Płazy – zwierzęta wodno-lądowe
Czy wiesz, że nie tylko kameleon przybiera różne ubarwienie ciała? Kamuflaż stosuje wiele płazów. Na przykład rzekotka w krótkim czasie może zmienić barwę z zielonej na żółtawą, szarą lub brązową. Tylko uważni obserwatorzy są zdolni wypatrzyć te okazy, gdy pozostają w bezruchu.
płazy są kręgowcami;
budowa zwierząt zależy od środowiska ich życia.
wskazywać i opisywać przystosowania płazów do życia na lądzie i w wodzie (na podstawie obserwacji);
opisywać mechanizm oddychania u płazów;
przedstawiać cykl rozwojowy żaby;
rozpoznawać wybranych przedstawicieli płazów krajowych;
oceniać znaczenie płazów.
1. Płazy – zmiennocieplne zwierzęta wodno‑lądowe
Płazy są kręgowcami wodno‑lądowymi, które wykazują przystosowania umożliwiające im życie w obu tych środowiskach. Występują na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy. Żyją na lądzie, np. w glebie, na drzewach, bądź w wodach słodkich. Nigdy nie pojawiają się w morzach i oceanach.
Płazy są zwierzętami zmiennocieplnymi, co oznacza, że temperatura ich ciała zależy od temperatury otoczenia. W naszym klimacie z nastaniem chłodów płazy zapadają w stan odrętwienia. Zimują gromadnie w różnych norkach, szczelinach oraz w mule na dnie zbiorników wodnych. Wczesną wiosną stają się znów aktywne.
Zastanów się, czy istnieją płazy, które są aktywne przez cały rok.
Rozmiary większości gatunków płazów nie przekraczają zwykle kilkunastu centymetrów. Jednak w obrębie tej grupy zwierząt możemy spotkać także osobniki znacznie odbiegające od przeciętnych. Największym płazem występującym na Ziemi jest salamandra olbrzymia, dorastająca do ok. 1 m długości.
2. Budowa płazów
Ze względu na obecność lub brak ogona płazy dzielimy na bezogonowe – żaby i ropuchy, i ogoniaste – traszki. W budowie ciała płazów bezogonowych możemy wyróżnić głowę i tułów. Ogon występuje u płazów ogoniastych oraz larw płazów ogoniastych i bezogonowych. Krajowi przedstawiciele tej gromady mają dwie pary kończyn wyposażonych w palce usprawniające poruszanie się po lądzie. Jeśli są spięte błoną pławnąbłoną pławną, ułatwiają pływanie. Kończyny są szeroko rozstawione na boki, co sprawia, że tułów pozostaje w kontakcie z podłożem i nadaje ruchom większości płazów charakterystyczną powolność i niezdarność. Mimo tego są one zdolne do szybkiej ucieczki w nagłych sytuacjach.
Wszystkie płazy posiadają nagą, pozbawioną łusek, cienką skórę. Jest ona silnie unaczyniona i wilgotna, co w znacznym stopniu wspomaga wymianę gazową. Warstwa śluzu chroni płazy przed wysychaniem na lądzie i ułatwia poruszanie się w wodzie, zmniejszając tarcie. U ropuch skóra wyposażona jest także w gruczoły jadowe. Ich wydzielina chroni te zwierzęta przed atakami drapieżników, wywołując u nich na przykład podrażnienie jamy gębowej i ślinotok. Występujące w skórze komórki barwnikowe pozwalają płazom przyjąć zabarwienie maskujące lub ostrzegawcze.
Opisywanie przystosowań w budowie zewnętrznej żaby do życia w wodzie i na lądzie.
żaba akwariowa (karlik szponiasty),
akwarium z obszarem do pływania i przebywania poza wodą,
siatka do wyłowienia żaby,
lupa,
wysokie pudełko.
Przyjrzyj się żabie. Zaobserwuj i ustal:
jak się porusza w wodzie i na podłożu stałym,
jaki ma kształt ciała,
jakie jest położenie oczu,
czy występuje błona pławna między palcami.
Ustal, które cechy ułatwiają życie na lądzie, a które w wodzie.
Wyłów na chwilę żabę z akwarium, umieść ją w pudełku. Ostrożnie dotknij powierzchni skóry. Zaobserwuj przez lupę jej wygląd. Wyjaśnij, jakie znaczenie ma skóra podczas przebywania zwierzęcia na lądzie, a jakie w wodzie.
Jeśli opisujemy przystosowania w budowie żaby do środowiska, ustalamy, jaki jest kształt danego elementu budowy, i zastanawiamy się, w jaki sposób jego kształt (bądź jego obecność) ułatwia życie w wodzie. Czasem, by ustalić taką zależność, trzeba przeanalizować fizyczne cechy wody i ich wpływ na budowę płaza.
Wyjaśnij, dlaczego żaby i ropuchy mają powieki na oczach.
Ryby powiek nie mają i całe życie pozostają w wodzie.
Płazy nie zawsze wyglądały tak jak obecnie. W triasie, na terenie dzisiejszego województwa opolskiego, żyły olbrzymie cyklotozaury. Te płazy tarczogłowe o długości ok. 3 m swoim trybem życia prawdopodobnie przypominały krokodyle.
3. Odżywianie płazów
Wszystkie dorosłe płazy są drapieżnikami, które potrafią dostrzegać tylko ruchome obiekty. Żaby zwykle chwytają swoje ofiary za pomocą długiego, lepkiego języka. Niektóre organizmy łapią zdobycz, kłapiąc pyskiem, i połykają ją w całości. W skład diety większości rodzimych gatunków płazów wchodzą owady, ślimaki, pająki, dżdżownice oraz drobne skorupiaki. Pożywieniem ropuch i dużych żab mogą być także drobne kręgowce: inne płazy, gady, drobne gryzonie i pisklęta ptaków. Wśród żab, ropuch i traszek stwierdzono również przypadki kanibalizmukanibalizmu – zjadania osobników własnego gatunku. Larwy płazów bezogonowych żywią się głównie pokarmem roślinnym, który zeskrobują maleńkimi ząbkami położonymi w otworze gębowym.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DbCyM1YnM
Film przedstawia oliwkową żabę z lewej i pojemnik z szarymi owadami z prawej . Żaba obserwuje robaki. W pewnym momencie wysuwa język i łapie jednego.
Wyjaśnij, w jaki sposób żaby pokonują nieruchome przeszkody, skoro dostrzegają tylko ruchome obiekty.
Jak poruszają się płazy? Jakie zmysły wykorzystują do badania otaczającego środowiska?
Płazy nie piją wody, pobierają ją przez liczne pory obecne w skórze.
4. Oddychanie płazów
Larwy płazów pobierają tlen z wody za pomocą skrzeli. U dorosłych osobników w procesie wymiany gazowej biorą udział skóra i płucapłuca. Powietrze tłoczone jest do płuc przez rytmiczne obniżanie i podnoszenie dna jamy gębowo‑gardzielowej.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DbCyM1YnM
Animacja przedstawia zieloną żabę wodną siedzącą na kamieniu. Jej białe podgardle rusza się. Następnie z góry ukazano szkielet żaby ze wskazaniem żeber. Pod nimi znajdują się płuca. Kolejne ujęcia ilustrują drogę powietrza przez jamę gębową i drogi oddechowe żaby.
Dzięki temu, że skóra płazów jest cienka i porowata, mogą przez nią swobodnie przenikać cząsteczki gazów i woda. Silne ukrwienie skóry sprawia, że wymiana gazowa zachodzi na całej jej powierzchni. Tlen pobrany przez skórę do krwi przenoszony jest do wszystkich tkanek, a powstały w nich dwutlenek węgla jest transportowany do naczyń występujących pod skórą i usuwany na zewnątrz organizmu. Wydajnej wymianie gazowej sprzyja pokrycie ciała śluzem. Zapewnia to stałą wilgotność skóry i ułatwia przenikanie cząsteczek gazów, które rozpuszczają się w wodzie.
Nieliczne płazy nie posiadają płuc. Wyjaśnij, jak w związku z tym zachodzi u nich wymiana gazowa.
Gdzie (w jakich warunkach środowiskowych) mogą żyć takie płazy? Jaki wpływ na ich sposób oddychania ma środowisko życia?
5. Rozmnażanie płazów
Płazy są zwierzętami rozdzielnopłciowymi, których rozmnażanie i rozwój zachodzi w wodzie. W okresie godowym (w Polsce od marca do czerwca) większość płazów podejmuje wędrówkę do najbliższego zbiornika wodnego.
Samica płaza składa do wody jaja otoczone galaretowatą substancją, tzw. skrzekskrzek. Samiec, połączony z samicą w pozycji godowej, polewa je nasieniem. Do zapłodnienia dochodzi w wodzie. Po pewnym czasie z zapłodnionych jaj wylęgają się larwy zwane kijankamikijankami. Różnią się one od postaci dorosłych: są roślinożerne, oddychają skrzelami, kształtem przypominają ryby – mają baryłkowaty tułów ze słabo wyodrębnioną głową. We wczesnych fazach rozwoju nie mają kończyn, posiadają natomiast długi ogon z fałdem skórnym pełniącym funkcję płetwy. Kijanki, podobnie jak ryby, wyposażone są w narząd linii nabocznej. Podczas ok. 16 tygodni życia w wodzie przechodzą metamorfozęmetamorfozę, w czasie której rozwijają się kończyny i zanika ogon. Dochodzi także do przebudowy narządów wewnętrznych, np. skrzela zanikają, a wykształcają się płuca. Po przeobrażeniu w postać dorosłą większość płazów bezogonowych opuszcza środowisko wodne.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DbCyM1YnM
Pokaz slajdów. ilustracje przedstawiają kolejno samicę niosącą samca na grzbiecie, skrzek w wodzie , skrzek w powiększeniu, skrzek z zarodkami płazów, małe i większe kijanki, kijankę z ogonem, osobnika dorosłego.
Poznanie budowy kijanek i wskazanie zarodków w jajach.
kijanka w akwarium,
skrzek,
lupa.
Używając lupy, przyjrzyj się budowie ciała kijanki. Wskaż cechy budowy, które świadczą o jej przystosowaniu do życia w wodzie.
Zaobserwuj skrzek przez lupę. Przyjrzyj się zarodkom widocznym w jajach.
Kijanka ma liczne cechy przystosowujące ją do życia w wodzie. Podczas przebywania w środowisku wodnym w jej budowie zachodzą liczne zmiany, które coraz bardziej upodabniają ją do osobnika dorosłego.
Płazy mają bardzo liczne potomstwo. W okresie godowym samica żaby może złożyć nawet 10 tysięcy jaj. Wyjaśnij, dlaczego poza okresem godowym w stawach, na łąkach i w zaroślach widać nieliczne dorosłe osobniki.
Jakie zwierzęta (poza płazami) zamieszkują zbiorniki, w których składany jest skrzek? Jakie sposoby obrony przed drapieżnikami stosują płazy? Co robią dorosłe płazy po złożeniu jaj?
Larwy niektórych salamander nigdy nie przeobrażają się w osobniki dorosłe. Aksolotl, którego możesz hodować w akwarium, jest larwą salamandry meksykańskiej. Ma on zdolność rozmnażania się w postaci larwalnej.
6. Salamandra plamista
Jest przedstawicielem płazów ogoniastych i jednym z największych płazów w Polsce. Jej palce nie są spięte błonami pławnymi. Ciało salamandry pokrywa gruba, czarna skóra z licznymi żółtymi lub pomarańczowymi plamami o różnej wielkości i formie. Kontrastowe plamy stanowią ubarwienie ostrzegawcze, które wiąże się z obecnością w skórze gruczołów jadowych. Salamandra ma dużą i silnie spłaszczoną głowę. Walcowaty kształt tułowia i ogona ułatwia wyginanie ciała podczas poruszania się na lądzie.
Dorosłe osobniki salamandry plamistej słabo pływają, na okres rozrodu wybierają więc raczej płytkie rozlewiska górskich strumieni. Do zapłodnienia dochodzi w drogach rodnych samicy – jest to zapłodnienie wewnętrzne. Następnie samica składa zapłodnione jaja. U niektórych gatunków (jajożyworodnych) jaja zatrzymywane są w układzie rozrodczym i tam następuje rozwój zarodków.
7. Rzekotka drzewna
Rzekotka drzewna to najmniejszy płaz występujący w Polsce. Wiedzie nadrzewny tryb życia. Często można ją spotkać w zaroślach w pobliżu zbiorników wodnych. Ma bardzo smukłe ciało oraz kończyny o wydłużonych palcach zakończonych przylgamiprzylgami, które umożliwiają utrzymywanie się na gałązkach i liściach. Rzekotkę cechuje zwykle jasnozielone ubarwienie, które jednak w zależności od temperatury, wilgotności, pory roku i barwy podłoża może się zmieniać od prawie czarnego po jasnożółte. W okresie godowym, w maju i czerwcu, w pierwszej połowie nocy, w pobliżu zbiorników wodnych można usłyszeć charakterystyczne dla samców rzekotek chóralne, donośne śpiewy. Często dochodzą z drzew rosnących nad wodą i są brane za odgłosy ptaków.
8. Ropucha szara
Ropucha szara to największa ropucha w Polsce. Ma krótkie kończyny, dlatego nie skacze, a raczej kroczy. Ubarwienie jej grzbietu jest ciemnoszare z licznymi małymi, ciemnobrązowymi plamkami. W skórze ropuchy szarej obficie występują gruczoły wydzielające śluz i substancje toksyczne. Zaniepokojona zamiera w bezruchu, przez co zlewa się z otoczeniem, lub przyjmuje pozycję grożącą – nadyma się i unosi ciało. Schwytana, pod wpływem ucisku, wydziela przez brodawki skórne drażniący jad, czym zmusza drapieżnika do otwarcia paszczy. Ropucha przez większość roku przebywa na lądzie. Wiedzie nocny tryb życia.
Wyjaśnij, dlaczego badacze odławiający ropuchy robią to w rękawicach.
Czym pokryta jest skóra ropuch?
9. Traszki i kumaki
Spośród wszystkich krajowych gatunków płazów traszki są najsilniej związane ze środowiskiem wodnym. Mają smukłe ciało o ciemnym grzbiecie i jaskrawopomarańczowym lub żółtym brzuchu, zwykle usianym czarnymi plamami. Takie ubarwienie nosi nazwę ostrzegawczego. Ich ogon jest długi i bocznie spłaszczony.
W zbiornikach wodnych lub w ich pobliżu można spotkać kumaki. Są one niewielkimi płazami o krępej budowie ciała, podobnymi do ropuch. Mają ciemno ubarwiony grzbiet z licznymi gruczołami jadowymi oraz charakterystyczny pomarańczowy lub żółty brzuch nakrapiany licznymi różnokształtnymi czarnymi plamami.
Ciekawym zachowaniem kumaków jest przyjmowanie w sytuacji zagrożenia pozycji obronnej, co określa się jako refleks kumakarefleks kumaka. Przestraszony płaz wygina ciało, unosi głowę i miednicę wraz z kończynami tylnymi ku górze, a kończynami przednimi zasłania oczy. Uniesienie kończyn powoduje odsłonięcie jaskrawo ubarwionego podbrzusza stanowiącego dla napastnika sygnał ostrzegawczy. Mówi on o jadowitości zwierzęcia.
Każdy gatunek płaza występującego w Polsce wydaje inny charakterystyczny odgłos godowy. Zastanów się, dlaczego odgłosy płazów tak bardzo się różnią.
Ile gatunków płazów może równocześnie odbywać gody w jednym zbiorniku?
10. Znaczenie płazów
Znaczenie płazów w środowisku naturalnym często bywa niedoceniane. Płazy pełnią niezwykle ważną rolę w utrzymywaniu równowagi biologicznej. Dla człowieka są sojusznikami w walce ze zwierzętami postrzeganymi jako szkodniki ogrodów i pól, m.in. ślimakami i owadami (np. stonka ziemniaczana). Dotyczy to zwłaszcza ropuch, które polują na owady w nocy, zastępując śpiące wówczas ptaki owadożerne. Równie skuteczne w walce z owadami powodującymi szkody w uprawach są żaby, które w odróżnieniu od ropuch łowią je w dzień. W ten sposób ograniczają możliwość masowego pojawiania się owadów tego samego gatunku. Ponadto płazy stanowią cenne źródło pokarmu dla innych zwierząt kręgowych. Żaby i niektóre salamandry są używane jako zwierzęta laboratoryjne.
Niektórzy ogrodnicy tępią ropuchy, ponieważ uważają, że wyjadają owoce. Wyjaśnij, dlaczego ich przekonanie jest błędne.
11. Ochrona gatunkowa płazów
W Polsce w środowisku naturalnym występuje 18 gatunków płazów. Wszystkie objęte są całkowitą ochroną gatunkową. W ostatniej dekadzie odnotowano dramatyczny spadek liczebności wielu gatunków płazów na całym świecie. Do ich zaniku przyczyniają się zmiany w ekosystemach powodowane działalnością człowieka, m.in. przekształcanie rozległych obszarów trawiastych – naturalnego siedliska tych zwierząt, zanikanie małych zbiorników wody słodkiej służących do ich rozrodu oraz rozwój sieci dróg, które przecinają szlaki migracyjne płazów. Ogromnym zagrożeniem dla życia tych kręgowców jest stosowanie w rolnictwie środków chemicznych oraz zanieczyszczenia przedostające się do wód gruntowych ze ścieków. Do znacznego obniżenia liczebności skrzeku i larw płazów, a co za tym idzie także osobników dorosłych, przyczynia się także zarybianie niewielkich zbiorników wodnych.
Wyjaśnij, dlaczego miejsca szczególnie intensywnych migracji płazów są na polskich drogach oznaczone specjalnymi znakami. Jak powinni zachowywać się ludzie, szczególnie kierowcy, w tych miejscach?
Podsumowanie
Skóra płazów jest naga, cienka, delikatna i pokryta śluzem, dlatego podobnie jak płuca służy do pobierania tlenu i wydalania dwutlenku węgla.
Płazy są kręgowcami zmiennocieplnymi, których formy dorosłe bytują zwykle w wilgotnych siedliskach na lądzie, a czas rozrodu spędzają w zbiornikach słodkowodnych.
Rozwój płazów przebiega z przeobrażeniem. Występuje u nich postać larwalna oddychająca skrzelami, zwana kijanką.
W Polsce występuje 18 gatunków płazów. Wszystkie objęte są całkowitą ochroną gatunkową.
Przeanalizuj mapę przedstawiającą liczebność gatunków płazów na świecie, a następnie odpowiedz na pytania.
Na którym kontynencie występuje najwięcej płazów?
Dlaczego w Brazylii liczba gatunków płazów jest większa niż w Polsce, Kanadzie czy Australii?
Wyjaśnij, co to znaczy, że żaba trawna jest organizmem zmiennocieplnym, i jaki wpływ ma ta cecha na tryb jej życia.
Słowniczek
fałd skórny rozpięty między palcami, obecny u zwierząt silnie związanych ze środowiskiem wodnym, jak żaby, traszki, niektóre żółwie, ptaki wodne i nieliczne ssaki
zjadanie osobników tego samego gatunku
larwa płaza (żaby, ropuchy, rzekotki, salamandry)
(przeobrażenie) proces zmian postaci, budowy i fizjologii organizmu młodocianego prowadzący do wytworzenia z larwy (niekiedy poprzez kilka etapów) osobnika dorosłego; występuje m.in. u stawonogów, ryb, płazów
narząd wymiany gazowej występujący u dorosłych płazów, gadów, ptaków i ssaków, umożliwiający oddychanie tlenem atmosferycznym
narząd czepny zlokalizowany na odnóżach niektórych owadów albo na kończynach kręgowców, takich jak płazy czy gady, a także na pędach czepnych niektórych roślin
zachowanie obronne kumaka polegające na odsłonięciu jaskrawo ubarwionego podbrzusza poprzez wygięcie ciała w łuk
komórki jajowe płazów składane do wody w dużych skupiskach, otoczone galaretową otoczką
połączenie komórki jajowej z plemnikiem w drogach rodnych (w jajowodzie) samicy
Zadania
Oceń prawdziwość zdań i zaznacz odpowiedź Prawda lub Fałsz.
| Prawda | Fałsz | |
| Przystosowaniem płazów do życia na lądzie jest obecność płuc. | □ | □ |
| Przystosowaniem płazów do życia na lądzie jest obecność powiek. | □ | □ |
| Przystosowaniem płazów do życia w wodzie jest ciało pokryte śluzem. | □ | □ |
| Przystosowaniem płazów do życia w wodzie jest obecność jaskrawych plam na ciele. | □ | □ |
| Przystosowaniem płazów do życia w wodzie jest obecność linii nabocznej u kijanek. | □ | □ |
Uzupełnij luki w tekście, wpisując brakujące wyrazy.
U żab samica składa do wody jaja otoczone galaretowatą substancją, zwane ................... Samiec, połączony z nią wtedy w pozycji godowej, polewa jaja nasieniem. Do zapłodnienia dochodzi w wodzie. Jest to tzw. zapłodnienie ....................... Po pewnym czasie z zapłodnionych jaj wylęgają się ............ zwane kijankami. Kijanki oddychają .................. i są przystosowane do .............. trybu życia.
Wskaż gatunek płaza, który jest najsilniej związany ze środowiskiem lądowym.
- ropucha szara
- rzekotka drzewna
- salamandra plamista
- żaba wodna
Oceń prawdziwość zdań i zaznacz odpowiedź Prawda lub Fałsz.
| Prawda | Fałsz | |
| Ropuchy polują na owady, ślimaki, dżdżownice, pająki i drobne kręgowce. | □ | □ |
| Żaby polują nocą. | □ | □ |
| Skóra płazów jest pokryta łuskami chroniącymi przed utratą wody podczas przebywania na lądzie. | □ | □ |
| U żab do połączenia plemników i komórek jajowych dochodzi w wodzie. | □ | □ |
| Larwy płazów oddychają płucami. | □ | □ |
| Dorosłe płazy są zwierzętami drapieżnymi. | □ | □ |
| Salamandra ma ubarwienie ostrzegawcze. | □ | □ |
Przeanalizuj wykres i na jego podstawie oceń poprawność zdań. Zaznacz zdania prawdziwe.
- U dorosłych żab zapotrzebowanie na tlen zależy jedynie od temperatury powietrza.
- U dorosłych żab zapotrzebowanie na tlen zależy od ich aktywności.
