Pamiętnik z powstania warszawskiego – dokument historyczny czy literacka próba ocalenia przeszłości?

1. Cele lekcji

a) Wiadomości

Uczeń:

• utrwala wiadomości na temat historycznych realiów powstania warszawskiego oraz sposobów realizacji wątku powstańczego w literaturze polskiej XIX i XX wieku,

• zna pojęcie pamiętnika jako gatunku literackiego.

b) Umiejętności

Uczeń potrafi:

• dokonać analizy elementów świata przedstawionego w utworze: bohater, czas i miejsce zdarzeń,

• określić przynależność gatunkową utworu Białoszewskiego, cechy gatunkowe utworu,

• omówić zjawisko „poetyki pamięci” zastosowanej przez Mirona Białoszewskiego,

• wskazać literackie przykłady postaw wobec wojny i zagrożenia, określić sposoby kreacji bohatera wobec doświadczenia wojennego występujące na gruncie literatury polskiej

• omówić sposób prezentacji historii w Pamiętniku.

2. Metoda i forma pracy

Ćwiczenia analityczne z tekstem Pamiętnika z powstania warszawskiego, dyskusja, nauczanie sytuacyjne

3. Środki dydaktyczne

Egzemplarze Pamiętnika z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego

4. Przebieg lekcji

a) Faza przygotowawcza

Utrwalenie wiedzy historycznej z zakresu powstania warszawskiego. Wspomnienie utworów podejmujących powstańczą tematykę w literaturze XIX i XX wieku – samodzielna praca uczniów.

Próba odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób literatura podejmuje temat powstań?

b) Faza realizacyjna

1. Czas i miejsce zdarzeń – szczegółowość dat i topografii miasta („to moje trzymanie się kupy konstrukcyjnej”), opis Warszawy:

- Warszawa powierzchniowa – ulice, place, architektura

- Warszawa podziemna – piwnice, schrony, kanały

- nazwy ulic, placów, skwerów, budowli

- obraz miasta bardzo dynamiczny – przeprowadzki, ucieczki, wędrówki

- zmiany to śmierć miasta

- muzyka to warkot samolotów, świst bomb, huk walących się murów, strzelanina

Pamiętnik to książka o mieście, którego już nie ma. To tren o śmierci miasta. Wszystko, co ważne zaginęło, zaś ocalone zostało jedynie dzięki łasce pamięci.

2. Poetyka utworu – dążenie do prostoty, naturalności, zwyczajności, niechęć do literackości i estetyzmu – analiza zjawiska poprzez odniesienie do sposobu kreacji bohatera oraz stylistyki językowej.

3. Pamiętnik wobec wojny i zagrożenia

1. opis wojny:

- Co stanowi elementy składowe opisu?

- Czemu służy oddemonizowanie wojny i uzwyczajnienie wojennej historii?

2. „Człowiek ma w życiu dwa wyjścia: kształtować rzeczywistość lub poddać się jej” (J. Brodski) – w jaki sposób literatura polska ukazywała bunt człowieka wobec zastanej rzeczywistości?

4. Kryzys zaufania, czyli co może literatura w obliczu wojny?

1. niemożność mówienia w sposób znany dotychczas,

2. różne metody kwestionowania tradycyjnego porządku literackiego wraz z jego postawami moralnymi i poznawczymi: proza Tadeusza Borowskiego, Gustawa Herlinga‑Grudzińskiego, poezja i dramat Tadeusza Różewicza,

3. poetyka snu wykorzystywana u przedstawicieli młodej poezji warszawskiej, m.in. Tadeusz Gajcy – odwołanie do koszmaru sennego: niesamowitość, bezsilność, totalne zagrożenie, automatyzm,

4. poetyka pamięci, m.in. u Mirona Białoszewskiego.

5. Pamiętnik wobec historii – omówienie formy gatunkowej utworu Mirona Białoszewskiego (uczniowie mieli zapoznać się w domu z definicją pamiętnika zawartą w Słowniku terminów literackich pod red. Janusza Głowińskiego):

- Podajcie cechy charakterystyczne pamiętnika jako gatunku literackiego.

- Które z nich zawiera utwór Mirona Białoszewskiego?

- Jakie możliwości zapewnia autorowi taka forma przekazu artystycznego?

- Jaką wartość dokumentacyjną ma w sobie utwór Białoszewskiego?

- Na ile możemy utożsamić bohatera z postacią autora?

- W jakim celu Białoszewski użył dla wyrażenia własnych doświadczeń takiej właśnie formy gatunkowej?

- Jakie inne przykłady literatury autobiograficznej potraficie wskazać w polskiej literaturze powojennej?

- Skąd – Waszym zdaniem – tak gwałtowny rozwój tego gatunku literackiego na gruncie polskim?

- Czemu on służy?

c) Faza podsumowująca

1. Pamiętnik z powstania warszawskiego jako utwór – protest wobec sakralizacji wojny i heroizacji jej uczestników.

2. Dyskusja podsumowująca wnioski wynikające z lektury Pamiętnika z powstania warszawskiego.

5. Bibliografia

M. Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego, PIW, Warszawa 1970.

6. Załączniki

a) Zadanie domowe

„Bywa nieraz, że stajemy w obliczu prawd, dla których brakuje słów” (Jan Paweł II). Czy literatura XX wieku potwierdza tę myśl? Omów na wybranych przykładach.

7. Czas trwania lekcji

45 minut

8. Uwagi do scenariusza

Scenariusz lekcji dla klasy III; cykl trzech lekcji poświęconych analizie Pamiętnika z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego (lekcja 3.)