Piękno i brzydota u schyłku XIX wieku

Postęp w medycynie

W XIX wieku doszło do przełomowych zmian w dziedzinie chirurgii. Już w trakcie wojen napoleońskich medycy amputowali kończyny, co chroniło rannych przed zakażeniem całego organizmu. Przemysłowa produkcja nowego preparatu, jakim było mydło, przyczyniła się do zmniejszenia ryzyka infekcji - ok. 1870 roku upowszechniło się mycie dłoni przed operacją. Zaczęto używać narzędzi chirurgicznych i zaprzestano dotykania ran rękoma. Przełomem okazało się jednak odkrycie, że w powietrzu są wszechobecne drobnoustroje. Stało się to możliwe za sprawą badań, które prowadził francuski chemik Louis Pasteur [czyt.: lui paster]. Nauka zawdzięcza mu odkrycie drobnoustrojów odpowiedzialnych za fermentację i rozkład. Pasteur nie poprzestał tylko na rozważaniach teoretycznych, lecz opracował pierwsze w świecie szczepionki przeciwko wściekliźnie, wąglikowi i cholerze. Pierwszym dzieckiem uratowanym dzięki szczepionce był pogryziony przez wściekłego psa 9‑letni chłopiec.

W 2. połowie XIX — na skutek odkryć Pasteura — powstawały kolejne szczepionki z osłabionych zarazków uodparniających organizm, jednocześnie nie szkodzących mu. Odkrycie bakterii wywołujących gruźlicę i cholerę, dokonane przez niemieckiego lekarza Roberta Kocha (1843–1910), pozwoliło na walkę z epidemiami tych chorób.

A.

RsUdT1o9wDHyz

Na ilustracji widoczne jest wnętrze pomieszczenia, w którym na pierwszym planie obrazu widać mężczyznę w bordowym surducie, czarnym swetrze, jasnej koszuli spiętej muszką, zielonych spodniach i czarnych butach, pochylającego się nad leżanką, na którą pada światło lampy, znajdującej się po lewej stronie ilustracji na biurku. Na stojących obok siebie dwóch drewnianych krzesłach, tworzących leżankę, leży dziecko, prawdopodobnie dziewczynka, o jasnorudych włosach, ma zamknięte oczy. W głębi obrazu, po prawej stronie pochylona nad stołem w geście rozpaczy matka, podtrzymująca złączone dłonie w geście modlitwy. Nad nią, opierając swoją prawą rękę o lewe ramię kobiety, stoi mężczyzna w czarnym surducie, przyglądający się doktorowi. Dookoła sceny widać sprzęty domowe, meble.

B.

R1EotrAn3m5Fk

Wypadek. Ilustracja przedstawia scenę opatrywania chłopca przez lekarza. Scena rozgrywa się w domu o wieczornej porze. Przy długiej ławie znajdującej się po lewej stronie ilustracji, prawym bokiem zwróceni do widza, siedzi dwóch mężczyzn. Ubrani są w koszule, mężczyzna bliżej lewej krawędzi obrazu nosi kapelusz. Drugi mężczyzna z pary siedzi bliżej środka i nosi lekko nadszarpniętą kamizelkę Nad nimi stoi mężczyzna z ciemną brodą, zielonej koszuli i czapce, przyglądający się scenie rozgrywającej się w centrum. Podobnie przygląda się starsza kobieta przed nim, opierająca dłonie o blat ławy. Ubrana jest w niebieską spódnicę, czarną koszulę z białym kołnierzem i czarną wstążką. Za nią znajduje się palenisko, wypełniające centrum tła obrazu. W centralnej części, oświetlony barwą obrazu, siedzi młody chłopiec o jasnych włosach, wyciągający do siedzącego naprzeciwko niego lekarza prawą rękę. Obok niego, na ławie, stoi misa z czerwonym płynem, prawdopodobnie krwią. Lekarz owija bandażem wyciągniętą rękę chłopca, siedzi na wąskim, drewnianym krześle, odziany w jasnozielone spodnie, buty z podbiciem i czarny surdut. Po jego prawej stronie osoby przypatrujące się scenie bandażowania- łysiejący mężczyzna w zielonej kamizelce i jasnoniebieskiej koszuli podtrzymuje chłopca stojącego obok paleniska. Za nimi znajduje się zegar. Po prawej stronie ilustracji widoczne jest łóżko, oraz zasłona w niebieskie pasy.

C.

R1WQyfT7pVGZ9

Obraz przedstawia scenę rozgrywającą się w XIX‑wiecznym domu. Na łożu z błękitną zasłoną, podwieszoną nad pościelą, leży pacjent z zamkniętymi oczami, okryty kołdrą z wystającą sponad niej głową. Obok łóżka, bliżej centrum ilustracji stoi krzesło, na którym znajdują się butelki z medykamentami. Bliżej prawej strony obrazu widać wpadające przez odsłonięte okno z ramami światło dnia, oświetlające całą scenę. Bliżej lewej krawędzi obrazu znajduje się ciemny piec domowy z drzwiczkami. Po prawej stronie ilustracji na drewnianym krześle siedzi mężczyzna, z lewą nogą założoną na prawą. Ubrany jest w ciemne buty, spodnie i marynarkę. Nosi brodę i włosy jasnego koloru. W prawej ręce trzyma pióro i pisze na kartce leżącej na stole, lewą ręką podpierając się o blat drewnianego stołu. Siedzi odwrócony lewym bokiem w kierunku widza.

Relacja pacjent‑lekarz w XIX wieku

RalxyLcPKHR6y

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Relacja pacjent‑lekarz w XIX wieku”. Następnie pojawia się dr Kamila Uzarczyk z Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu. Kobieta siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki i roślina. Film kończy się planszą z napisami: wystąpiła dr Kamila Uzarczyk, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Relacja pacjent‑lekarz w XIX wieku”. Następnie pojawia się dr Kamila Uzarczyk z Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu. Kobieta siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki i roślina. Film kończy się planszą z napisami: wystąpiła dr Kamila Uzarczyk, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RalxyLcPKHR6y

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Relacja pacjent‑lekarz w XIX wieku”. Następnie pojawia się dr Kamila Uzarczyk z Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu. Kobieta siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki i roślina. Film kończy się planszą z napisami: wystąpiła dr Kamila Uzarczyk, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Dzięki badaniom Pasteura lekarze zrozumieli, że to właśnie mikroorganizmy są odpowiedzialne za występowanie zapaleń, tężca i gangreny, stanowiących istną plagę w szpitalach na całym świecie. Położyło to podwaliny pod nowe zasady aseptykiaseptykaaseptyki i antyseptykiantyseptykaantyseptyki, wynalezionej przez angielskiego chirurga Josepha Listera [czyt.: dżosefa listera] (1827–1912). Rozpowszechnił on zwyczaj rozpylania karbolukarbolkarbolu w pomieszczeniach szpitalnych i w salach operacyjnych. Później zastąpiono tę metodę odkażaniem narzędzi, bielizny i rękawic.

R894lQzXtrwBU

Obraz przedstawia mężczyznę w średnim wieku, z siwą brodą i ciemnymi włosami. Ubrany jest w ciemny surdut, marynarkę, i jasną koszulę. W prawej dłoni trzyma szklaną butelkę z metalowym bolcem, intensywnie się jej przyglądając. W lewej dłoni trzyma kartkę, opierając łokieć na grubej księdze w oprawie koloru ceglanego. Lewą stroną ciała podpiera się o blat stołu, oświetlonego światłem padającym z prawej strony obrazu. Na stole znajdują się butelki, menzurki, pipety i pozostałe przyrządy laboratoryjne, ułożone albo na drewnianej półce w rządkach, albo wykorzystywane przy eksperymencie. W tle obrazu widać przyciemnioną część pomieszczenia, gdzie znajduje się drewniany stolik z krzesłem i zasłonięte okna.

Za sprawą badań nad fermentacją Pasteur obalił powszechnie uznawaną wówczas teorię samorództwa bakterii, według której miały one samoczynnie powstawać z nieożywionej materii (podobnie myślano o pochodzeniu organizmów niższych,
np. myszy, pcheł czy much, które rzekomo miały lęgnąć się z brudu). Jej zagorzałym zwolennikiem był niejaki Pouchet [czyt.: pusze],  dyrektor Muzeum Akademii Nauk Przyrodniczych w Rouen[czyt.: ruę]. Spór między nim a Pasteurem trwał aż cztery lata i przeszedł do historii- najpewniej dlatego, że sprawą zainteresował się sam cesarz Napoleon III i jego żona, cesarzowa Eugenia. W celu rozstrzygnięcia konfliktu powołano nawet specjalną komisję, która zebrała się w kwietniu 1864 roku, aby wysłuchać racji obu uczonych. Pasteur ostatecznie obalił wspomnianą teorię, udowadniając, że nośnikiem bakterii jest znajdujący się w powietrzu kurz. Dokonał tego, prezentując publiczności wypełnione rosołem butelki o wąskich szyjkach. Dzięki charakterystycznemu kształtowi naczynia zupa pozostawała klarowna, podczas gdy płyn wystawiony na działanie kurzu stawał się niezdatny do jedzenia. Pasteur udowodnił poza tym, że drobnoustroje są wrażliwe na zmiany temperatury, co zaowocowało wynalezieniem przez niego nowej metody konserwacji żywności, zwanej od jego nazwiska pasteryzacją.

Nowe narzędzia

W profilaktyce lekarskiej zaczęto stosować stetoskop lekarskiStetoskop lekarskistetoskop lekarski (w 1. połowie XIX wieku) oraz prześwietlenia promieniami X, odkrytymi w 1895 roku przez Wilhelma von Roentgena [czyt.: rentgena]. Dwa lata później polski lekarz i patologpatologpatolog Edmund Biernacki po raz pierwszy zaobserwował związek między szybkością opadania krwinek w osoczu a ogólnym stanem organizmu. Tak zwany odczyn Biernackiego 
- test OB - pozwolił wykrywać nieprawidłowości w dość prostym badaniu krwi. Każde z tych odkryć i wynalazków zwiększyło szanse na postawienie trafnej diagnozy i skuteczniejszą walkę z chorobami.

A.

R12CbYYlYafJE

Klinika doktora Grossa. Na obrazie przedstawiono grupę medyków w sali akademickiej, pokazujących jeden z etapów zabiegu chirurgicznego. Na pierwszym planie, w centrum obrazu, znajduje się starszy mężczyzna z łysiejącą głową, siwą brodą, bokobrodami i siwymi włosami na głowie, trzymający w prawej dłoni zakrwawiony skalpel. Ubrany jest w czarną marynarkę, kamizelkę i białą koszulę. Zwrócony jest frontem do widza, lewą dłonią opierając się o blat drewnianego stołu. Stoi w pozycji wykładowcy, wyjaśniającego studentom pewne prawa. Obok niego, w centrum i w prawej części obrazu, czterech mężczyzn trzymających przyrządy chirurgiczne- skalpele, dłuto i piłę do kości, realizuje wytyczne prowadzącego. Pochylają się nad fragmentem ciała. W tle znajduje się przyciemnione wejście do audytorium, w korytarzu stoi kolejnych dwóch obserwatorów. W górnej części obrazu widać fragment audytorium- pulpity i studentów, piszących lub przyglądających się scenie.

B.

RKciMLQnKGrGS

Klinika doktora Agnew. Na obrazie przedstawiono scenę wykładu medycznego w audytorium. Większa część obrazu- górna połowa- jest przyciemniona, tam znajdują się ławy i pulpity, przy których tłumnie siedzą mężczyźni w strojach z epoki, obserwujący lub znużeni sceną poniżej. Na dolną część ilustracji pada światło. Bliżej lewej strony obrazu widać starszego mężczyznę prowadzącego zajęcia, ubranego w jasny fartuch. W dłoni trzyma skalpel. Opiera się o drewniany blat katedry, kieruje swój wzrok ku prawej stronie. Bliżej prawej krawędzi obrazu widać fragment stołu sekcyjnego, na którym leży ciało półnagiej kobiety, okrytej od pasa w dół białą narzutą. Nad jej głową pochyla się mężczyzna o rudych włosach, w sąsiedztwie znajduje się dwóch mężczyzn. Pierwszy z nich, o ciemnych wąsach, włosach i w okularach skalpelem nacina fragment ciała kobiety. Drugi podtrzymuje ręce kobiety od strony jej nóg. Scenie przypatruje się asystująca lekarzom pielęgniarka, ubrana w biały czepek i fartuch, pod spodem nosi suknię z epoki.

W dawnych epokach w szpitalach przebywali nie tylko chorzy i medycy. Często można było w nich znaleźć nędzarzy i żebraków. Dopiero w 2. połowie XIX wieku szpitale przestały pełnić rolę przytułków i służyły przede wszystkim ludziom chorym. Zmieniła się także ich struktura. Zaczęto wprowadzać budownictwo pawilonowe, dzięki czemu każda specjalizacja medyczna (np. okulistyka, laryngologia, choroby zakaźne czy chirurgia) zyskiwała odrębny budynek. Ten podział wynikał z woli powstrzymania rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych.

Polecenie 3

Odwiedź dziewiętnastowieczny szpital i zajrzyj na salę operacyjną. Wyjaśnij, po czym poznasz, że są to sceny z XIX, a nie XX wieku. Określ specjalizację lekarza przeprowadzającego tę operację.

R1n1cmtuWV6mc

Eugeniusz Wasiliewicz Pawlow na sali operacyjnej. Ilustracja przedstawia grupę osób, mężczyzn i kobiet, w białych fartuchach medyków, na sali w białych kolorach ścian, pracujących przy dziennym świetle przebijającym się z okna, znajdującego się na dalszym planie po lewej stronie. Grupa medyków stoi w centrum ilustracji w kręgu, na pierwszym planie dwóch mężczyzn asystujących przy operacji podtrzymuje nogi pacjenta, zasłoniętego przez chirurgów. W centralnej części ilustracji widać głównego medyka- mężczyznę w okularach i jasnej brodzie, trzymającego w lewej dłoni dłuto, w prawej drewniany młotek. Scena uchwycona w momencie poprzedzającym uderzenie młotka w dłuto. Dookoła zespołu chirurgicznego stoją pielęgniarki z białymi chustami okrywającymi głowy, pod spodem prześwitują stroje z epoki. Po prawej stronie ilustracji widać półki i stołki- część wyposażenia sali operacyjnej. Scena ma charakter dynamiczny.

RKGIKogJpBCxV

(Uzupełnij).

Pokaż rozwiązanie

W porównaniu do XX‑wiecznej sali operacyjnej zauważalny jest brak bezpośredniego oświetlenia stołu operacyjnego i korzystanie ze światła dziennego.

Medycy i pielęgniarki noszą dawne stroje ochronne, szczególnie widoczne w przypadku pielęgniarek, noszących pod spodem XIX‑wieczny strój.

Brak współczesnych przyrządów i narzędzi chirurgicznych, posługiwanie się drewnianym młotkiem przez głównego chirurga.

Brak masek ochronnych na twarzach lekarzy i pielęgniarek, brak rękawiczek ochronnych na dłoniach medyków.

Lekarzem przeprowadzającym operację jest chirurg.

Polecenie 3

Na podstawie powyższego opisu wymień elementy sprzętu, wyglądu lekarzy, pielęgniarek i sali operacyjnej w XIX‑wiecznym szpitalu.

Rg36BiVL2NqDM

(Uzupełnij).

Pokaż odpowiedź

Przykładowa odpowiedź: Chirurg prowadzący operację był ubrany w biały fartuch, podobnie jak salowe i pielęgniarki. Do dyspozycji mógł mieć takie narzędzia jak: stół operacyjny, dłuto, młotek. Sala operacyjna musiała być zgodnie z nowymi zasadami czysta.

Ciekawostka

R18ZZx4Xjuqz9

Operacja. Obraz przedstawiający scenę operacji z drugiej połowy XIX wieku. Grupa mężczyzn w średnim wieku otacza znajdujący się w centrum stół operacyjny, na którym leży młoda kobieta, odsłonięta od pasa w górę. Jeden z mężczyzn siedzi przy stole, podtrzymując jej rękę. Pozostali stoją, wszyscy ubrani są w ciemne marynarki i jasne koszule. Jeden z nich, zwrócony prawym bokiem do widza, a frontem do stołu, trzyma uniesioną lewą rękę w geście objaśniającym pozostałym przedmiot zebrania. W prawej dłoni, opierającej się o mebel trzyma za ostrze nożyczki chirurgiczne. Bliżej lewej krawędzi obrazu znajduje się fragment stołu z narzędziami chirurgicznymi i słojem z preparatami. Po prawej stronie obrazu zgromadzona grupa asystujących operacji, na dalszym planie widoczna także kobieta w stroju pielęgniarki. Całość sceny oświetlona jest światłem dziennym, przebijającym się przez dwa okna znajdujące się w centralnej części obrazu.

Na początku XIX wieku wciąż nie znano sposobu na skuteczne znieczulanie pacjentów, więc operacje były dla nich ciężkim przeżyciem. W latach 30. XIX wieku zaczęto stosować podtlenek azotu - znany współcześnie także jako 'gaz rozweselający'. Dopiero odkrycie w 1842 roku usypiających właściwości chloroformu oraz eteru pozwoliło oszczędzić chorym wielu cierpień. Pacjentka uwieczniona przez artystę została znieczulona i nie odczuwa bólu.

Epidemie i higiena

Powszechne w XIX wieku choroby, takie jak cholera i tyfus plamisty, dziesiątkowały głównie ludność ubogą. Istniała ścisła zależność między klęskami nieurodzaju i głodu a wzrostem zachorowalności na epidemiczne choroby. Medycyna, mimo imponującego rozwoju diagnostyki i chirurgii, przez długi czas pozostawała wobec nich bezradna. Lekarze nie dysponowali środkami pozwalającymi skutecznie je zwalczać. W omawianym stuleciu skutecznie poradzono sobie jednak z epidemią ospy, która do tego czasu dotykała dzieci ze wszystkich warstw społecznych. Rządy większości państw europejskich wprowadziły w XIX wieku przymus szczepień przeciw ospie.

Ciekawostka

RcHGVFrJBtzkm

Rysunek satyryczny, przedstawiający grupę mężczyzn, kobiet i dzieci w sali domostwa. W centralnej części ilustracji tęga kobieta siedząca na krześle prawą rękę zwraca w kierunku chłopca ubranego w łatany niebieski surdut, czerwone spodnie i białe lampasy. Trzyma w ręku drewnianą balię. Po lewej stronie od krzesła mężczyzna z olbrzymią ręką i pryszczem, z którego wystaje głowa krowy obejmuje drugą tęgą kobietę, której twarz przypomina głowę krowy. Za krzesłem grupa mężczyzn i kobiet z pryszczami na twarzy, z której wystają przednie części ciał krów. Po prawej stronie ilustracji widać mężczyznę w brązowym surducie, wykonującym nacięcie na przedramieniu kobiety siedzącej na krześle. Bliżej lewej krawędzi ilustracji mężczyzna w zielonym surducie podaje za pomocą długiej łyżki preparat stojącym w kolejce pacjentom. Na stole drewniana balia z płynnym specyfikiem.

Wirus krowiej ospy - krowianki - używany był od początku XIX wieku do szczepień, co budziło opór wielu zachowawczych środowisk. Rysunek satyryczny z epoki to przykład propagandy skierowanej przeciwko akcji szczepienia ospy.

RTeoqL4kmREIm

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Tryumf nad cholerą”. Następnie pojawia się dr Kamila Uzarczyk z Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu. Kobieta siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki i roślina. Film kończy się planszą z napisami: wystąpiła dr Kamila Uzarczyk, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Tryumf nad cholerą”. Następnie pojawia się dr Kamila Uzarczyk z Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu. Kobieta siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki i roślina. Film kończy się planszą z napisami: wystąpiła dr Kamila Uzarczyk, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RTeoqL4kmREIm

Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Tryumf nad cholerą”. Następnie pojawia się dr Kamila Uzarczyk z Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu. Kobieta siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa, wzorzyste poduszki i roślina. Film kończy się planszą z napisami: wystąpiła dr Kamila Uzarczyk, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

W 2. połowie XIX wieku zmienił się stosunek społeczeństwa do higieny. Zaczęto dostrzegać związek między jej przestrzeganiem a zdrowiem. Powszechne było regularne mycie ciała, sprzątanie i czyszczenie swojego otoczenia. Vincent Priessnitz [czyt.: wyncent prisnic] wynalazł urządzenie do natrysków wodnych, od jego nazwiska nazwane prysznicem. Wodę zaczęto traktować jako środek zdrowotny. Praktyczne zastosowanie odkryć z dziedziny biologii i chemii oraz rozpowszechnianie zaleceń higienicznych — jednym z najważniejszych była kontrola wody pitnej w miastach
— doprowadziło na początku XX wieku do wydłużenia ludzkiego życia o blisko 15 lat.

W 2. połowie XIX wieku bardzo popularne stały się morskie kąpiele. Kąpano się jednak inaczej niż robimy to dziś.

R1BrjJ2JEG5LS

Po lewej stronie ilustracji mężczyzna w niebieskim stroju kąpielowym i wąsach gestem dwóch rąk zaprasza kobietę, schodzącą z przebieralni na wozie kołowym po drewnianych schodach, odzianą w różowy strój kąpielowy. Kobieta o jasnych włosach gestem zawstydzenia zasłania skrzyżowanymi rękami górną część ciała, patrząc w prawą stronę ilustracji. Całość sceny rozgrywa się na falach spokojnego morza.

Karol Darwin i nowe spojrzenie na człowieka

W 1859 roku brytyjski botanik Karol Darwin (1809–1882) ogłosił swą teorię ewolucji, publikując pracę O powstawaniu gatunków. Była ona wynikiem przemyśleń i obserwacji prowadzonych w latach 30. XIX wieku. Darwin w trakcie pięcioletniej ekspedycji na okręcie Beagle [czyt.: bigl] badał zachowania gatunków zwierząt na całym świecie. Teoria Darwina głosiła, że poszczególne gatunki w świecie zwierząt rozwijają się poprzez dobór naturalny - walkę o przetrwanie w tych samych warunkach klimatycznych - z której wychodzą zwycięsko najsilniejsze okazy. Wskutek tak przebiegającego doboru gatunki zmieniają się w wyniku ewolucji swoich cech.

Darwin długo zwlekał z ogłoszeniem swoich odkryć. Współczesnych szokowało podważenie dotychczasowych wyobrażeń o świecie, opartych na prawdach starotestamentowych. Rozpoczęły się spory, które nasiliły się jeszcze bardziej
po ukazaniu się kolejnej przełomowej pracy Darwina – O pochodzeniu człowieka i o doborze płciowym (1871), w której włączył on ludzkość w długi proces odkrytej przez siebie ewolucji. Wywodził pochodzenie człowieka od niższych gatunków, od małp człekokształtnych. Powyższe stwierdzenie spotkało się z gwałtowną reakcją środowisk religijnych i dużym oporem, przejawiającym się także w prasie publicystycznej.

Polecenie 4

Scharakteryzuj wymowę karykatury przedstawiającej Darwina.

RiUdEfc7q9NfT

Karykatura z okładki gazety "La Petite Lune" przedstawia głowę siwobrodego, łysego, starszego mężczyznę o ciele małpy, wiszącego na owocowym drzewie. Głowa mężczyzny skręcona jest w prawą stronę okładki z szeroko otwartymi oczami. Wisi na prawej łapie, na lewej opiera się ogon ciała małpy, odzianego w czerwone, krótkie spodenki. Na drzewie wiszą czerwone owoce.

RSI0dF2Xa1oBL

(Uzupełnij).

Pokaż rozwiązanie

Karykatura w dosadny sposób wyśmiewa teorię Darwina o  ewolucji człowieka, umieszczając jego głowę na ciele małpy. Przez to rysunek ma podkreślić znaczenie gatunku ludzkiego jako jedynego rozwiniętego umysłowo, zdolnego do władania światem i tworzenia cywilizacji, co było podstawą krytyki teorii Darwina. Wywodzenie pochodzenia człowieka od mniej rozwiniętych gatunków, wedle uznania ówczesnych środowisk naukowych, odbierało rodzajowi ludzkiemu jego wyjątkowość.

Polecenie 4

Wyjaśnij, dlaczego tezy Darwina uważano za rewolucyjne.

R1LdsquyqD9o3

(Uzupełnij).

Pokaż odpowiedź

Gdyż powszechnym było przekonanie o wyjątkowości człowieka i ludzkiej natury, wywodzone od Stwórcy i przekonań chrześcijańskich.

Dokonania naukowe Darwina zrewolucjonizowały botanikę, biologię i medycynę, a także wywarły ogromny wpływ na nauki społeczne. W 1900 roku teorię ewolucji uzupełniły docenione dopiero po niemal pół wieku badania czeskiego zakonnika Gregora Mendla. Krzyżując odmiany grochu siewnego, ustalił on reguły dziedziczenia, i stworzył teoretyczne podstawy genetyki.

Sigmund Freud i wiktoriańska moralność

Panujące w Wielkiej Brytanii przekonania religijne i surowe zasady moralne w połączeniu z rozwojem naukowo‑technicznym stworzyły podstawy kultury i epoki, nazwanej wiktoriańską - od imienia brytyjskiej królowej Wiktorii, która rządziła od schyłku lat 30. aż do początku XX wieku. Jej szczególnym przejawem były zróżnicowane, odrębne dla mężczyzn i kobiet, standardy moralne i obyczajowe. W życiu codziennym ściśle rozdzielano sferę prywatną - życie domowe - od sfery publicznej - pozadomowej. Stosowano odrębne modele wychowania dziewcząt i chłopców. Także w relacjach kobiet i mężczyzn, złączonych związkiem małżeńskim, nie było równowagi w małżeństwieRównowaga w małżeństwierównowagi w małżeństwie. Od mężczyzn oczekiwano, że w życiu małżeńskim będą się kierować wstrzemięźliwością seksualną, a w razie konieczności — wizytować domy publiczne. Czcij męża swego, ale przymykaj oko na to, co robi poza domem. — głosiła z kolei niepisana zasada, obowiązująca kobiety. Taki model kształtowania osób wchodzących w dorosłe życie był źródłem wielu problemów psychicznych u mężczyzn i kobiet.

Ciekawostka

RpM5h1gavzE8n

Ilustracja przedstawia salon, w którym znajdują się czerwone sofy. Na sofach siedzą kobiety odziane w stroje z epoki, w parach zajęte są rozmową. Na pierwszym planie siedzi rudowłosa kobieta w jasnoniebieskiej sukience, pończochach i butach na obcasie. Obok niej, w głębi prawej strony kobieta w jasnoróżowej sukni. Dwie kobiety siedzące z tyłu patrzą w prawą stronę obrazu. W głębi samotnie siedząca kobieta w ciemnej sukni. W prawej krawędzi ilustracji widać fragment ciała kobiety stojącej, zwróconej tyłem do widza z podciągniętą suknią odsłaniającą kabaretki. Całość pomieszczenia utrzymana jest w kolorach różowym, czerwonym i bordowym.

Domy publiczne stały się istotnym elementem pejzażu kapitalistycznego miasta. Między rokiem 1850 a 1900 w europejskich metropoliach gwałtownie wzrosła liczba kobiet oferujących płatne usługi seksualne, które były wówczas wśród mężczyzn bardzo rozpowszechnione. Z wielkim talentem portretował je w swoich pracach Henri de Toulouse‑Lautrec[czyt.: ęri de tuluz lotrek] (1864‑1901), słynny francuski malarz, który swoimi litografiami wywarł wielki wpływ na rozwój nowoczesnego plakatu. Jak wielu ówczesnych artystów, był on stałym bywalcem paryskiego półświatka.

Pod koniec XIX wieku głośna stała się teoria dotycząca przyczyn chorób psychicznych, której autorem był austriacki psychiatra Sigmund Freud
[czyt.: zigmund frojd] (1856–1939). Opierała się ona na założeniu, że człowiek jest przede wszystkim istotą biologiczną, co naraża go na konflikt z kulturą i cywilizacją. Freud opracował metodę, która miała umożliwić leczenie dolegliwości psychicznych pacjentów dzięki odpowiedniej interpretacji treści nieuświadamianych sobie przez nich. W 1900 roku opublikował pierwszą z prac: O marzeniu sennym. Metoda psychoanalizy – jak nazwał swoją teorię – została stworzona do celów terapeutycznych i wkrótce zyskała światowy rozgłos. Kluczowym elementem teorii Freuda było podkreślanie wpływu doświadczeń z dzieciństwa i psychicznych kosztów tłumienia seksualności w sposób zgodny z wymogami ówczesnej obyczajowości. Dzięki Freudowi Europejczycy mogli zmierzyć się z tabutabutabu, jakim była w tej epoce cielesność człowieka. Podstawowe dzieła Freuda zostały upowszechnione szczególnie w okresie po I wojnie światowej. Koncepcje freudowskiej psychoanalizy wkrótce poddano naukowej krytyce.

Ciekawostka

RQWNibHxObGA3

Rysunki ułożone jeden pod drugim, przedstawiające tę samą pacjentkę. U góry widoczne znamiona anoreksji pod podstacią uwydatnionych kości policzkowych i żuchwy na twarzy, powiększone oczy, wypłowiałe włosy. U dołu ilustracja przedstawia kobietę o bardziej kragłej twarzy, z bujniejszymi włosami upiętymi w kok, falującymi lokami ii wyrazem twarzy o umiarkowanym zadowoleniu. Ilustracje mają charakter poglądowy.

Anoreksję, czyli jadłowstręt psychiczny, diagnozowano już w XIX wieku. Osoby cierpiące na tę chorobę to w większości dziewczęta i kobiety, które odczuwają nieuświadomiony lęk przed identyfikacją z własną płcią, ale dotyka ona także chłopców. Chorzy unikają kontaktu z innymi osobami, zwłaszcza z przeciwną płcią, a także odchudzają się, aby w wyniku diety zachować szczupłą sylwetkę.

Moda i demokratyzacja

Rozwój fabrycznej produkcji tkanin i dodatków krawieckich doprowadził w ciągu XIX wieku do znacznego obniżenia kosztów produkcji i cen odzieży, a więc zwiększenia jej dostępności. Moda, której do niedawna — ze względu na niezwykle wysokie ceny strojów — mogli ulegać jedynie przedstawiciele arystokracji i burżuazji, zaczęła przenikać do świadomości średnich i niższych warstw społecznych. W produkcji ubrań coraz ważniejsze stawały się użyteczność, wygoda i respektowanie wymogów higieny. Jednak tendencja ta dużo szybciej znalazła odzwierciedlenie w kroju i fasonach odzieży męskiej niż kobiecej. Na przełomie XIX i XX wieku męska odzież codzienna została dostosowana do wymogów aktywnego życia. Ubrania różniły się gatunkiem tkanin i jakością wykonania. W przypadku kobiet nastąpiło to dużo później, gdyż moda kobieca była przeznaczona dla kobiet z wyższych sfer, niepracujących zawodowo. Nie przeszkadzało to warstwom mieszczańskim kopiować te wzory, wygląd 'damy' był bowiem najbardziej pożądanym przejawem odpowiedniego statusu społecznego. Dopiero po 1900 roku w sprzedaży pojawiła się gotowa konfekcja, zaczęła się też upowszechniać moda na sportową sylwetkę.

Ciekawostka

Recr4tpPSLgrx

Ilustracja przedstawia dwie dziewczynki rozmawiające ze sobą. Centrum sceny wypełnia dziewczynka ubrana w niebieską spódnicę w kratkę, białą bluzkę z falbankami i błękitne buty. Zwrócona jest twarzą do prawej strony ilustracji, gdzie siedzi zwrócona do niej twarzą druga dziewczynka, z kolorowym czepkiem na głowie, różową sukienką i białą kokardą na szyi. W tle fragmenty ciał i odzieży innych osób, stojących za plecami dzieci.

W XIX wieku upowszechnił się zwyczaj używania bielizny. Sprzyjało temu wprowadzenie szycia maszynowego i zamiana sztywnego materiału na miękką dzianinę.

Polecenie 6

Wyjaśnij, na czym polega ten rysunkowy dowcip (ilustracja poniżej). Poszukaj informacji o historii krynoliny i jej następczyni, tiurniury. Sprawdź w Internecie, jak zmieniała się moda kobieca w XIX wieku. Wynotuj najważniejsze informacje lub przygotuj prezentację na ten temat.

ROr6HK1swUpzK

Dwie kobiety ubrane w rozkloszowane suknie z epoki, oparte na krenelażach, przyglądają się obrazowi z kobietą, uchwyconą w posągowej pozie, odzianą w suknię z odsłoniętymi ramionami przylegającą do ciała. Pod ilustracją napis : "Only to think, Julia dear, that our Mothers wore such ridiculous fashions as these!" [Tylko pomyśl, droga Julio, że nasze matki ubierały się tak dziwnie…] OBIE: "Ha! ha! ha! ha!" Źródło: Korowód pokoleń, 1857, rysunek satyryczny, domena publiczna.

R1HWQ8T0mOatI

(Uzupełnij).

Pokaż rozwiązanie

Dowcip polega na wyśmianiu komentarza kobiet, oglądających portrety matek. Śmieją się one z kształtów ich sukni, podczas gdy same noszą krynolinę podnoszącą ich suknię, co groteskowo wpływa na odbiór grafiki.

Polecenie 6

Na podstawie treści lekcji napisz, czy strój kobiecy z przełomu XIX i XX wieku był bardziej okazały, czy bardziej wygodny do noszenia. Odpowiedź uzasadnij.

RGUmqU5o2mesI

(Uzupełnij).

A. Lata 70. XIX wieku

R1IEmaDqjc0Eg

Rysunek poglądowy, pokazujący kobietę z profilu i en face, noszącą od pasa w dół stelaż - crinolette. Kobieta nosi na sobie bieliznę - jednoczęściowy strój na ramiączkach i nogawkach sięgających długością kolan. Pierwszy z rysunków przedstawia kobietę o jasnych włosach (po lewej stronie), rysunek drugi (po prawej stronie) - kobietę o ciemnych włosach, opadających lokami na kark. Identyczny krój bielizny, jak w przypadku rysunku po lewej.

B. Lata 90. XIX wieku

RblWcbHqB65Ox

Zdjęcie z epoki. Kobieta patrzy na wprost widza, rękami wzniesionymi do góry układa włosy. Ubrana jest w suknię z falbanami u kostek, z wyraźnie zaznaczoną talią. W tle stolik po lewej stronie z dekoracją kwiatową, fotel po prawej stronie i zasłona pokoju. Kolorystyka zdjęcia utrzymana w odcieniach bieli i czerwieni.

C. Lata 20. XX wieku

RgECh3Y4TvDtT

Rysunek czarno - biały, przedstawiający kobietę i jej odbicie w lustrze. Kobieta nosi na sobie jednoczęściową bieliznę, osłaniającą ją od piersi do ud. Włosy jasne, usta wyraźnie zarysowane szminką. Opiera się lewą ręką o ramę lustra, prawa jest niewidoczna. Spogląda w stronę odbicia pod kątem.

D. Lata 40. XX wieku

R1AebcQuZEBFm

Dwa zdjęcia przedstawiające tę samą kobietę o czarnych włosach. Na zdjęciu po lewej jest smutna, ubrana w dwuczęściową bieliznę- stanik i majtki z suspenderami podtrzymującymi pończochy. Na zdjęciu po prawej kobieta jest uśmiechnięta, nosi gorset podkreślający walory sylwetki, u dołu upięte suspendery z pończochami.