Piastowie między Cesarstwem a królestwami Europy Środkowej i Wschodniej
Polska w cieniu wielkich potęg
Decyzja Bolesława Krzywoustego o rozdzieleniu terytorium państwa piastowskiego między synów na blisko dwa stulecia ukształtowała sytuację międzypaństwową rozbitej dzielnicowo Polski. Ambicje sięgnięcia po koronę decydowały wówczas o relacjach między kolejnymi pokoleniami Piastów. Tymczasem sąsiedzi rośli w siłę i mieli także wpływ na waśnie rodzinne między polskimi książętami. Od 1138 roku proces rozdrobnienia terytorium i podziału terytorium państwa polskiego na coraz mniejsze księstwa powodował, iż idea zjednoczenia władzy w rękach jednego księcia lub króla stawała się trudna do zrealizowania.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/Rkf7gFRjA1kwC
Nagranie wideo. Profesor doktor habilitowany Przemysław Wiszewski opowiada o wewnętrznych problemach, z którymi musiało mierzyć się państwo polskie w okresie średniowiecza.
Mistrz Wincenty w swojej kronice przedstawił wizję, jaką rzekomo miał umierający Bolesław Krzywousty. Dla współczesnych historyków jest to raczej opis tego, czego pragnęły elity polityczne Polski na przełomie XII i XIII wieku.
Magistri Wincentii dicti Kadlubek Chronica PolonorumOstatnie chwile Bolesława Krzywoustego według Mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem
[Krzywousty na łożu śmierci miał odpowiedzieć możnym, którzy pytali go, dlaczego nie nadał dzielnicy najmłodszemu synowi, Kazimierzowi. Pozostałym czterem synom wskazał ich księstwa] 'W źrenicy oka widzę cztery strumienie z tej łzy wypływające i nawzajem na siebie uderzające falami; niektóre z tych [strumieni] w najgwałtowniejszym wylewie nagle wysychają. Natomiast ze złotego dzbana wytryska wonne źródło i koryta tych strumieni napełnia aż po wierzch wspaniałymi klejnotami. Niech więc ustaną żale na nieprawidłowość [testamentu], słuszną bowiem jest rzeczą, aby dzielnice małoletnich powierzano opiekunom, nie małoletnim'.
Źródło: Magistri Wincentii dicti Kadlubek Chronica Polonorum, red. M. Plezia, tłum. P. Wiszewski, Kraków 1994, s. 119.
Kronikarz pragnął podkreślić, że
- wszyscy Piastowie będą tak samo długo sprawować władzę.
- ostatni z pięciu synów przejmie dzielnice czterech starszych.
- Polskę czeka powódź.
Polska juniorów
Władysław IIWładysław II, pierwszy senior rodu wyznaczony przez Bolesława III, nie rządził długo. Gdy podjął starania o wzmocnienie swego autorytetu wśród młodszych braci, został pokonany w wojnie domowej. W 1146 roku musiał opuścić Polskę wraz z całą rodziną. Nie oznaczało to, że zwycięzcy synowie Krzywoustego, odrzucili jego wolę co do zasady następstwa tronu. Nowym seniorem został najstarszy z nich, Bolesław IV KędzierzawyBolesław IV Kędzierzawy. Sam kierował polityką zagraniczną Piastów. Nie udało mu się jednak zachować kontroli nad ziemiami wszystkich krewnych. Mieszkowi III Staremu pozostawiał dużo swobody w zarządzie Wielkopolską. Samodzielne rządy na Śląsku wywalczył zbrojnie Bolesław I WysokiBolesław I Wysoki, syn wygnanego Władysława II. Wreszcie do walki o własną dzielnicę przygotowywał się najmłodszy syn Krzywoustego, Kazimierz SprawiedliwyKazimierz Sprawiedliwy.
Po wygnaniu Władysława II jego następca, Bolesław IV Kędzierzawy, władał Mazowszem, Małopolską, Kujawami, Pomorzem Gdańskim i Śląskiem. Mimo nacisków ze strony cesarza Lotara nie zgodził się na powrót do kraju Władysława II Wygnańca. Dopiero Fryderyk I Barbarossa, wtargnąwszy w głąb Wielkopolski, zdołał przymusić Bolesława do złożenia obietnicy posłuszeństwa, ale ten sukces nie był pełny. Bolesław IV dopiero po śmierci Władysława II zgodził się na powrót jego synów, Bolesława I i Mieszka Plątonogiego, ale ograniczył przy tym ich władzę. Dopiero bunt Bolesława I Wysokiego przywrócił im pełne panowanie nad dziedzictwem po ojcu – Śląskiem i Opolem.
Od połowy XII wieku gotowość do walki z krewniakami o uzyskanie własnego księstwa stała się cechą charakterystyczną dziejów książąt piastowskich. Bracia przeciw braciom, stryjowie przeciw bratankom, wreszcie dzieci przeciw ojcom – wojny domowe były stałym elementem ówczesnych dziejów Polski. Na skutek tego powstawały coraz mniejsze księstwa z podzielonych dzielnic synów Krzywoustego. Tam, gdzie potomkowie pierwszych książąt dzielnicowych byli szczególnie liczni, obszar pojedynczego księstwa ogromnie się kurczył. Szczególnie wyraźnie widać to było na Śląsku, gdzie w ciągu XIV–XV wieku liczba księstw wzrosła do ponad trzydziestu.
Przez długi czas większość krewnych zachowywała szacunek do seniora
– naturalnego przywódcy. Bolesław IV Kędzierzawy mimo wszystko był autorytetem dla braci. Gorzej rzecz się miała z Mieszkiem III StarymMieszkiem III Starym, którego w 1176 roku możni Krakowa wygnali ze stolicy. Zastąpił go wówczas dużo młodszy Kazimierz Sprawiedliwy. Pozyskał on sobie specjalnymi przywilejami najwyższych dostojników polskiego Kościoła. Dzięki zręcznej polityce popierania odpowiedniej strony w konfliktach wewnętrznych zyskał sobie szacunek niemal wszystkich Piastów. Zamiast za seniorem – Mieszkiem Starym – książęta woleli podążać za młodszym suwerenem, Kazimierzem.
Architektura jako świadectwo władzy
TympanonTympanon z kościoła klasztornego benedyktynów na Ołbinie pod Wrocławiem (dziś dzielnica Wrocławia) przedstawia księcia Bolesława IV Kędzierzawego z synem oraz możnowładcę Jaksę z żoną. Jaksa był krewnym fundatora opactwa i dobrodziejem mnichów. W czasach średniowiecznych możnowładcy oraz książęta decydowali się na fundacje klasztorów, aby za sprawą zakonów, zależnych od nadań władcy terytorialnego, rozciągać pośrednio swoją władzę administracyjną i czerpać dochody z tytułu podatków. Z kolei zakonnicy, pomni wdzięczności za lokalizacje nowych siedzib, ich uposażenie i przywileje wyrażali chęć upamiętnienia swoich dobrodziejów dla przyszłych pokoleń. Przejawiało się to zarówno w przedstawieniach malarskich, rzeźbiarskich czy detalach architektonicznych.
Wyjaśnij, na podstawie wiedzy dotyczącej pochówku Bolesława Kędzierzawego, dlaczego jego grobowiec znajduje się właśnie w klasztorze w Ołbinie.
Sylwetki Bolesława z synem i Jaksy z żoną na tympanonie z Ołbina
- są różnej wielkości i w różny sposób przedstawione.
- różnią się od siebie kolorem.
- są zbliżonej wielkości; przedstawiono je w bardzo podobny sposób.
Monarchia śląskich Henryków
Przekonanie, że ktoś musi reprezentować wszystkich Piastów za granicą, powoli gasło. Podobnie jak chęć szanowania autorytetu któregokolwiek z krewnych. Po śmierci Sprawiedliwego rozgorzały walki i przetargi o spadek po nim. W toku tych sporów niezauważalnie przepadła idea współpracy ponaddzielnicowej wszystkich książąt. Zamiast szacunku dla doświadczenia starszego z krewnych uznawano przewagę brutalnej siły. To nie wystarczało do budowania koalicji, która mogłaby powstrzymać zagrożenie wojenne nadciągające z zewnątrz. Boleśnie przekonał się o tym Henryk II PobożnyHenryk II Pobożny, książę Śląska. Jego ojciec, Henryk I BrodatyHenryk I Brodaty, zbudował w południowej części Polski rozległe księstwo sięgające od Sandomierza po Lubusz. Był najpotężniejszym władcą w kraju. Ale jego syn, który odziedziczył większość ziem, nie uzyskał pomocy od któregokolwiek z władców piastowskich, gdy w 1241 roku spadł na Polskę najazd mongolski.
Imperium mongolskie i Europa
Na przełomie XII/XIII wieku Temudżyn, wódz jednego z plemion koczowniczych, zjednoczył pod swoją władzą wszystkie ludy zamieszkujące Wyżynę Mongolską. W 1206 roku został uznany za Czyngis‑chana, to jest wodza uniwersalnego i pana świata. Choć zaczynał jako władca jednego plemienia, gdy umierał w 1227 roku, panował nad połową Azji. W tym czasie Europa zetknęła się bezpośrednio z jego wojskami. Gdy Mongołowie podbijali azjatyckie mocarstwa, chrześcijanie mieli nadzieję, że uda się ich wykorzystać w walce z islamem. Jednak Mongołowie mieli inne plany. W 1223 roku pokonali książąt ruskich w wielkiej bitwie nad Kałką. Podbój całej Rusi zrealizowali dopiero w latach 1237–1240. Następnie w 1241 roku zwrócili się ku Węgrom, gdzie zniszczyli armię króla Beli IV i spalili najważniejsze miasta kraju. Mniejsze siły uderzyły na Polskę. Tu w zwycięskiej dla Mongołów bitwie pod Legnicą poległ książę śląski Henryk II Pobożny. Główne siły mongolskie dotarły aż pod Wiedeń. Jednak już w 1242 roku wróciły do Azji w związku z wewnętrznymi walkami o władzę nad imperium.
Fragment opisu przebiegu bitwy pod Legnicą w 1241 rokuKrzyżowcy i obcy rycerze rozbili kopiami pierwsze szeregi Mongołów i posuwali się naprzód. Ale kiedy zaczęto walczyć wręcz na miecze, łucznicy mongolscy tak otoczyli ze wszech stron oddział krzyżowców i cudzoziemskich rycerzy, że inne oddziały polskie nie mogły mu przyjść z pomocą bez narażenia się na niebezpieczeństwo. [Oddział] zachwiał się wreszcie i legł pod gradem strzał, […] bo wielu w nim było nieosłoniętych i nieopancerzonych. A kiedy padli […] rycerze z pierwszych szeregów, pozostali, których również przerzedziły strzały mongolskie, cofnęli się do oddziałów polskich.
Źródło: Fragment opisu przebiegu bitwy pod Legnicą w 1241 roku, [w:] J. Długosz, Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, t. 7, Warszawa 1974, s. 26.
Czym była monarchia śląskich Henryków? Zastanawiają się nad tym historycy od kilkudziesięciu lat. Łatwiej powiedzieć, czym nie była. Otóż nie była próbą zjednoczenia Polski w imię ideału jednej, niepodzielonej ojczyzny. Każdy z Piastów dbał o swój interes polityczny i śląscy władcy nie byli inni. Nadzieję na połączenie kraju mogło dawać samo scalenie tak znaczącego obszaru Polski pod władzą jednego księcia. Jednak śmierć Henryka Pobożnego na polu bitwy pod Legnicą przekreśliła taką możliwość. Jego potomkowie panowali już tylko na Śląsku, dzieląc go na coraz mniejsze dzielnice.
Ostatecznie w XIII wieku władza w kraju uległa rozproszeniu. Od czasu do czasu słabsi książęta uznawali autorytet silniejszych, czasami byli do tego przymuszani. Ale w zasadzie wszyscy książęta byli sobie równi. Sprawowanie władzy nad Krakowem przestało odgrywać decydującą rolę w budowaniu prestiżu władcy. Coraz większe znaczenie miało wsparcie, jakie otrzymywał on z zewnątrz. Sojusze między książętami były zbyt krótkotrwałe i niepewne, nie mogły więc zapewnić przewagi nad konkurentami. Odwoływano się zatem do autorytetów i władców zagranicznych. W czasach Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego sprzymierzenie się Piasta z obcym władcą, było oznaką zdrady. Natomiast w XIII wieku stawało się wskaźnikiem potęgi – wielcy władcy widzieli w takim księciu wartościowego sojusznika.
Małżeństwa polityczne wzmacniały sojusze. Spójrz na tabelę przedstawiającą małżeństwa potomków Kazimierza Sprawiedliwego (książęta Mazowsza i Małopolski) w XIII wieku. Policz, ile zawarto małżeństw z księżniczkami z zagranicznych domów panujących. Zapisz swoją odpowiedź poniżej.
Potomkowie Kazimierza Sprawiedliwego, książęta Małopolski i Mazowsza
Imię | Ojciec | Żona, tytulatura, ród |
|---|---|---|
Kazimierz Sprawiedliwy (1138–1194) | Bolesław III Krzywousty | Helena, księżniczka znojemska, Przemyślidzi |
Leszek Biały (1184–1227), książę krakowski i sandomierski | Kazimierz Sprawiedliwy | Nieznana z imienia, księżniczka łucka, Rurykowicze |
Leszek Biały (1184–1227), książę krakowski i sandomierski | Kazimierz Sprawiedliwy | Grzymisława, księżniczka kijowska, Rurykowicze |
Bolesław Wstydliwy (1226–1279), książę krakowski | Leszek Biały | Kinga (Kunegunda), księżniczka węgierska, Arpadzi |
Konrad (1187–1247), książę mazowiecki | Kazimierz Sprawiedliwy | Agafia, księżniczka nowogrodzka, Rurykowicze |
Bolesław (1210–1249), książę mazowiecki | Konrad Mazowiecki | Gertruda, księżniczka Śląska, Piastowie |
Bolesław (1210–1249), książę mazowiecki | Konrad Mazowiecki | Anastazja, księżniczka bełska, Rurykowicze |
Kazimierz I (1213–1267), książę mazowiecki | Konrad Mazowiecki | Jadwiga, księżniczka wielkopolska, Piastowie |
Kazimierz I (1213–1267), książę mazowiecki | Konrad Mazowiecki | Konstancja, księżniczka śląska, Piastowie |
Kazimierz I (1213–1267), książę mazowiecki | Konrad Mazowiecki | Eufrozyna, księżniczka opolska, Piastowie |
Siemowit I (1215–1262), książę mazowiecki | Konrad Mazowiecki | Perejesława, księżniczka halicka, Rurykowicze |
Władysław Łokietek (1260–1333), książę kujawski, król Polski | Kazimierz I | Jadwiga, księżna kaliska, Piastowie |
Kazimierz II (1262–1294), książę łęczycki | Kazimierz I | - |
Siemowit II (1265–1312), książę dobrzyński | Kazimierz I | Anastazja, księżniczka halicka, Rurykowicze |
Konrad II (1250–1294), książę czerski | Siemowit I | Jadwiga, księżniczka śląska, Piastowie |
Bolesław II (1251–1313), książę płocki | Siemowit I | Gaudemunda Zofia, księżniczka litewska, Giedyminowicze |
Bolesław II (1251–1313), książę płocki | Siemowit I | Kunegunda, księżniczka czeska, Przemyślidzi |
Piastowie z linii Kazimierza Sprawiedliwego żenili się najczęściej z kobietami z rodu Rurykowiczów, ponieważ
- nie mieli innego wyjścia.
- rozumieli ich język.
- liczyli na szybkie wsparcie sąsiadów w chwili zagrożenia.
Położenie polityczne podzielonej Polski
Po śmierci Bolesława Krzywoustego w polityce zagranicznej Piastów zaszła głęboka zmiana. Ojciec zawierał sojusze, by zwiększać zakres swoich wpływów poza Polską. Jego synowie, natomiast, za wszelką cenę starali się pozyskać wsparcie sąsiadów, by skuteczniej zwalczać braci. Władysław II Wygnaniec wspierał księcia Kijowa, wysyłając mu na pomoc wojsko, w zamian za co sam otrzymywał od niego wsparcie w walce z młodszymi braćmi. Ci ostatni zaś próbowali wydać swoją siostrę za jednego z ruskich książąt, co miało gwarantować, że i oni otrzymają pomoc z Rusi, gdy wystąpią przeciw bratu. Gdy Władysław II musiał uciec z Polski, swoje kroki skierował na dwór króla Niemiec, Konrada IIIKonrada III. Uznał się za lennika króla i uważał, że jego senior powinien przywrócić go do władzy w Polsce. Młodsi bracia udobruchali króla obietnicą stawienia się przed jego sądem. Nigdy tego nie uczynili, a Konrad zaprzątnięty sprawami Niemiec nie mógł skutecznie wesprzeć Władysława.
Inaczej postąpił kolejny władca niemiecki, cesarz Fryderyk I Barbarossa. Dążył on do odbudowania wpływów Cesarstwa wśród sąsiadów. Uznał za słuszne pretensje, jakie wobec stryjów przedstawił mu Władysław. Książęta polscy nie byli w stanie skutecznie przeciwstawić się armii cesarskiej. W 1157 roku w Krzyszkowie pod Poznaniem, książę Bolesław IV Kędzierzawy uznał prawo cesarza do decydowania o tym, kto ma sprawować władzę w Polsce, obiecał również przywrócić Wygnańca do władzy nad Śląskiem. Jednak były to tylko obietnice. Potrzeba było kolejnej groźby interwencji cesarskiej oraz śmierci Wygnańca (1159), by w 1163 roku jego syn, Bolesław I Wysoki, mógł wrócić na Śląsk. Barbarossa wiele razy wspierał Bolesława Wysokiego jako swego lennika.
Opisując w swoim liście wydarzenia z 1157 roku, cesarz Fryderyk jednoznacznie wskazywał na klęskę Piastów. Wymieniał warunki pokoju, jakie musieli wypełnić, łącznie z karą pieniężną na rzecz skarbu cesarskiego.
Słowa Wincentego Kadłubka pokazują, jak Piastowie w 2. połowie XII wieku chcieli przedstawić skutki tego konfliktu.
Mistrza Wincentego, zwanego Kadłubkiem, biskupa krakowskiego, kronika polskaCesarz [Fryderyk I Barbarossa] więc nie tyle powodami przekonany, ile usilnymi prośbami pozyskany, częstymi poselstwami Bolesławowi się naprzykrzał, aby brata [Władysława] już nie do królestwa, lecz do dziedzicznej przywrócił części. Im uporczywiej napomnieniom się opierał, tym mocniej gniew cesarza przeciw sobie jątrzył […]Tak więc całą siłę cesarstwa przeciwko jednemu mężowi obraca, oręż wszystkich przeciw Bolesławowi, oręż Bolesława przeciw wszystkim uzbraja. Daje mu do wyboru, żeby albo królestwo złożył, albo wojny nie unikał. Lecz mąż przebiegły wszystko to z dnia na dzień odkładając bez wojny walczy, bez bitwy zwycięża; odcina bowiem i zamyka ze wszech stron wszelkie zasiłki żywności; skąd też w obozie nieprzyjacielskim powoli powstał niedostatek; a niezwyciężonych legionów siła owe najsławniejsze falangi, z głodu i zarazy ginęły.
Źródło: Mistrza Wincentego, zwanego Kadłubkiem, biskupa krakowskiego, kronika polska, oprac. A. Józefczyk, A. Przeździecki, Kraków 1862, s. 166–167.
Większość władców piastowskich opierało swoją pozycję na sojuszach z potęgami zewnętrznymi. Zdarzały się jednak wyjątki. Śląscy książęta Henryk I Brodaty, Henryk II Pobożny czy wielkopolski książę Bolesław I PobożnyBolesław I Pobożny potrafili, zawierając porozumienia z pozostałymi Piastami, zapewnić sobie pozycję przywódców rodu. W ciągu XIII wieku rosły wpływy władców Czech i Węgier na polskich dworach. Książęta piastowscy podzielili się na dwie wrogie sobie grupy popierające jeden z rodów królewskich. Książęta, jak na przykład Leszek CzarnyLeszek Czarny przechodzili z jednego obozu do drugiego, kierując się wyłącznie własną korzyścią. Największą zaletą tej sytuacji były stosunkowo częste wizyty polskich Piastów na zagranicznych dworach królewskich. Poznawali tam kulturę rycerską w najbardziej eleganckiej formie, a wnioski z obserwacji przenosili do kraju. Dzięki temu polska kultura dworska pozostawała w zgodzie z ówczesnymi europejskimi modami. Wadą tak ścisłej zależności Piastów od obcych władców było uzależnienie polityki od decyzji zapadających bez udziału książąt.
Święte księżne
Schyłek wieku XII i wiek XIII przyniosły Piastom głęboką zmianę ich pozycji politycznej. Jednym ze skutków nawiązania bliskich relacji z dworami czeskim i węgierskim było wprowadzenie nowych ideałów w życie polskich dworów książęcych. Przyniosły je kobiety, księżniczki wychodzące za mąż za Piastów śląskich, małopolskich i krakowskich. To one spopularyzowały wśród dworzan pobożność w duchu św. Franciszka – pokorę, ofiarność dla ubogich, posłuszeństwo duchowym przewodnikom. Anna PrzemyślidkaAnna Przemyślidka, żona Henryka II Pobożnego, Jolenta HelenaJolenta Helena, żona Bolesława Pobożnego, wreszcie KingaKinga, żona Bolesława WstydliwegoBolesława Wstydliwego Wszystkie były błogosławione, a Jolanta i Kinga są do dziś otoczone kultem w Kościele katolickim. Pozostawiły po sobie także do dziś widoczne ślady materialne – ufundowane klasztory klarysekklarysek.
Połącz w pary osoby księżnych z ich mężami i fundacjami. Zapoznaj się wcześniej z ich biografiami.
Przemysł Ottokar I, król Czech, Bela IV, król Węgier, Bela IV, król Węgier, Bolesław Pobożny, książę Wielkopolski
| Księżna | Ojciec | Mąż | Fundacja |
|---|---|---|---|
| Przemysł Ottokar I, król Czech | |||
| Bela IV, król Węgier | Bolesław Pobożny, książę Wielkopolski | ||
| Bela IV, król Węgier |
Piastowie sięgali po pomoc zewnętrzną w trakcie walk w kraju. I z reguły ją otrzymywali. W ten sposób jeszcze silniej wiązali się ze swoimi opiekunami. Gdy jednak zagrażało im wszystkim wielkie, realne niebezpieczeństwo – chętnych do współpracy brakowało. Przykładem był najazd Mongołów w 1241 roku. Nikt nie przyszedł Piastom na pomoc. Wacław I, król Czech, próbował przekonać elity w całej Europie, że chciał pomóc, ale… nie został o to poproszony. Tymczasem świadomie nie udzielił pomocy swemu szwagrowi, Henrykowi II Pobożnemu, by nie ryzykować starcia z armią mongolską. Przyglądał się wydarzeniom z oddali, blokując przejście do Czech.
Bliska współpraca z sąsiadami mogła czasami rozbudzać wielkie nadzieje. Henryk IV Probus, książę wrocławski, został wychowany na dworze Przemyślidów. Po śmierci jednego z nich starał się o możliwość zostania formalnym opiekunem jego syna, zarządcą Królestwa Czech. Wzmocniłoby to jego szanse na uznanie go w kraju za przywódcę wszystkich Piastów. Tych snów o potędze nie udało mu się jednak zrealizować. Ostatecznie od połowy XII wieku Piastowie jako wspólnota polityczna byli głęboko podzieleni, niezdolni do prowadzenia wspólnej polityki zagranicznej. Zdarzały się jednak sytuacje, w których udawało im się uzyskać w miarę podobną opinię. Tak było w przypadku obrony Polski przed najazdami pogańskich Prusów. Tyle że od wspólnej opinii do skutecznej obrony było daleko. A środek zaradczy, jaki wybrano, okazał się niewiele lepszy.
Zmiany zwyczajów politycznych w Polsce w XIII wieku miały różne oblicza, czasami odległe od naszego wyobrażenia o polityce. Od początku XIII wieku coraz powszechniejsze stawały się brutalne zamachy na panujących. Wcześniej była to rzecz nie do pomyślenia. Przypomnijmy, że jeszcze u schyłku XII wieku rycerz, który walczył z Mieszkiem Starym w bitwie, mógł go zabić. Ale ujrzawszy, kim jest jego przeciwnik, wyprowadził go z pola walki. Majestat książęcy onieśmielał. W XIII wieku wyglądało to zupełnie inaczej. Spośród wielu różnych przypadków porwań i otruć, na uwagę zasługuje dobrze opisane uwięzienie Henryka V Grubego, księcia wrocławskiego. Został on porwany w listopadzie 1293 roku przez Henryka – księcia głogowskiego. Obraz zawarty w Kronice książąt polskich, spisanej kilkadziesiąt lat po tych zdarzeniach, nie zasługuje na całkowite zaufanie. Zgodny jest jednak pod względem faktów (porwania i skutków politycznych), oddaje też w ogólnych zarysach to, co elity w XIV wieku akceptowały jako element prowadzenia walki politycznej.
Przeczytaj tekst i zaznacz w nim fragment opisujący sposób, w jaki książę głogowski negocjował z uwięzionym Henrykiem V korzystne dla siebie zmiany przebiegu granicy.
czerwony
[...] przeklęty zdrajca napadłszy na księcia, pojmał tegoż w łaźni w pobliżu grodu wrocławskiego, wraz ze swymi towarzyszami, którzy wyciągnęli go z kąpieli, gdzie nie było żadnej obrony, ponieważ wszyscy słudzy księcia byli nadzy [...]. Pojmanego więc księcia szybko wsadzili na konia oraz okrywszy go lichym płaszczem, w ciągu tego dnia i nocy uprowadzili do miejscowości Sądowel i wydali księciu Konradowi [Henrykowi głogowskiemu]. Ten dostawszy go w swoje ręce, przewiózł go do Głogowa i przekazał do okropnego więzienia. A chcąc wymusić na nim okup, kazał sporządzić jakby skrzynię żelazną z kratą, przez którą mógłby oddychać i odbierać pożywienie; podobnie kazał pozostawić inny dobrze zabezpieczony otwór, przez który mógłby wypróżniać się. Tak bez litości trzymał go we więzieniu prawie sześć miesięcy, że z ud jego i ramion wylęgło się mnóstwo robaków, zwłaszcza że umieszczony w ciasnocie nie mógł ani stać, ani siedzieć, a nawet leżeć. Prócz tego dręczono go, zadając mu tak straszne męki, że z powodu bólów wymuszono na nim następujące miasta z ich dystryktami [...].
Przeczytaj poniższy tekst źródłowy i opisz sposób, w jaki książę głogowski negocjował z uwięzionym Henrykiem V korzystne dla siebie zmiany przebiegu granicy.
Kronika książąt polskich[...] przeklęty zdrajca napadłszy na księcia, pojmał tegoż w łaźni w pobliżu grodu wrocławskiego, wraz ze swymi towarzyszami, którzy wyciągnęli go z kąpieli, gdzie nie było żadnej obrony, ponieważ wszyscy słudzy księcia byli nadzy [...]. Pojmanego więc księcia szybko wsadzili na konia oraz okrywszy go lichym płaszczem, w ciągu tego dnia i nocy uprowadzili do miejscowości Sądowel i wydali księciu Konradowi [Henrykowi głogowskiemu]. Ten dostawszy go w swoje ręce, przewiózł go do Głogowa i przekazał do okropnego więzienia. A chcąc wymusić na nim okup, kazał sporządzić jakby skrzynię żelazną z kratą, przez którą mógłby oddychać i odbierać pożywienie; podobnie kazał pozostawić inny dobrze zabezpieczony otwór, przez który mógłby wypróżniać się. Tak bez litości trzymał go we więzieniu prawie sześć miesięcy, że z ud jego i ramion wylęgło się mnóstwo robaków, zwłaszcza że umieszczony w ciasnocie nie mógł ani stać, ani siedzieć, a nawet leżeć. Prócz tego dręczono go, zadając mu tak straszne męki, że z powodu bólów wymuszono na nim następujące miasta z ich dystryktami [...].
Źródło: Kronika książąt polskich, oprac. J. Wojtczak-Szyszkowski, Opole 2019, s. 120.
Krzyżacy. Szansa czy zagrożenie dla Piastów?
Prusowie oraz blisko z nimi związani Jaćwięgowie zamieszkiwali tereny współczesnych Mazur i południowej Litwy już w starożytności. Pod względem językowym i kulturowym zalicza się ich do grupy tak zwanych ludów bałtyjskich (obok Litwinów czy Estończyków). Nigdy nie stworzyli oni scentralizowanego państwa. Zorganizowani w grupy rodzinne i plemienne zawiązywali czasowe sojusze militarne. Wówczas występowali wspólnie dla obrony przed atakami sąsiadów lub wyruszając na rabunek ich ziem. Granica między Prusami, Jaćwięgami i ziemiami polskimi nigdy nie była spokojna. Nie powiodły się próby ich chrystianizacji, Piastom nie udawało się też podporządkować ich siłą. Najbliższy tego był Bolesław IV Kędzierzawy, który uzyskał zwierzchnictwo od naczelników plemion. Jednak po wycofaniu wojsk polskich Prusowie odrzucili to zobowiązanie. Ich bunt sprowokował w 1166 roku drugą wyprawę Bolesława, która zakończyła się klęską, a w trakcie walk zginął młodszy brat księcia, Henryk SandomierskiHenryk Sandomierski.
Mistrza Wincentego, zwanego Kadłubkiem, biskupa krakowskiego, kronika polskaSzczególnego atoli [Bolesław] starania dołożył, by kraje Getów [Prusów] podbić, o których wiadomo, że nie tyle osobom jak duszom są nieprzyjaznymi. Z tych niektórym pokonawszy ich nareszcie po wielu zawodach wojennych ten wyrok ogłosić kazał: że ktokolwiek wiarę chrześcijańską przyjmie, najzupełniejszą udarowany będzie wolnością i w majątku żadnego nie dozna uszczerbku; kto by zaś świętokradzkiego obrzędu pogańskiego porzucić nie chciał, bezzwłocznie śmiercią ukarany zostanie. Lecz zapał religijny był nader słaby i to tym krótszy, im bardziej wymuszony. Wnet bowiem zwodniczy i wątpliwy ich umysł wpadł na powrót w przepaść odszczepieństwa, i w obrzydłym bałwochwalstwie haniebniej się zanurza.[...] Wystarcza, mniemał Bolesław, byle oddano królowi [księciu] co królewskie [książęce], chociażby i nie oddano Bogu co boskiego; żadnej bowiem nie wymierzano kary za odstępstwa zbrodnię, byle by tylko zupełnie wypłacono podatki. Otóż [Prusowie] nie tylko nie płacą podatków, lecz zajmują przyległości [ziemie księcia Bolesława] zajęte łupią, łupy jak wilki unoszą. Stąd też poszło, że król [książę] zaspawszy gorliwość dla sprawy Boskiej, na sroższy cios z chrapiącego ocucił się snu.
Źródło: Mistrza Wincentego, zwanego Kadłubkiem, biskupa krakowskiego, kronika polska, oprac. A. Józefczyk, A. Przeździecki, Kraków 1862, s. 173.
Walki na pograniczu mazowiecko‑pruskim trwały od tej pory bez przerwy. W I ćw. XIII wieku książę Konrad MazowieckiKonrad Mazowiecki wystąpił do pozostałych Piastów z prośbą o pomoc. Wielu odpowiedziało pozytywnie, ponieważ łączyli korzyść polityczną z motywacją religijną. Uznawano, że wyprawy przeciw pogańskim Prusom były formą krucjaty. Walka z zagrożeniem z północy zwalniała chrześcijańskich władców i rycerzy od obowiązku wyruszenia do Palestyny. Dla obrony Mazowsza próbowano stworzyć na granicy stałą straż, złożoną z rycerzy z różnych prowincji Polski. Projekt ten jednak zakończył się niepowodzeniem. Podobnie zakończyła się działalność zakonu rycerzy chrystusowychzakonu rycerzy chrystusowych zorganizowanego przez księcia Konrada oraz odpowiedzialnego za chrystianizację Prus biskupa Chrystianabiskupa Chrystiana.
Wedle słów kronikarza Piotra z Dusburga Prusowie nie znali Boga chrześcijańskiego, stąd czcili elementy natury: Słońce, Księżyc, zwierzęta, nawet ropuchy. Do tego stopnia czcili drzewa i jeziora, że nie ścinali zagajników, nie uprawiali obok miejsc uznanych za święte roli, ani nie łowili ryb w zbiornikach wodnych.
Szukając sposobu na zabezpieczenie granic, Konrad Mazowiecki zdecydował się osadzić na pograniczu pruskim rycerski zakon krzyżacki. Krzyżacy na ziemiach polskich po raz pierwszy pojawili się na Śląsku, gdzie otrzymali niewielkie dobra ziemskie. Na prośbę Konrada przybyli na Mazowsze w 1226 roku. Od księcia otrzymali jako lenno ziemię dobrzyńską i rozpoczęli podbój Prus. Nie zawsze odnosili sukcesy. Na początku swej działalności często odwoływali się do współpracy z książętami mazowieckimi. Ale w 2. połowie XIII wieku zajęli już większość terenów Prusów i występowali jako ważny czynnik w lokalnej grze politycznej.
Ziemia Chełmińska w przeszłości. Wybór tekstów źródłowychNadanie ziemi chełmińskiej Krzyżakom przez Konrada Mazowieckiego
W imię Pana amen. My, Konrad, książę mazowiecki i kujawski, czynimy wiadomym [...], że Szpitalowi Marii Panny Zakonu Braci Niemieckich w Jerozolimie dla zbawienia duszy naszej Ziemię Chełmińską ze wszystkimi przynależnościami [...], żadnych pożytków sobie nie zachowując, ani na przyszłość się nie spodziewając oraz wieś Orłowo zwaną, na Kujawach leżącą nadaliśmy na wieczystą własność w niepodzielne posiadanie za zgodą wszystkich dziedziców naszych.
Źródło: Ziemia Chełmińska w przeszłości. Wybór tekstów źródłowych, Toruń 1961, s. 14.
Działalność Krzyżaków miała pod dwoma względami pozytywne znaczenie dla Polaków. Po pierwsze, ich aktywność militarna osłabiła siłę rabunkowych najazdów Prusów i Jaćwięgów na Mazowsze. Po drugie, przynosili oni do Polski, zwłaszcza na Kujawy i Mazowsze, wzory zachodnioeuropejskiej kultury rycerskiej. Owszem, już w tym czasie byli konkurentami książąt mazowieckich w walce o wpływy polityczne na Pomorzu Gdańskim, wśród Prusów i na Litwie. Zdarzały się też już wówczas okresy wrogości między obu partnerami. Nie prowadziły one jednak do wybuchu regularnej wojny między sąsiadami. Chociaż niezbędność rycerzy zakonnych dla obrony ziem Mazowsza potwierdzała słabość polityczną i militarną ówczesnych książąt piastowskich.
Zamiast podsumowania
Prześledź, na podstawie poniższej ilustracji, trasę przemarszu wojsk mongolskich przez ziemie polskie w 1241 r. Wskaż najważniejsze starcia i ich daty.
Możesz wykorzystać poniższą tabelę:
Dzięki temu spotkaniu z historią uzyskałem lub rozwinąłem:
umiejętność:
wiedzę:
zrozumienie: