Ważne daty

Zapożyczenia w muzyce dawnych epok – technika parodii i kontrafaktura

Choć dzisiejszy świat showbiznesu co rusz rozgrzewają głośne procesy o plagiatPlagiatplagiat nielegalne wykorzystanie cudzych utworów, to zjawisko zapożyczania – bez pytania autora o zgodę – istniało w muzyce od najdawniejszych czasów. O opracowywaniu cudzych utworów mówić możemy, gdy tylko kompozytorzy przestali być anonimowi i zaczęli zapisywać swoje dzieła, zatem od epoki Szkoły Notre Dame, gdzie Perotinus dopisywał trzeci głos do dwugłosowych organów swojego mistrza, Leoninusa.

W epoce renesansu wykorzystywanie cudzych utworów stało się niezwykle powszechne i oznaczało często wyraz szacunku dla cytowanego kompozytora. Wtedy też zaczęto mówić o tzw. technice parodiiTechnika parodiitechnice parodii, czyli użyciu w kompozycji całych fragmentów innego wielogłosowego utworu (cudzego lub własnego). W technice tej przodowali przedstawiciele szkoły flamandzkiej. Przykładem takiego dzieła może być Missa Fortuna desperata Josquina des Presa bazująca na trzygłosowej pieśni Antoine’a Busnoisa Fortuna desperata.

Inną powszechną techniką muzycznego recyclingu, czyli wykorzystywania jednych dzieł do innych celów niż oryginalne zamierzenia autora, była technika kontrafakturyKontrafakturatechnika kontrafaktury. Polegała ona na podkładaniu do utworu wokalnego innego tekstu, co często całkowicie zmieniało charakter kompozycji. Praktykę taką stosowali często średniowieczni trubadurzy lub minesingerzy, w pieśniach religijnych umieszczając świeckie teksty. Technika ta stała się też popularna w epoce reformacji, gdy teksty łacińskie zaczęto zastępować tekstami w językach narodowych.

Co ciekawe, pojęcie kontrafaktury, w całkowicie zmienionym znaczeniu, pojawiło się ponownie w historii muzyki w latach 40. XX w., w jazzie, a konkretnie wśród twórców bebopu. Wówczas terminem tym oznaczano wykorzystanie schematu harmonicznego, zaczerpniętego z innego utworu, do nowej kompozycji. Przykładem takiej techniki jest utwór Ornithology Charlie’ego Parkera, bazujący na standardzie How High the Moon.

Słynne przykłady zapożyczeń w muzyce, cytaty – forma wariacji i fantazji opartych na tematach z innych dzieł

Najpopularniejszą formą muzyczną opartą często na cytacie z cudzego dzieła pozostają wariacje. Choć kompozytorzy pisali je często do tematów własnych, to szczególnie atrakcyjne wydawały się te nawiązujące do muzyki innych twórców. Jednym z najbardziej wyeksploatowanych pod tym względem utworów pozostaje (sam zresztą napisany w formie wariacji) Kaprys nr 24 Nicola Paganiniego. Wariacje oparte na temacie zaczerpniętym z tego kaprysu odnaleźć możemy w twórczości takich kompozytorów, jak Johannes Brahms czy Witold Lutosławski. Sergiusz Rachmaninow jest natomiast autorem Fantazji wykorzystującej główny temat kaprysu.

Epoka romantyzmu i coraz bardziej rozbuchana wirtuozeria wykonawców z jednej strony, a miłość słuchaczy do opery z drugiej powodowały, że kompozytorzy zaczęli łączyć w utworach te dwa światy, tworząc fantazje oparte na tematach zaczerpniętych z popularnych oper. Utwory te zawierały melodie najsłynniejszych arii, duetów lub partii instrumentalnych, stawiając jednocześnie przed wykonawcą ogromne wyzwania techniczne. Jedną ze słynnych kompozycji tego typu jest Fantazja na tematy z opery Faust Charlesa Gounoda op. 20 skomponowana przez Henryka Wieniawskiego.

Wielcy wirtuozi często tworzyli też własne – jeszcze bardziej wymagające technicznie – opracowania wirtuozowskich utworów. Chętnie przerabianym cyklem są Etiudy op. 10 i op. 25 Fryderyka Chopina, same w sobie uważane przecież za niewykonalne. W XX w. po dzieła Chopina sięgnęli m. in. dwaj pianiści – Leopold Godowski i Marc‑André Hamelin. Szczególnie znane są opracowania etiud pierwszego z artystów – Godowski w latach 1894–1914 napisał ich aż 53 – niektóre z utworów Chopina przekształcając na kilka sposobów, a nawet w jednej kompozycji kompilując kilka innych. Występujący współcześnie pianista, Hamelin, idąc za przykładem Godowskiego, również stworzył własne opracowania etiud Chopina.

Zjawisko collage’u muzycznego w XX w. – przykłady z twórczości Charlesa Ivesa, Luciana Beria, Bernda Aloisa Zimmermanna

XX w. przyniósł muzyce i sztuce w ogóle wiele nietypowych form i środków wyrazu. Techniką zaczerpniętą przez kompozytorów ze sztuk plastycznych stał się collage (kolaż), który polegał na łączeniu w całość pozornie niepasujących elementów – w tym często cytatów i fragmentów innych dzieł. Jednym z pierwszych tego typu przykładów była II Symfonia Charlesa Ivesa, pisana w latach 1897–1902, w której kompozytor zawarł zarówno melodie folkowych amerykańskich pieśni, jak również cytaty z klasyki, m. in.: V Symfonii Beethovena, Tristana i Izoldy Wagnera, I Symfonii Brahmsa.

Zjawisko cytowania i kompilacji tekstów kultury w II połowie XX w. wiązało się ze zjawiskiem postmodernizmu, który skupiał się na przetwarzaniu już istniejącego materiału. Na gruncie teorii literackich powstało pojęcie intertekstualnośćIntertekstualnośćintertekstualność, czyli odnoszenie się w dziele – poprzez cytaty i aluzje – do innych tekstów kultury. Zjawisko to można też przełożyć na muzykę, chociażby do dwóch kompozycji powstałych w latach 60. W 1966 r. niemiecki kompozytor, Bernd Alois Zimmermann, napisał muzykę do baletu Musique pour les soupers du roi Ubu. Utwór ten jest składanką przebojów muzyki poważnej: Bacha, Beethovena, Schuberta, Wagnera, Berlioza, Strawińskiego, Czajkowskiego oraz muzyki współczesnych kompozytorowi twórców: Henze, Stockhausena, Dallapiccoli, samego Zimmermanna, a także jazzowych improwizacji. Cytaty są ze sobą zestawione w często zabawny, nieoczywisty sposób – Czajkowski splata się tu z Wagnerem, a Bach ze wstawkami jazzowymi.

Drugi przykład muzycznego collage’u stworzył w 1968 r. włoski kompozytor, Luciano Berio, w III części swojej Sinfonii. Całe to ogniwo oparte jest w całości na Scherzu z II Symfonii Gustava Mahlera, na tle którego rozbrzmiewają liczne cytaty z twórczości Debussy’ego, Ravela, Strawińskiego, Hindemitha, Schönberga, Berga, Weberna, Stockhausena, Bouleza.

Do ekstremum technikę collage’u doprowadził w ostatnich latach współczesny kompozytor Johannes Kreidler. Jego GEMA‑Aktion była nie tylko utworem – 30‑sekundową kompilacją cytatów z 70 200 różnych utworów – ale przede wszystkim wielkim performancem skierowanym przeciwko instytucji stojącej na straży praw autorskich w Niemczech – tzw. GEMA. Kompozytor według prawa zmuszony był wypełnić formularz dotyczący każdego użytego cytatu, co w efekcie spowodowało, że artysta przywiózł do siedziby GEMA całą ciężarówkę takich formularzy.

Pojęcie plagiatu i prawo cytatu – Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych

O ile wcześniejsze bezprawne wykorzystania fragmentów cudzych dzieł mogły wzbudzać jedynie spory wśród kompozytorów, to w XX w. zaczęto prawnie regulować zakres prawa autorskiego oraz wyjaśniono, gdzie kończą się granice dozwolonego cytowania i opracowywania cudzych dzieł. W Polsce już w 1918 r. powstał Związek Autorów i Kompozytorów Scenicznych, którzy postanowili wspólnie bronić swoich interesów. Współcześnie instytucja ta przekształciła się w Stowarzyszenie Autorów ZAiKS i jest jedną z najważniejszych w Polsce organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi.

4 lutego 1994 r. uchwalono Ustawę o prawie autorskim i prawach pokrewnych, która reguluje zakres dozwolonego użytku cudzych dzieł, a także informuje o zakresie praw autorskich i konsekwencjach ich łamania. W ustawie możemy przeczytać m. in. o warunkach cytowania cudzego dzieła:

Zjawisko coveru w muzyce popularnej, słynne procesy o plagiat w muzyce

Procesy o plagiat, czyli przywłaszczenie sobie autorstwa cudzego utworu, i jego sądowne orzeczenie, mogą przynieść artystom ogromne straty finansowe, zwłaszcza w branży rozrywkowej, gdzie na przebojach zarabia się wielkie pieniądze. Przekonało się i nadal przekonuje wielu artystów, gdyż świat showbiznesu co chwilę rozgrzewają kolejne głośne procesy o plagiat. W ostatnich latach szczególnie głośny stał się przypadek piosenkarki Shakiry, której piosenkę Loca sąd uznał za plagiat utworu mało znanego dominikańskiego piosenkarza, Ramona Ariasa Vazqueza. Proces o plagiat przegrał również słynny amerykański bard, Johnny Cash, który zaczerpnął kilka wersów Folsom Prison Blues z kompozycji Gordona Jenkinsa. Ciekawy był natomiast wynik sporu między Leonardem Cohenem, który zarzucał plagiat Leo Sayerowi. Sąd uznał jednak, że podobieństwo piosenek obu wykonawców – Famous Blue Raincoat i When I Need You – wynika z wykorzystania popularnego muzycznego motywu i równie dobrze można by doszukiwać się go w muzyce Schuberta.

Na polskim gruncie nietypowo zakończył się proces o plagiat dotyczący grupy Brathanki. Okazało się, że słynne Czerwone korale, a także trzy inne piosenki zostały napisane przez węgierskiego kompozytora, Ferenca Sabo. Poza rekompensatą finansową zespół zaprosił autora do wspólnych występów.

Zadania

Słownik pojęć

Źródło:

encyklopedia.pwn.pl

Biblioteka muzyczna