Ważne daty

Wpływ reformacji na przemiany w muzyce europejskiej XVI wieku

Wiek XVI określany bywa złotym wiekiem kultury polskiej. Na tle szarganej wojnami religijnymi Europy Zachodniej wielonarodowa Rzeczpospolita Obojga Narodów była oazą spokoju i tolerancji. Sprzyjało to rozwojowi gospodarki. Z kolei wzrost zamożności państwa i jego mieszkańców przyczyniał się do rozwoju nauki i sztuki.

Znaczący wpływ na sztukę, w tym muzykę XVI w., miała reformacja, która szybko rozprzestrzeniła się w Europie, docierając także do rządzonej przez Jagiellonów Rzeczypospolitej. Wprowadzenie języków narodowych do liturgii oraz uproszczenie warstwy muzycznej wykonywanych śpiewów miały umożliwić członkom nowych Kościołów czynny udział w nabożeństwach.

Nowe trendy zauważali także kompozytorzy katoliccy. Komponując utwory religijne do tekstów w językach narodowych starali się dostarczyć wartościowy repertuar, który wprawdzie nie miał miejsca w liturgii Kościoła katolickiego sprawowanej po łacinie, aczkolwiek stanowił znakomity materiał do muzykowania domowego. Takiego zadania podjął się w II poł. XVI w. Mikołaj Gomółka – niezwykle zasłużona postać dla kultury polskiej.

Mikołaj Gomółka – zarys biografii

R1B5V62yy6MtR1

Fotografia przedstawia dom Mikołaja Gomółki w Sandomierzu. Dom Mikołaja Gomółki stoi w narożniku sandomierskiego Rynku, przy zbiegu ulic Długosza i Sokolnickiego. Kamienica jest zbudowana na gotyckich fundamentach a w okresie późniejszym kilkakrotnie przebudowywana. Właścicielem kamienicy była rodzina Mikołaja Gomółki- znanego polskiego kompozytora i instrumentalisty. Na ścianie kamienicy od strony ulicy Sokolnickiego, wmurowano płytę upamiętniającą postać kompozytora. Dom jest w jasnych kolorach z czerwonym dachem. Posiada sporo okien. Przed domem rośnie drzewo - już bez liści. Niebo jest błękitne.

ROiNeGKOazalY1

Fotografia przedstwia tablicę na domu Mikołaja Gomółki w Sandomierzu. Na ścianie kamienicy od strony ulicy Sokolnickiego, wmurowano płytę upamiętniającą postać kompozytora. Tablica jest szara z wyrytymi na niej literami. Dookoła widać ozdobnik w postaci kluczów wiolinowych.

Mikołaj Gomółka przyszedł na świat około 1535 r. w nadwiślańskim mieście – Sandomierzu, w rodzinie mieszczańskiej.
W roku 1545 został zaangażowany jako chłopiec‑śpiewak na dworze królewskim ostatniego z Jagiellonów – Zygmunta Augusta. Pobyt w Krakowie dawał możliwość rozwoju talentów młodego Mikołaja. Jednakże w przeciwieństwie do wielu mistrzów frankoflamandzkich kształcił się on głównie w zakresie gry na instrumentach. W 1548 r. został uczniem nadwornego fistulatoraFistulatorfistulatora Jana Klausa, a następnie instrumentalistą kapeli królewskiej. Muzyka instrumentalna zyskiwała w tym czasie znaczącą pozycję, co było także skutkiem przemian zachodzących w sztuce wytwarzania instrumentów.

Działalność na dworze królewskim stwarzała okazję do licznych podróży, m. in. do Piotrkowa, Gdańska, Wilna, ale także do zapoznania się z wybitnymi ówczesnymi kompozytorami i ich dziełami, m. in. z Wacławem z Szamotuł i Marcinem Leopolitą. W 1563 r. Gomółka opuścił kapelę królewską. Brak informacji o jego miejscu pobytu i działalności w kolejnych trzech latach.

RDePtAlHgW16I1

Fotografia przedstawia dziedziniec Zamku Królewskiego na Wawelu w Krakowie. Królewski pałac na Wawelu jest jednym z najważniejszych i najbardziej okazałych zabytków architektury renesansowej w Europie Środkowej. Powiązany z zamkiem dziedziniec jest najbardziej charakterystyczną częścią monarszej siedziby. Istniejąca budowla powstawała wieloetapowo w wyniku rozbudowy i przekształcania średniowiecznej rezydencji. Na fotografii widoczny jest jasny budynek z dużą ilością kolumn. Tarasy odgrodzone są półokrągłymi oknami. Dach pokryty jest czerwona dachówką. Na dziedzińcu widać spacerujących turystów. Dzień jest słoneczny.

W 1566 r. wrócił do rodzinnego Sandomierza. Następną dekadę jego życia wypełnia zupełnie odmienna aktywność – pełni funkcje ławnika oraz zastępcy wójta. Między 1567 a 1570 r. bierze ślub z Jadwigą – córką tarnowskiego rajcy miejskiego. Rodzinne miasto opuszcza w 1578 r. Dalsze losy kompozytora opierają się na wielu przypuszczeniach. Znamienną datą w jego biografii jest rok 1580, kiedy to w krakowskiej Oficynie Łazarzowej wydane zostaje jedyne znane dziś dzieło Mikołaja Gomółki – Melodie na Psałterz Polski, dedykowane biskupowi krakowskiemu Piotrowi Myszkowskiemu, na którego dworze przebywał przez kilka lat jako muzyk. Tym zbiorem wpisał się w popularną w renesansie praktykę opracowywania wielogłosowego tekstów psalmów. Ostatnim znanym mecenasem Gomółki był kanclerz wielki koronny Jan Zamojski, na dworze którego przebywał jeszcze 30 kwietnia 1591 r. – jest to ostatnia znana data z jego biografii. Zmarł prawdopodobnie w Jazłowcu na Kresach Wschodnich w 1609 r., o czym świadczy epitafium na nagrobku znajdującym się w zniszczonym kościele pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w tejże miejscowości.

Rsf1SH5HAfDzH1

Fotografia przedstawia prawdopodobnie pomnik nagrobny Mikołaja Gomółki. Zdjęcie czarno-białe zrobione jest nocą. Przedstawia płytę nagrobną zakończoną szpiczaście, z przodu widoczny krzyż i postać na krzyżu.

Okoliczności powstania Melodii na Psałterz Polski

W 1579 r. w Oficynie Łazarzowej w Krakowie został wydany Psałterz Dawidów będący przekładem Księgi psalmów dokonanym przez Jana Kochanowskiego.

R1RMunwGYPl9n1

Ilustracja przedstawia stronę tytułową „Psałterza Dawidowego”. Strona posiada ozdobny brzeg i litery. Jest czarno-biała.

Mistrz z Czarnolasu nie dążył do wiernego tłumaczenia całego tekstu oryginału, lecz dokonał parafrazy starotestamentowych tekstów, co było popularną praktyką w XVI‑wiecznej Europie. Zadanie to rozpoczął realizować ok. 1571, a ukończył w 1578 r. W swej pracy zapewne korzystał z Wulgaty i Septuaginty oraz z ówczesnych przekładów i parafraz. Dzieło swe dedykował biskupowi krakowskiemu Piotrowi Myszkowskiemu, który był jego mecenasem. Kochanowski nie wdawał się w spory dogmatyczne między katolikami a protestantami, chciał by jego Psałterz… miał charakter uniwersalny.

Pomnikowe dzieło Gomółki – Melodie na Psałterz Polski zawiera 150 krótkich, czterogłosowych kompozycji do polskiego przekładu Księgi psalmów, dokonanego przez Jana Kochanowskiego.

Rl8AuDkke4Knw1

Ilustracja przedstawia Melodie na Psałterz Polski Mikołaja Gomółki. Strona posiada ozdobny brzeg i litery. Jest czarno-biała.

Podobnie jak poeta, także Gomółka dedykował swe dzieło biskupowi krakowskiemu Piotrowi Myszkowskiemu. Celem kompozytora było dostarczenie stosunkowo prostych utworów, co pozwoliłby na ich szeroką popularyzację. Świadczą o tym ostatnie wersy dedykacji dla biskupa Myszkowskiego:

Ja też snopek pierworodny
Niosęć panie, acz niegodny
Twoich rąk wielkiej zabawy.
Nie gardź, proszę, lecz łaskawy
Okaż wzrok ogierze małej,
Którąć daję z chuci całej.
Niosęć nowe Melodyje
Dawidowe Psalmodyje,
Które na nowo wydany
Psałterz tobie przypisany
Są łacniuchno uczynione
Prostakom nie zatrudnione.
Nie dla Włochów, dla Polaków,
Dla naszych prostych domaków.

Styl psalmów Gomółki

Pragnąc zaoferować przystępne pod względem trudności wykonawczych repertuar, Gomółka rezygnował ze skomplikowanej polifonii imitacyjnejImitacjaimitacyjnej. Dominuje fakturaFakturafaktura akordowa, w stylu nota contra notamNota contra notamnota contra notam. Nie znaczy to jednak, że niższe głosy pełnią jedynie rolę harmonicznej podpory. Jako dowód niech posłuży krótka analiza jednego z najbardziej rozpowszechnionych utworów ze zbioru – opracowanie Psalmu 29 Nieście chwałę, mocarze. Piękna polszczyzna Kochanowskiego łączy się tu z prostą, lecz bardzo sugestywną muzyką Gomółki. Marszowy charakter podkreśla boski majestat opiewany w Psalmie. Wpierw posłuchajmy pełnego brzmienia 4‑głosowego.

R1Zw7dejkNl7m1

Ilustracja przedstawia partyturę do „Nieście chwałę, mocarze” Mikołaja Gomółki.

By ukazać piękno pozostałych głosów kompozycji zrezygnujmy z najwyższego z nich.

Posłuchajmy po raz ostatni Psalmu 29, tym razem redukując obsadę tylko do dwóch niższych głosów.

Powyższe działanie dowodzi, że nie tylko głos najwyższy posiada śpiewną, samodzielną melodię, lecz także pozostałe obdarzone są tym walorem. Stanowiło to i stanowi istotne ułatwienie dla niewykwalifikowanych muzyków, chcących wykonywać te kompozycje.

Opracowanie muzyczne tekstów psalmów jest podporządkowane ich warstwie znaczeniowej i wyrazowej. Taką zależność odnaleźć można przy wyborze modusuModusmodusu, rejestruRejestrrejestru, tempa, kierunku linii melodycznej. Badacz twórczości Mikołaja Gomółki – Mirosław Perz – wskazuje na pewną prawidłowość w doborze modusu: psalmy o charakterze radosnym utrzymane są w tonie jońskim lub miksolidyjskim, natomiast psalmy dramatyczne i smutne utrzymane są zwykle w tonie doryckim lub frygijskim. W psalmach o smutnym wyrazie operuje kompozytor niższym rejestrem, stosuje wolniejsze tempa oraz chętniej sięga po współbrzmienia dysonansowe. Z kolei w psalmach i radosnym charakterze odnaleźć można wpływy muzyki tanecznej.
Należy jednak podkreślić, że w przypadku budowy stroficznej psalmów, wpływ na warstwę muzyczną ma tylko pierwsza zwrotka tekstu.

Dzieło Gomółki opublikowane zostało w niezbyt typowej formie. Na każdej stronie widnieje zapis melodii poszczególnych głosów, umieszczonych jeden pod drugim, zgodnie z ich rejestrem: cantus, altus, tenor, bassus. Niezachowane jednakże zostały piony między odpowiednimi wartościami nut.

RlAbUMUPoqrN91

Ilustracja przedstawia otwartą księgę. Po lewej stronie widać zapisane tekstem słowa pieśni. Po prawej stronie widać zapis nut wraz ze słowami pod nimi.

Komponując muzykę do genialnego przekładu Księgi psalmów autorstwa Jana Kochanowskiego, zapewnił sobie trwałe miejsce w pamięci potomnych. Jego zbiór miał stanowić uniwersalną modlitwę, z której korzystać mieli ludzie różnych wyznań chrześcijańskich. Melodie na Psałterz Polski nie zyskały w XVI w. należytej popularności. Ich renesans nadszedł dopiero w II poł. XIX w., a nazwisko kompozytora stało się symbolem dawnej muzyki polskiej. Wówczas też zwrócono uwagę na narodowy charakter dzieła. Szczególną popularność zyskał Psalm 137 Siedząc po niskich brzegach Babilońskiej wody, wyrażający tęsknotę za utraconą ojczyzną. Tematyka ta była jakże bliska żyjącemu pod zaborami Narodowi Polskiemu.

Zadania

RUOpBELyBarWj

Ćwiczenie 7

Wyjaśnij pojęcie fistulator.

Wyjaśnij pojęcie fistulator.

Rozpoznaj, który z Psalmów Mikołaja Gomółki prezentowany jest na nagraniu

• Psalm 77 Pana ja wzywać będę
• Psalm 137 Siedząc po niskich brzegach Babilońskiej wody
• Psalm 29 Nieście chwałę, mocarze

Zadanie posiada plik audio, który można odsłuchać w wersji online podręcznika.

Słownik pojeć

Źródło: sjp.pwn.pl

Biblioteka muzyczna

Bibliografia

Encyklopedia Muzyczna PWM, pod red. E. Dziębkowskiej, PWM, Kraków 1998.

Perz M., Mikołaj Gomółka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1969