Panowanie cara Aleksandra II
Scenariusz lekcji - „Za Aleksandra II (…) przyszła wreszcie reforma, która miała pogodzić Rosję samą z sobą, a także z Europą.” (A. Leroy‑Beaulieu). Panowanie cara Aleksandra II
1. Cele lekcji
a) Wiadomości
postać cara Aleksandra II
zniesienie poddaństwa chłopów (1861)
reforma sądownictwa (zwiększenie niezawisłości, adwokatura, ławy przysięgłych)
ustanowienie samorządu lokalnego
stłumienie powstania styczniowego
„rewolucja umysłowa” w Rosji w latach 60‑tych XIX stulecia
kim byli raznoczyńcy
terror rewolucyjny – zamachy na cara
śmierć cara w zamachu bombowym (1881)
ekspansja terytorialna Rosji za panowania Aleksandra II
sprzedaż Alaski Stanom Zjednoczonym (1867)
b) Umiejętności
wyjaśnienie znaczenia słowa „reforma” (jako wprowadzanie ulepszeń do stanu istniejącego), uczniowie nazywają różnice między reformą a rewolucją
definiowanie terminu „samorząd lokalny”
zaznajomienie się z zasadami funkcjonowania sądów epoki Aleksandra II
omówienie pojęcia „równość wobec prawa”
rozumienie pojęć „nihilizm”, „nihilista”
2. Metoda i forma pracy
Metoda sprawdzająca. Wybrani uczniowie przypominają fakty dotyczące wojny krymskiej. Podają przyczyny klęski Rosji.
Metoda podająca. Nauczyciel przedstawia reformy Aleksandra II. Uczniowie zastanawiają się nad objętością znaczeniową słowa „reforma”, dyskutują, kiedy reforma staje się rewolucją.
Ostatnia faza lekcji ma charakter problemowo‑podsumowujący. Stanowi ona próbę oceny panowania Aleksandra II.
3. Środki dydaktyczne
mapa Imperium Rosyjskiego w dobie panowania cara Aleksandra II
4. Przebieg lekcji
a) Faza przygotowawcza
Zarysowanie sytuacji gospodarczo‑społecznej w jakiej znalazła się Rosja po śmierci Mikołaja I, tj. w 1855 roku. Znaczenie klęski w wojnie krymskiej, która odkryła wszystkie słabości Imperium. Przedstawienie dominujących, negatywnych ocen panowania cara Mikołaja. Zaprezentowanie teorii głoszącej, że po władcy „złym” w Rosji zazwyczaj wstępuje na tron władca „dobry”. Postawienie pytań: Jakim carem będzie Aleksander II? Jakie zadania i cele powinien sobie postawić w chwili objęcia rządów?
b) Faza realizacyjna
Aleksander II – reformator
„Z wierzchu polor, pod spodem pleśń” (Paweł Wałujew) – konieczność przeprowadzenia reform unaoczniona poprzez klęskę w wojnie krymskiej
„Lepiej, żeby dokonało się to odgórnie niż oddolnie” (Aleksander II) – nieuchronność zniesienia poddaństwa chłopów, sytuacja chłopa rosyjskiego w dniu objęcia rządów przez cara Aleksandra II
luty 1861 – podpisanie manifestu o zniesieniu poddaństwa chłopów, kształt reformy
czym były wspólnoty gminne
reforma ziemska (1864) – wprowadzenie samorządu lokalnego w guberniach i powiatach (wybór, kompetencje)
przyczyny wyłączenia z reformy ziemskiej guberni zachodnich
reforma sądownictwa (nieusuwalność sędziów, jawność rozpraw, adwokatura, ławnicy)
reforma wojskowa (1874), wprowadzenie powszechnego obowiązku służby wojskowej
osłabienie cenzury, zwiększenie autonomii uniwersytetów
rozwój gospodarczy Rosji w II połowie XIX wieku
Rosja Aleksandra II – zmierzch absolutyzmu
rosnące wśród społeczeństwa rozczarowanie reformami
wybuch powstania styczniowego – konsolidacja Rosjan wokół tronu przeciw zbuntowanym Polakom
Aleksander Hercen – odosobniony obrońca polskich aspiracji niepodległościowych
Co robić Mikołaja Czernyszewskiego – wezwanie do radykalnych przemian
raznoczyńcy – „Pugaczowowie uniwersytetów”, rosyjska inteligencja II połowy XIX wieku
podboje terytorialne Rosji za panowania Aleksandra II (Azja Środkowa, Daleki Wschód)
sprzedaż Alaski Stanom Zjednoczonym (1867)
odstąpienie Japonii Wysp Kurylskich
c) Faza podsumowująca
Próba ogólnej oceny panowania Aleksandra II. Przedstawienie różnych ocen jego rządów. Od entuzjastów przeprowadzonych reform do krytyków ich połowiczności. Analiza przyczyn „rewolucji umysłowej” w Rosji. Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: Jakie były źródła narodzin terroru rewolucyjnego?
5. Bibliografia
Michaił Heller, Historia Imperium Rosyjskiego, przekł. Eugeniusz Melech i Tadeusz Kaczmarek, Warszawa 2000.
Ludwik Bazylow, Historia Rosji, T. 2, Warszawa 1983.
6. Załączniki
a) Zadanie domowe
Czy zgadzasz się z tezą, że w Rosji po „złym carze” przychodził „car dobry”? Spróbuj odpowiedzieć na pytanie w oparciu o wiedzę na temat panowania Mikołaja I oraz jego następcy Aleksandra II. (Forma pracy: przygotowanie wypowiedzi ustnej)
7. Czas trwania lekcji
Dwie godziny lekcyjne.
8. Uwagi do scenariusza
Scenariusz jest przewidziany na dwie godziny lekcyjne. Pierwsza będzie poświęcona omówieniu reform przeprowadzonych w Rosji, w dobie panowania Aleksandra II. Tutaj również zarysowana zostanie ówczesna aktywność militarna i dyplomatyczna państwa.
Druga część zajęć będzie próbą spojrzenia na reformy z punktu widzenia społeczeństwa. Wrzenie wśród poddanych rosyjskiego władcy, zamachy na jego życie kreślą postępujący zmierzch absolutyzmu carskiego. Ten fragment lekcji powinien mieć charakter poszukujący oraz problemowy.
Rządy Aleksandra II to z jednej strony śmiałe reformy, ale z drugiej rosnące niezadowolenie społeczne. Niektórzy doszukują się tu analogii z czasami pierestrojki Gorbaczowa. Z pewnością interesująca może się okazać w tym miejscu dyskusja nad tezą: Czy w określonych sytuacjach reformy zamiast ulepszenia, nie doprowadzają do ostatecznego upadku? Przykłady Imperium Rosyjskiego, a później ZSRR potwierdzają taką prawidłowość. A jak w takim świetle rysują się perspektywy przed współczesnymi Chinami? Ale to już pytanie na inną lekcję.