Fotografia przedstawia fragment rzeźby ukazującej Cycerona. Mężczyzna patrzy przed siebie z lekko rozchylonymi ustami, ze zwojem papirusu trzymanym w lewej ręce i przyciśniętym do klatki piersiowej oraz z wyciągniętą prawą dłonią. Ma na sobie luźną szatę, na jego głowie widoczna jest łysina, a na twarzy głębokie zmarszczki świadczące o jego wieku. Tło jasnej rzeźby stanowi nieregularna struktura brązowo-szarej ściany zewnętrznej budynku.
Nauczysz się
omawiać życie i twórczość Marka Tuliusza Cycerona;
przedstawiać dokonania Cycerona na polu filozofii;
wyjaśniać znaczenie twórczości Cycerona;
wymieniać i charakteryzować najważniejsze filozoficzne dzieła Cycerona.
Cyceron - filozof
Marek Tulliusz Cyceron, urodzony w 106 r. p.n.e. w Arpinum, znany jest dziś przede wszystkim jako polityk i mówca. Poświęcił on swoje życie działalności publicznej. O filozofii zaczął pisać bardzo późno, zdecydowały o tym okoliczności polityczne. Podczas dyktatury Juliusza Cezara Cyceron postanowił wycofać się z życia publicznego i powrócić do swojego dawnego zamiłowania – studiów filozoficznych. W młodości odebrał bardzo staranne wykształcenie. Jako młody mężczyzna przebywał w Atenach, słuchając najznakomitszych nauczycieli. Wielki wpływ wywarli na niego między innymi stoik Posejdonios z ApameiPosejdonios z ApameiPosejdonios z Apamei (uchodzący za jednego z największych erudytów swoich czasów) oraz Filon z LarysyFilon z LarysyFilon z Larysy. Ten drugi miał prawdopodobnie największy wpływ na myśl Arpinaty.
R1ICSTyv2IpJQ
Cyceron, podobnie jak Filon, był eklektykiemEklektyzmeklektykiem. Skłaniał się ku sceptycyzmowiSceptycyzmsceptycyzmowi, jednak nie cechował go radykalizm. Uważając, że w wielu aspektach dojście do prawdy nie jest możliwe, miał zwyczaj omawiać prawdopodobieństwo różnych koncepcji (probabilizm). Wyraźnie był też pod dużym wpływem stoicyzmuStoicyzmstoicyzmu, jednak jego stosunek do tego kierunku zmieniał się na przestrzeni lat. Nie przeszkadzało mu to wykorzystywać stoickich nauk. Był natomiast zdecydowanym krytykiem epikureizmuEpikureizmepikureizmu. Dążenie do przyjemności uważał za właściwe zwierzętom, nie ludziom.
RXVl12HGJEKiH
Oddając się w dojrzałym wieku filozofii pragnął, by nowe zajęcie zapewniło mu spokój od trosk, wywołanych sytuacją w kraju. Był zagorzałym obrońcą ustroju republikańskiego. Teraz musiał obserwować upadek państwa w obliczu rządów Juliusza Cezara. Liczył, że uda mu się osiągnąć coś w dziedzinie filozofii, na tym polu Rzymianie nie mieli bowiem dotąd właściwie żadnych dokonań.
Miejsca, które odegrały kluczową rolę w życiu Cycerona
Zapoznaj się z mapą, następnie wykonaj polecenia.
RbNTTOSEvSTcm
Polecenie 1
Odpowiedz na pytanie, w jakiej miejscowości Cyceron spotykał się z przyjaciółmi, aby prowadzić dysputy filozoficzne? Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
R1Hknpfbaqebx
Przypomnij sobie, gdzie mieściła się posiadłość Cycerona.
Polecenie 2
Wymień wszystkie miejsca związane z filozoficzną edukacją Cycerona. Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
RV0ucYPLJJpMx
Miasta, w których Cyceron zdobywał wykształcenie, to Rzym, Ateny i Rodos.
Polecenie 3
Wypisz w polu odpowiedzi nazwiska nauczycieli Cycerona.
RaEWutyp0Hk3r
Nauczycielami Cycerona byli: Filon z Larysy, Diodot, Antioch z Askalonu, Posejdonios z Apamei.
W poszukiwaniu grobu Archimedesa
W związku z wykonywaniem urzędu kwestora Cyceron przez pewien czas przebywał na Sycylii. Jak sam opowiada w Rozmowach Tuskulańskich, przebywając w Syrakuzach intensywnie poszukiwał grobu Archimedesa – greckiego filozofa przyrody i naukowca.
Kazimierz Kumaniecki
Kazimierz KumanieckiCyceron i jego współcześni
Kiedy byłem kwestorem na Sycylii, odkryłem grób Archimedesa zarosły cierniem i ostem. Sami Syrakuzanie nie znali zupełnie tego grobu i sądzili, że go w ogóle w Syrakuzach nie ma. Prowadziłem poszukiwania według znanych mi trymetrów, o których wiedziałem, że były wyryte na grobowcu; wiersze te głosiły, że nad nimi znajduje się kula z walcem. Rozglądając się uważnie koło bramy Achradyńskiej, gdzie znajduje się wiele grobowców, spostrzegłem kolumienkę niewiele wznoszącą się nad ciernie, a na niej kulę z walcem. Zaraz też oświadczyłem towarzyszącym mi Syrakuzańczykom, że znalazłem zapewne to, czego szukałem. Kiedy sprowadzeni ludzie siekierami wyrąbali drogę poprzez ciernie, przystąpiliśmy do kolumny i odczytaliśmy umieszczony na jej podstawie napis, którego połowę zatarł już czas. I tak najznakomitsze i najuczeńsze niegdyś miasto Grecji nie znałoby nagrobku swego genialnego obywatela, gdyby go nie pokazał człowiek z Arpinum.
cyt0 Źródło: Kazimierz Kumaniecki, Cyceron i jego współcześni, Warszawa 1959, s. 101.
R4VSNVsEu0q5E
Polecenie 4
Odpowiedz na pytanie, dlaczego Cyceron w latach siedemdziesiątych p.n.e. przebywał na Sycylii? Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
RYNmVh5jBXb0D
Zapoznaj się z tekstem źródłowym znajdującym się nad ilustracją interaktywną.
Polecenie 5
Podaj symbole, na podstawie których Cyceron zidentyfikował grób Archimedesa.
R116OH5oi0Fov
Zastanów się, jakie mogą być symbole dziedziny nauki, jaką reprezentował Archimedes.
Polecenie 6
Przytocz polskie tłumaczenie napisu, jaki znajdował się na podstawie nagrobka Archimedesa.
R1a6OtR2cddfD
Polskie tłumaczenie napisu na nagrobku Archimedesa brzmi: „W tym miejscu spoczywa Archimedes”.
Filozofia Cycerona
Za najwcześniejsze dzieło filozoficzne Cycerona zwykle uznaje się dialog O państwie (De re pūblica) [czytaj: de re pūblika]. Autor rozważa w nim kwestie idealnego ustroju państwa. Wpierw omawia formy ustrojowe znane z państw greckich: monarchię, arystokrację oraz demokrację. W każdej z form widzi zagrożenia, sam opowiada się za ustrojem mieszanym. Realizację tej formy widzi naturalnie w republice rzymskiej: stanowi ona połączenie trzech omawianych wcześniej ustrojów. Cyceron nie jest pierwszym autorem, propagującym ustrój republikański. Jego zasługą jest natomiast z pewnością pełne omówienie zalet republiki. Uzupełnieniem dialogu O państwie było inne dzieło Cycerona O prawach (De lēgibus).
Zainteresowanie stoicyzmem obserwujemy czytając Paradoksy stoickie ( Paradoxa stoicorum [czytaj: paradoksa stoikorum]. Ten krótki utwór, pisany już po porzuceniu działalności publicznej, stanowił omówienie najbardziej znanych stoickich twierdzeń. Porównując treść pisma z wcześniejszymi wzmiankami o stoikach, widzimy pewną zmianę stosunku Cycerona do tej szkoły filozoficznej. Wcześniej zdarzało mu się bowiem żartobliwie komentować niektóre stoickie twierdzenia, teraz natomiast część z nich uznaje za „bardzo prawdziwe” („verīssima”).
W Akademikach słynny mówca omawiał i porównywał poglądy różnych przedstawicieli Akademii PlatońskiejAkademia PlatońskaAkademii Platońskiej. Sam miał kontakt ze współczesnym sobie scholarchąScholarchascholarchą Akademii – Antiochem z AskalonuAntioch z AskalonuAntiochem z Askalonu, którego wykładów słuchał, przebywając w Atenach. Równocześnie z tymi rozprawami pisał również obszerne dzieło O najwyższym dobru i złu (De fínibus bonorum et malorum).
W tym samym roku – 45 r. p.n.e. – powstało jedno z najbardziej znanych pism filozoficznych Cycerona – Rozmowy tuskulańskie (Tusculanae disputationes) [czytaj: Tuskulane disputationes]. Pięć ksiąg tego popularnego dzieła zwykło się nazywać potocznie „Tuskulankami”. Autor omawia w nich tutaj możliwość osiągnięcia przez człowieka szczęścia. Dwie osoby dialogu dyskutują o sposobach radzenia sobie z najczęstszymi nieszczęściami – śmiercią, chorobą, cierpieniami fizycznymi i duchowymi. Lekarstwem na wszystkie przeciwności losu jest według rozmówców cnotaCnotacnota (z łacińskiego: virtus). W dziele tym również obserwujemy wyraźne wpływy stoickie. Ze względu na piękną formę, dialog cieszył się niesłabnącą popularnością w starożytności, średniowieczu i epoce nowożytnej.
RCAQ7aRdwKX9G
Za sprawą dialogu O naturze bogów (De natura deorum) Cyceron wywarł również duży wpływ na teologię. W swoim dziele sprawnie podsumował różne poglądy Greków na temat istnienia bóstw. To dzieło do dziś uznawane jest za jedno z najważniejszych w dziejach filozofii religii.
Niesłabnącą popularnością cieszą się również dwa mniejsze dzieła Cycerona: Katon StarszyKaton StarszyKaton Starszy o starości (Cato Maior de senectute), [czytaj: Kato Major de senektute] oraz Leliusz o przyjaźni (Laelius de amicitia) [czytaj: Leljus de amicitia]. Wybór postaci w dialogach nie jest przypadkowy. Rozmówcami są zwykle wybitni Rzymianie z przeszłości, uosabiający określone cechy i zalety charakteru. Katon był dla Rzymian wzorem cnót oraz szacunku dla obyczajów przodków. Cyceron przekonuje czytelnika, że starość nie jest smutnym końcem życia człowieka. W drugim dialogu próbuje odpowiedzieć na pytanie, czym w istocie jest przyjaźń.
RKByTvGZwz5Ga
Wzorując się na Panecjuszu z Rodos, Cyceron napisał także traktat O powinnościach (De officiis). Uznawany jest on za ostatnie wielkie dzieło filozoficzne Arpinaty. Niektóre utwory wielkiego mówcy nie zachowały się do naszych czasów. Wśród nich warto wspomnieć dialog Hortensjusz, który miał stanowić zachętę do studiów filozoficznych. Jeszcze w starożytności cieszył się dużą popularnością. Wiemy to między innymi od świętego AugustynaAugustyn (święty)świętego Augustyna, który w swoich Wyznaniach przyznawał, że przez długi czas był pod dużym wpływem twórczości Cycerona.
RNwcH9IKw3nA7
Ciekawostka
Cyceron poniósł śmierć w 43 roku p.n.e. Z inicjatywy Marka Antoniusza został proskrybowany i ścięty
Podsumowanie
Celem Cycerona było zapoznanie Rzymian z myślą Greków. Nowożytna nauka niejednokrotnie krytykowała Arpinatę, odmawiając mu prawa do nazywania siebie filozofem. Traktowano go jako rzymskiego skrybę, który raczej kompilował i przepisywał dorobek Greków, nie wnosząc oryginalnej myśli. Zauważyć jednak należy, że zarówno charakter kompilatorski, jak i eklektyzm Cycerona były zamierzone i przemyślane. Sprawił on, że filozofia – wynalazek Greków, nabrała rzymskiego charakteru.
R1OfaYhvdISyJ
R19mKU1zo3D9c
Polecenie 7
W kilku zdaniach scharakteryzuj poglądy filozoficzne Cycerona. Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
RckvRoBtyEwty
Cyceron uznawany jest za najwybitniejszego przedstawiciela filozoficznego eklektyzmu. Wywarł ogromny wpływ na rozwój filozofii rzymskiej. Zestawiał ze sobą poglądy różnych szkół filozoficznych, starając się określić, które z nich są najbardziej prawdopodobne. Cechował go umiarkowany sceptycyzm, co do możliwości jednoznacznego określenia prawdy. Jego najważniejsze dzieła poświęcone były tematyce etycznej. Odrzucał etykę epikurejską, czołowe znaczenie przyznając stoicyzmowi. Dla Cycerona filozofia była pocieszycielką w najcięższych chwilach i najbardziej osobistych przeżyciach człowieka.
Polecenie 8
Na podstawie filmu wytłumacz, jaki był stosunek Cycerona religii. Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
R118BgY51PPF1
Cyceron za postępowanie religijne przyjmował kult nieśmiertelnych bogów. Najważniejszym argumentem na rzecz ich istnienia była dla niego tradycja – wiara przodków przekazywana z pokolenia na pokolenie. Był zwolennikiem poglądu, że dusza ludzka jest wieczna i nieśmiertelna. Ten pogląd uargumentował w „Rozmowach Tuskulańskich”. Jego zdaniem było to powszechne przekonanie opierające się na głosie natury. Odrzucał religijne znaczenie snów, wróżb, złowróżbnych znaków, przesądów etc. Uważał, że wola boża jest rozpoznawalna dzięki prawidłowemu rozumowaniu.
Polecenie 9
Oceń, jakie jest znaczenie pism filozoficznych Cycerona na tle całej jego zachowanej twórczości. Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
R9NfCCC6hXEnu
W swojej wypowiedzi zwróć uwagę na to, jaką część twórczości Cycerona zajmują dzieła filozoficzne; na jaki okres życia przypada jego twórczość filozoficzna; jaki wpływ wywarła twórczość filozoficzna Cycerona na rozwój tej nauki w wiekach późniejszych.
Ćwiczenia
R1Oe55GVEJUBK1
Ćwiczenie 1
R1G8iHLerS7WA2
Ćwiczenie 2
RZJylWIsiFlS52
Ćwiczenie 3
RIUKUm9JzS6kp2
Ćwiczenie 4
RBCVux6BYbvDk2
Ćwiczenie 5
RTPzPqJ3iaJCN2
Ćwiczenie 6
Ćwiczenie 7
Zapoznaj się z fragmentem tekstu źródłowego. Następnie wyjaśnij, w jaki sposób ustrój republikański łączy elementy monarchii, arystokracji i demokracji.
Cyceron
CyceronO Państwie
Góruje nad nimi czwarta stanowiąca przemyślane i harmonijne połączenie elementów wziętych z trzech wzorcowych postaci ustroju. Chciałoby się mieć w rzeczpospolitej zwierzchność podobną do władzy królewskiej, zachować na stałe wpływy elit, a pewne kwestie pozostawić do rozstrzygnięcia ogółowi. Po pierwsze, taki ustrój daje obywatelom poczucie równości, bez którego ludzie wolni na dłuższą metę nie potrafią żyć. Po drugie, w przeciwieństwie do poprzednich form ustrojowych gwarantuje stabilność, jako że wcześniej opisane postaci łatwo się degenerują.
cyt1 Źródło: Cyceron, O Państwie, t. 1, tłum. Iwona Żółtkowska, Kęty 1999, s. XLV.
RfxDyLqVYLUnD
Przypomnij sobie, jak w starożytnej Grecji funkcjonowała monarchia, arystokracja i demokracja. Zastanów się, jakie elementy tych ustrojów możemy wskazać w państwie Rzymian?
Cyceron wskazuje na wyższość ustroju mieszanego (republikańskiego) nad formami państwowości znanymi wcześniej. Uzasadnia to w następujący sposób: monarchia może przerodzić się w tyranię, arystokracja w oligarchię, natomiast demokracja w ochlokrację. Ustrój mieszany jest bardziej stabilny, ponieważ poszczególne instytucje państwa sprawują nad sobą wzajemną kontrolę.
2
Ćwiczenie 7
Przeczytaj fragment tekstu źródłowego. Następnie wytłumacz, w jaki sposób ustrój republikański łączy elementy monarchii, arystokracji i demokracji.
Cyceron
CyceronO Państwie
Góruje nad nimi czwarta stanowiąca przemyślane i harmonijne połączenie elementów wziętych z trzech wzorcowych postaci ustroju. Chciałoby się mieć w rzeczpospolitej zwierzchność podobną do władzy królewskiej, zachować na stałe wpływy elit, a pewne kwestie pozostawić do rozstrzygnięcia ogółowi. Po pierwsze, taki ustrój daje obywatelom poczucie równości, bez którego ludzie wolni na dłuższą metę nie potrafią żyć. Po drugie, w przeciwieństwie do poprzednich form ustrojowych gwarantuje stabilność, jako że wcześniej opisane postaci łatwo się degenerują.
cyt1 Źródło: Cyceron, O Państwie, t. 1, tłum. Iwona Żółtkowska, Kęty 1999, s. XLV.
RfNJLcUHPIuid
Przypomnij sobie, jak w starożytnej Grecji funkcjonowała monarchia, arystokracja i demokracja. Zastanów się, jakie elementy tych ustrojów możemy wskazać w państwie Rzymian?
Cyceron wskazuje na wyższość ustroju mieszanego (republikańskiego) nad formami państwowości znanymi wcześniej. Uzasadnia to w następujący sposób: monarchia może przerodzić się w tyranię, arystokracja w oligarchię, natomiast demokracja w ochlokrację. Ustrój mieszany jest bardziej stabilny, ponieważ poszczególne instytucje państwa sprawują nad sobą wzajemną kontrolę.
2
Ćwiczenie 8
Odpowiedz na pytania. Z ilu ksiąg składają się „Rozmowy tuskulańskie”? Jakie kwestie poruszane są w tym dziele?
RxqE9x3f9U6GE
Przeanalizuj ponownie rozdział „Filozofia Cycerona”.
„Rozmowy tuskulańskie” składają się z pięciu tomów. Dzieło porusza kwestię możliwości osiągnięcia szczęścia przez człowieka. W dziele poruszany jest problem przypadłości, które dotykają ludzi - śmierć, choroba, cierpienia fizyczne i religijne.
3
Ćwiczenie 8
Ułóż układankę. Następnie wskaż wydarzenie z działalności politycznej Cycerona, które zostało przedstawione na obrazie.
Rk64kk9iKg8vm
R5OqA42a9ZvC8
Sprawdź, kim był Katylina.
Fresk Cezara Maccariego przedstawia Cycerona przemawiającego przeciwko Lucjuszowi Sergiuszowi Katylinie. Ujawnienie spisku Katyliny w 63 r. p.n.e. stanowiło jedno z najważniejszych dokonań Cycerona.
Słownik pojęć
Akademia Platońska
Akademia Platońska
szkoła filozoficzna założona w IV w. p.n.e. przez Platona w gaju Akademosa w Atenach. Była jednym z najważniejszych ośrodków myśli starożytnej. Rozwijano w nim filozofię Platona, ale również między innymi sceptycyzm oraz neoplatonizm (V w.). Po wielu stuleciach działalności Akademia została ostatecznie zamknięta na skutek edyktu cesarza Justyniana w VI wieku.
Antioch z Askalonu
Antioch z Askalonu
urodzony w około 130 r. p.n.e. – zmarł w około 69 r. p.n.e., filozof grecki, przedstawiciel Nowej Akademii, uczeń Filona z Laryssy. Był propagatorem eklektyzmu w Akademii. W swoim nauczaniu łączył platonizm, arystotelizm i stoicyzm. Jego uczniem był Cyceron.
Augustyn (święty)
Augustyn (święty)
354 – 430 r. n.e., wybitny myśliciel chrześcijański, Doktor Kościoła. Przed nawróceniem na chrześcijaństwo był nauczycielem retoryki w Kartaginie, Rzymie i Mediolanie. Później również biskupem Hippony. W swoich „Wyznaniach” opisuje, jak wielki wpływ miała na niego twórczość Cycerona.
RUpZQ0LWCzklJ
Cnota
Cnota
R1JbZsa1Ii0Ie1
(z greckiego: ἀρrhoεepsilonτtauή aretē, z łacińskiego virtus) - początkowo zdolność do wypełniania powinności, jaką ma każda jednostka. W czasach Sokratesa „cnotą” określano zaletę moralną. Wedle niektórych koncepcji etycznych ćwiczenie się w cnocie stanowi środek do osiągnięcia szczęśliwego życia. Dla innych osiągnięcie cnoty stanowiło cel wszelkich ludzkich dążeń (stoicyzm). Dla chrześcijan jest to trwała zdolność do czynienia dobra.
Eklektyzm
Eklektyzm
w starożytnej filozofii oznacza łączenie elementów różnych kierunków i szkół filozoficznych. Eklektyzm był popularny wśród myślicieli związanych od II w. p.n.e. z Akademią Platońską. Za najważniejszego przedstawiciela rzymskiego eklektyzmu uznaje się Cycerona.
Epikureizm
Epikureizm
szkoła filozoficzna założona przez Epikura w IV wieku p.n.e. W rozważaniach etycznych epikurejczycy skupiali się na osiągnięciu przez człowieka szczęścia (hedonizm). Szczęście można osiągnąć przez spokój, płynący z naturalnej radości życia, pozbawionego trosk.
Filon z Larysy
Filon z Larysy
około 159 – około 86 r. p.n.e., filozof grecki, przedstawiciel Nowej Akademii, eklektyk. Przeniósł się z Aten do Rzymu, gdzie jego wykładów słuchał Cyceron.
Katon Starszy
Katon Starszy
urodzony w 234 p.n.e., zmarł w 149 r. p.n.e. – polityk i pisarz rzymski, niechętny kulturze greckiej, żył według dawnych italskich obyczajów, uprawiał ziemię i dla późniejszych Rzymian był wzorem cnót obywatelskich. Jego wnukiem był Katon Młodszy, obrońca republiki z czasów wojny domowej Cezara z Pompejuszem. Katon Starszy był zwolennikiem prowadzenia wojny z Kartaginą i miał nawoływać do jej zniszczenia.
Panecjusz z Rodos
Panecjusz z Rodos
około 180 - 110 r. p.n.e., filozof stoicki, przedstawiciel tak zwanej Średniej Stoi. Około 150 r. p.n.e. zamieszkał w Rzymie, gdzie zaprzyjaźnił się ze Scypionem Młodszym. Powrócił do Aten i kierował stoickim nauczaniem od około 120 r. p.n.e. Jego najważniejszym dziełem jest „O powinnościach”, na którym wzorował się Cyceron.
R14ZN6nGxfILP
Posejdonios z Apamei
Posejdonios z Apamei
około 135 – 50 r. p.n.e., filozof stoicki, uczeń Panecjusza z Rodos, jeden z największych erudytów swoich czasów, kontynuator dzieła historycznego Polibiusza. Osiadł na stałe na wyspie Rodos, gdzie nauczał. Cyceron miał słuchać jego wykładów na Rodos i korespondować z nim. Twórczość historiograficzna Posejdoniosa miała ogromny wpływ na późniejszych historyków rzymskich.
R1aCb46KpJfEv
Sceptycyzm
Sceptycyzm
kierunek filozoficzny, który w IV w. p.n.e. zapoczątkował Pyrron z Elidy. Sceptycy poddawali w wątpliwość ludzką umiejętność poznania. Niektórzy sceptycy proponowali w związku z tym określanie prawdopodobieństwa (probabilizm). W pewnym okresie sceptycyzm rozwijał się w Akademii Platońskiej. W czasach rzymskich kierunek ten był kontynuowany między innymi przez Sekstusa Empiryka.
Scholarcha
Scholarcha
w starożytności i średniowieczu określenie kierownika szkoły. Tu: kierownik określonej szkoły filozoficznej.
Stoicyzm
Stoicyzm
kierunek filozoficzny, zapoczątkowanego przez Zenona z Kition w III w. p.n.e. Głównym obszarem zainteresowania stoików była etyka. Za najwyższe dobro uznawali oni osiągnięcie cnoty (virtus).
Słownik pojęć został opracowany na podstawie:
Świderkówna A. (redakcja), Słownik pisarzy antycznych, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 2001.
Winniczuk L. (redakcja), Słownik kultury antycznej, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1989.
Notatki ucznia
R1d9sqt5Iua6p
Galeria
R1ICSTyv2IpJQ
RXVl12HGJEKiH
Rz7NeBLKwuV5D
RCAQ7aRdwKX9G
RKByTvGZwz5Ga
RN89qs0KNi1P9
R1OfaYhvdISyJ
RE2FYnpsANeOz
RUpZQ0LWCzklJ
R14ZN6nGxfILP
R1aCb46KpJfEv
Bibliografia
Cyceron, O Państwie, t. 1, tłum. Iwona Żółtkowska, Wydawnictwo Antyk, Kęty 1999.
Cyceron, Pisma filozoficzne, t. I‑IV, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1961.
Kumaniecki K., Cyceron i jego współcześni, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1959,
Kumaniecki K., Literatura rzymska. Okres cyceroński, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1977.
Świderkówna A. (redakcja), Słownik pisarzy antycznych, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 2001.
Winniczuk L. (redakcja), Słownik kultury antycznej, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1989.
Ziółkowski A., Historia powszechna. Starożytność, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.