Panowie bracia, czyli rzecz o szlachcie polskiej
Wskaż prawidłowe wyrazy,
Demokracja szlachecka – ustrój {#polityczny} {społeczny} {gospodarczy} I Rzeczypospolitej. Ustrój ten wykształcił się na przełomie {#XV/XVI} {XIV/XV} {XVI/XVII} wieku. Cechowała go uprzywilejowana pozycja szlachty. która miała decydujący wpływ na rządy dzięki sejmikom ziemskim i sejmowi {#walnemu} {konwokacyjnemu}. Demokracja szlachecka była formą monarchii stanowej, której cechą charakterystyczną było to, że obok króla w sprawowaniu władzy państwowej uczestniczył stan {#szlachecki} {mieszczański} {duchowny}. Było to możliwe dzięki przejęciu przez {#szlachtę} {mieszczaństwo} {duchowieństwo} dominującej pozycji wśród stanów w Polsce. Pozycja króla uległa {#ograniczeniu} {wzmocnieniu} w wyniku nadawania licznych przywilejów.
Zapoznaj się ze źródłami historycznymi dotyczącymi polskiej szlachty.
![]() | Źródło 1. Marcin Kromer o szlachcie polskiej [fragment] |
[…] Szlachta polska wyodrębniła się dla rządzenia oraz obrony […] ludności i kraju. Dlatego też ci, którzy tworzą ten stan, w dawniejszych czasach nazywani byli rycerzami […], a teraz zwą się szlachtą, od szlachetności rodu, […] i ziemianami […]. Nazwa [ziemianie] pochodzi więc od pól, które uprawiają i od dawna zamieszkują prawem dziedziczenia, kupna czy też darowizny panującego. Szlachta ma liczne i wielkie przywileje […]. Szlachectwo […] szacuje się według urodzenia i zasług, ale bierze się również pod uwagę i obyczaje. […]
![]() | Źródło 2. Zróżnicowanie stanu szlacheckiego |
[…] Pozycja szlachcica wynikała z ilości posiadanej ziemi. Majątki kilkudziesięciu rodów magnackich, które stały u szczytu społecznej drabiny stanu szlacheckiego, liczyło się w tysiącach hektarów. […] W odróżnieniu od magnaterii, przeciętny szlachcic mógł się uważać za szczęśliwego, jeśli posiadał dwa lub trzy folwarki. […] Zaliczał się zatem do średniej szlachty. […] U dołu drabiny znajdował się tłum drobnej szlachty. Szlachta cząstkowa – zamieszkiwała części większych majątków, stad nazwa cząstkowa. […] Szlachta czynszowa – dzierżawiła folwarki od swych zamożniejszych współbraci. Kolejna grupa – szlachta zagrodowa – posiadała ziemię, lecz nie miała chłopów pańszczyźnianych i sama musiała uprawiać swoje „zagrody”. Gołota – skupiała szlachtę, która nie miała ani ziemi, ani chłopów.
Indeks górny [na podstawie: Norman Davis, Boże Igrzysko, Kraków 1993 t. I, s. 298‑300.] Indeks górny koniec[na podstawie: Norman Davis, Boże Igrzysko, Kraków 1993 t. I, s. 298‑300.]
![]() | Źródło 3. Jan Piotr Norblin. Szlachcic polski (rysunek z 1790 r.) |

Indeks górny [źródło: https://pl.m.wikipedia.org/wiki/Plik:Norblin_‑_Avocat_polonais.jpg] Indeks górny koniec[źródło: https://pl.m.wikipedia.org/wiki/Plik:Norblin_‑_Avocat_polonais.jpg]
![]() | Źródło 4. Fotografia. Drewniany dwór szlachecki z XVII w. w Ożarowie pod Wieluniem |

Indeks górny [źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ozarow_‑_manor_house.jpg] Indeks górny koniec[źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ozarow_‑_manor_house.jpg]
![]() | Źródło 5. Ilustracja. Stroje polskich magnatów w XVI w. |

Indeks górny [źródło: https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/show‑content/publication/edition/6457?id=6457&dirids=1] Indeks górny koniec[źródło: https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/show‑content/publication/edition/6457?id=6457&dirids=1]
![]() | Źródło 6. Fotografia. Rezydencja magnacka w Krasiczynie koło Przemyśla. |

Indeks górny [źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Krasiczyn_castle_3.jpg] Indeks górny koniec[źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Krasiczyn_castle_3.jpg]
![]() | Źródło 6. Herb szlachecki Lubicz |

Indeks górny [źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:POL_COA_Lubicz.svg] Indeks górny koniec[źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:POL_COA_Lubicz.svg]
![]() | Ćwiczenia |
Na podstawie źródła 1.
Wymień, na podstawie tekstu Marcina Kromera, najważniejsze powinności szlachty.
Napisz co decydowało o przynależności do stanu szlacheckiego?
Na podstawie źródła 2.
Opisz strukturę społeczną szlachty polskiej.
Napisz, co - mimo ogromnych różnic majątkowych - łączyło polska szlachtę?
Na podstawie źródeł 3‑6.
Opisz wygląd rezydencji magnacki lub dworu szlacheckiego.
Ułóż puzzle przedstawiające szlachcica zaliczanego do tzw. gołoty.

Ułóż puzzle przedstawiające szlachcica zagrodowego.

Ułóż puzzle przedstawiające szlachcica zaliczanego do warstwy średniej.

Ułóż puzzle przedstawiające magnata.

Uporządkuj grupy szlachty polskiej od najbogatszej do najuboższej.
- gołota
- szlachta zagrodowa
- szlachta średnia
- magnateria
![]() | Praca domowa |
Opisz elementy herbu szlacheckiego. Poszukaj pomocy w zasobach Internetu.
Ustal, jak nazywa się nauka pomocnicza historii zajmująca się herbami.
![]() | Praca domowa dla zainteresowanych |
Wyjaśnij, co zawierają herby: Warszawy, Krakowa i Gniezna. Co łączy te trzy miasta?
Warto zapoznać się z materiałami edukacyjnymi: