Płeć a rodzaj gramatyczny wyrazów

Mogłoby się wydawać, że gramatyczny rodzaj wyrazu będzie zawsze jednoznacznie powiązany z płcią nazywanych istot. Okazuje się jednak, że w różnych językach liczba rodzajów nie jest identyczna, a 'płeć' rodzajową mają nawet przedmioty (na przykład w języku polskim: 'ten stół', ale 'ta ławka'). W językach europejskich na ogół wyróżnia się trzy podstawowe rodzaje: męski, żeński i nijaki. Znane są jednak języki (np. włoski lub francuski), w których rodzaj nijaki zanikł i dziś występują tylko dwa rodzaje: męski i żeński. Czasem zestaw rodzajów bywa jednak bardziej skomplikowany.

Rodzaj gramatyczny wyrazów

Rodzaj to jedna z najważniejszych cech odmiennych części mowy. Przez rodzaj odmieniają się: czasowniki (w niektórych formach, np. w czasie przeszłym i trybie przypuszczającym), przymiotniki, liczebniki porządkowe i niektóre zaimki. W liczbie pojedynczej tych części mowy pojawiają się formy rodzaju męskiego, żeńskiego i nijakiego, a w liczbie mnogiej – męskoosobowego i niemęskoosobowego. Poniżej znajduje się tabela, która obrazuje omówiony podział.

Rodzaj czasownika, przymiotnika, liczebnika i zaimka

Przyjrzyj się formom przymiotników, liczebników, zaimków i czasowników w poniższej tabeli, reprezentującym różne rodzaje gramatyczne.

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

Warianty rodzaju męskiego

Rzeczownik nie odmienia się przez rodzaj, ale ma go na stałe. Można wyróżnić trzy rodzaje rzeczownika: męski, żeński i nijaki. Należy ten podział jednak doprecyzować, dla rzeczowników rodzaju męskiego istotne jest bowiem to, czy dany wyraz jest nazwą osoby, istoty żywej (zwierzęcia), czy też rzeczy (przedmiotu). Rodzaj męski rzeczownika występuje w trzech wariantach: osobowym, zwierzęcym i rzeczowym. Dla uproszczenia zostaną one oznaczone skrótami M1, M2 i M3.

Poniżej znajduje się zestawienie wszystkich rodzajów rzeczownika w języku polskim.

1) Rodzaj męski, w którym wyodrębnia się trzy warianty:

• M1: męski, typowy dla osób (osobowy) – mają go najczęściej wyrazy nazywające mężczyzn, np. 'uczeń', 'strażak', 'przyjaciel';

• M2: męski, typowy dla zwierząt (zwierzęcy) – mają go najczęściej wyrazy, które nie są osobami (zwierzęta), np. 'pies', 'królik', 'słoń';

• M3: męski, typowy dla rzeczy (rzeczowy) – mają go wyrazy w rodzaju męskim nazywające przedmioty i zjawiska, np. 'piórnik', 'film', 'rower', 'hałas'.

2) Rodzaj żeński – mają go najczęściej wyrazy odnoszące się do istot płci żeńskiej, ale też nazwy przedmiotów i zjawisk, np. 'koleżanka', 'lwica', 'deskorolka', 'nienawiść'.

3) Rodzaj nijaki – mają go najczęściej nazwy wielu rzeczy i zjawisk, ale też istot młodych czy niedorosłych, np. 'okno', 'biurko', 'pole', 'kocię', 'niemowlę'.

Rodzaj gramatyczny rzeczownika można rozpoznać po tym, jak ten rzeczownik się odmienia i jak wpływa na wyrazy, które go określają. Oznacza to, że przykładowe słowa 'chłop', 'pies', 'stół' reprezentują trzy różne typy rodzaju męskiego, ponieważ przyjmują inne formy w zdaniach:

Dopełniacz liczby pojedynczej:

Nie widzę

• wysoki‑ego chłop‑a

• wysoki‑ego ps‑a

• wysoki‑ego stoł‑u

Zauważ, że przymiotnik ma tę samą formę, ale rzeczowniki mają różne końcówki. Końcówkę -a w tych przykładach mają rzeczowniki nazywające istoty żywe (osoby i zwierzęta: 'chłop', 'pies').

Biernik liczby pojedynczej:

Widzę

• wysoki‑ego chłop‑a

• wysoki‑ego ps‑a

• wysok‑i stół (brak końcówki)

Nastąpił podział rzeczowników: nazwy istot żywych mają biernik równy dopełniaczowi, w nazwach rzeczy natomiast biernik jest równy mianownikowi. W ten sam sposób przybrał formę przymiotnik 'wysoki': końcówkę dopełniacza ma określenie istot żywych, końcówkę mianownika – określenie rzeczy.

Biernik liczby mnogiej:

Widzę

• wysok‑ich chłop‑ów

• wysoki‑e ps‑y

• wysoki‑e stoł‑y

Powyższy zapis wskazuje, że tylko nazwy osób mają biernik równy dopełniaczowi. Nazwy zwierząt i rzeczy mają biernik taki sam jak mianownik.

Wniosek:

1. Ogólny rodzaj rzeczownika najlepiej poznać po formie wyrazu określającego (przymiotnika lub słowa 'ten/ta/to'), np. 'ten chłop/pies/stół, ta kobieta, to dziecko'.

2. Konkretny typ rodzaju męskiego najlepiej rozpoznać, obserwując formy słowa 'ten/ta/to' w dwóch biernikach (liczby pojedynczej i mnogiej). Na przykład:

Widzę

• tego chłopa, tych chłopów – rodzaj męski osobowy wskazuje para 'tego‑tych';

• tego psa, te psy – rodzaj męski zwierzęcy – para 'tego‑te';

• ten stół, te stoły – rodzaj męski rzeczowy – para 'ten‑te';

• tę kobietę, te kobiety – rodzaj żeński – para 'tę‑te';

• to okno, te okna – rodzaj nijaki – para 'to‑te'.

Dlaczego rozróżnienie trzech typów rodzaju męskiego jest ważne?

• Po pierwsze – dzięki temu powinniśmy mówić i pisać poprawniej.

• Po drugie – pamiętając o podziale na osoby, zwierzęta i rzeczy – możemy się czegoś dowiedzieć o naszej kulturze i o nas samych.

Pierwszy przykład to nazwy zwłok – 'trup, denat'. 'Trup' nie jest rzeczownikiem rodzaju męskiego osobowego. Wyraz ten odmieniamy według wzoru typowego dla zwierząt.

Warto też wspomnieć o tym, że czasami nadawcy świadomie w odniesieniu do osób płci męskiej posługują się formami charakterystycznymi dla zwierząt i rzeczy. Taki zabieg daje efekt humorystyczny ('Och, te studenty!' zamiast: 'Och, ci studenci!') lub stosowany jest do podkreślenia naszej negatywnej lub lekceważącej oceny osób, o których się pisze ('Te dyrektory tylko siedzą w swoich biurach i piją kawę!' zamiast: 'Ci dyrektorzy tylko siedzą w swoich biurach i piją kawę!').

R153vjltTodLq

Ilustracja przedstawia kopię karty starej książki. Strona jest obramowana prostymi podwójnymi liniami. Na samej górze, pomiędzy dwiema liniami, widnieją dwa małe ornamenty. Większość strony zajmują napisy. Nad nimi umieszczony jest rysunek składający się z pucharu z owocami, w centrum otoczonego liśćmi i ornamentami; po obu jego stronach znajdują się rysunki ptaków z uniesionymi skrzydłami. Napis na karcie: "Oświeconemu Kśiążęćiu á Pánu JEGO KSIAZECEY MOSCI, PANU CHRYSZTOFOWI RADZIWILOWI, S. Páńſtwá Rzymſkiego, y ná Bier‑zách y Dubinkách Ksiazęciu, Hetmáno‑wi Polnemu Wielkiego Księſtwá Litewſkiego, nam wielce Mośćiwemu Pánu y Dobro‑dźiejowi. Oświecone Mośćiwe Kśiążę, nam wielce Mościwy Pánie y Dobrodźieju. Pierwsza litera dalszej części tekstu jest ozdobna w ornamenty i większa. Gdy tá Piſm Swiętych Kśięgá przed ßeśćiądzieśiąt y dźiewiąćią lat wydána, dla niedoſtátku Exemplarzom, bądź ludźi bądź cżáſow zazdrośćią wygubionych, odnawiáć śię drukiem pocżęłá, áni było trzebá, áni śię godziło ßukáć jey skłonienia dla obrony y zálecenia w inßym Domu y pod inßym Imieniem, jedno z czyjego przed tym ná świat była wyßłá. MIKOLAI RADZIWIL Wojewodá Wileńſki ſławney pámięci, z pobożney ſwey zawiśći y tu Pánu Bogu powinnośći (jáko ſam o ſobie świadczy, y wßystkie chwalebne jego poſtępki w tym y w potomnym wieku toż o nim mowić będą) wielkim ſtárániem y właſnym nákłádem ſwojim z Orientálnych Językow Biblią Swiętą przetłumácżyć y drukowáć dał; y potym nie tylko do używánia Zborow Bożych w Koronie y w W. X. Litewſkim zgromádzonych, ále też y do páłacu y ręku ná on cżás Pomázáńcá Bożego, wiernym y życzliwym oney był przewodnikiem. Do RADZIWILA tedy, jáko nieodrodnego zacnych Przodkow Potomká teraz śię gárnie; A przez niego do KROLA JEGO MOSCI Páná náßego miłościwego á z świętobliwego przykłádu jego, do wßystkich tey Rzecżypospolitey Stanow zálecenie otrzymać tußy. A jáko przed tym temu zacnemu Kśiążęcemu Domowi źle śię byłá nie nádáłá; owßem u ſwych miłość y powagę, u poſtronnych pochwałę".

Rodzaj gramatyczny a rodzaj naturalny

Rzeczowniki w języku polskim najczęściej mają rodzaj gramatyczny zgodny z rodzajem naturalnym, czyli z płcią osób lub zwierząt, do których się odnoszą. Na przykład – do nazw męskich zaliczamy rzeczowniki: 'sprzedawca, górnik, kot, ogier', do żeńskich natomiast wyrazy: 'sprzedawczyni, wróżka, kotka, łania'.

Część rzeczowników odnoszących się do osób może nazywać osobniki obu płci, np. 'pan profesor' i 'pani profesor; mały skarżypyta' i 'mała skarżypyta; ten sierota' i 'ta sierota'. Część męskich nazw zawodów, zajęć, godności i funkcji nie ma odpowiedników żeńskich, np. 'konserwator zabytków, starosta' (pamiętaj, że 'starościna' to żona starosty, a nie kobieta pełniąca funkcję starosty). Współcześnie coraz częściej (na wzór innych języków, np. niemieckiego) tworzy się żeńskie odpowiedniki nazw, które dotąd uchodziły za związane z płcią męską. Jedne zostały powszechnie zaakceptowane, jak: 'dyrektorka, kierowniczka, nauczycielka', inne,
np.: 'biolożka, językoznawczyni, prezydentka, ministra', ciągle są traktowane przez wielu Polaków jako mniej prestiżowe i uważane przez część językoznawców za niepoprawne lub dozwolone wyłącznie w sytuacjach nieformalnych. Podkreśla się przecież, że używając w zdaniu rzeczowników męskich w odniesieniu do kobiet, płeć wskazujemy formą ich określeń. Na przykład – ze zdania 'Nowy profesor przyszedł na zajęcia' wynika, że mamy na myśli mężczyznę, a w zdaniu 'Nowa profesor przyszła na zajęcia' mowa jest o kobiecie.

RjgABbrYdcPRN

Na zdjęciu znajduje się kobieta w czerwonym kasku, dżinsowej koszuli i biało‑zielonych rękawiczkach. W jednej ręce trzyma młotek, drugą podnosi w geście OK. Uśmiecha się.

W języku polskim istnieją takie rzeczowniki, które mogą występować w dwóch rodzajach, np. 'anioł, diabeł' – w rodzaju męskim osobowym (w liczbie mnogiej przyjmują formę 'aniołowie, diabłowie') lub w rodzaju męskim zwierzęcym (liczba mnoga to 'anioły, diabły'). Zdarza się, że ten sam przedmiot nazywają dwa wyrazy: jeden z nich zaliczamy do rodzaju męskiego, a drugi do rodzaju żeńskiego, np. ta 'kluska' i 'ten klusekj0000007UYB1v50_000tp001klusek'; ten 'podkoszulek' i 'ta podkoszulka'; 'ten rodzynek' i 'ta rodzynka'. Czasami jednak różnica między wyrazami jest związana przede wszystkim z innym znaczeniem, np. 'list' i 'lista', 'cud' i 'cudo', 'szmat' i 'szmata, 'por' i 'pora'.

Różnica między rodzajami rzeczownika widoczna jest m.in. w bierniku liczby pojedynczej. Dla wyrazów rodzaju męskiego osobowego i męskiego zwierzęcego biernik jest równy dopełniaczowi ('widzę sąsiada, widzę słonia'), a dla rzeczowników rodzaju męskiego rzeczowego – biernik jest taki sam jak mianownik ('widzę kościół'). Niektóre wyrazy, które odnoszą się do rzeczy, w odmianie zachowują się jak rzeczowniki nazywające osoby lub zwierzęta, np. nazwy tańców, samochodów, papierosów, grzybów, większości jednostek monetarnych, niektórych istot nadprzyrodzonych, kwiatów, owoców, potraw, gier, zabaw i chorób, np. 'zatańczyć oberka, znaleźć prawdziwka, oglądać dolara, grać w krykieta, zjeść ogórka'. Podobnie odmieniamy wyrazy takie jak 'e‑mail' czy 'SMS'. Coraz częściej mówimy wysłać 'e‑maila, odebrać SMS‑a' (zamiast 'wysłać e‑mail, odebrać SMS'). Używanie formy dopełniacza w bierniku dla tych wyrazów dopuszczalne jest w komunikacji codziennej, swobodnej i nieoficjalnej. W sytuacjach formalnych jednak uważa się tę formę za mniej poprawną.

O nazwiskach

Nazwiska w odmianie możemy traktować jak rzeczowniki pospolite:

• Anna Nowak i Adam Nowak to państwo Nowakowie.

• Danuta Chrzanowicz i Grzegorz Chrzanowicz to państwo Chrzanowiczowie.

• Teresa Miodek i Jan Miodek to państwo Miodkowie.

• Marzena Brat i Marcin Brat to państwo Bratowie.

• Paulina Zając i Paweł Zając to państwo Zającowie.

• Małgorzata Kładoczna i Piotr Kładoczny to państwo Kładoczni.

• Aleksandra Słodowa i Andrzej Słodowy to państwo Słodowi.

W języku polskim coraz rzadziej używa się żeńskich form nazwisk innych niż przymiotnikowe. O ile nazwisko 'Szymański' odnosi się do mężczyzny, a 'Szymańska' – do kobiety, o tyle nazwisko 'Sienkiewicz' jest używane w odniesieniu do obu płci. Od tego typu nazwisk można tworzyć formy żeńskie, np. pani 'Kłak', jeśli jest żoną pana 'Kłaka', może nosić nazwisko 'Kłakowa', a żona pana 'Skargi' to pani 'Skarżyna'.  Cząstki '-ówna' lub '-anka' natomiast dodawane do nazwiska ojca odnoszą się do córek, np. 'Kłakówna' to córka 'Kłaka', a 'Skarżanka' to córka 'Skargi'.

RTcHyp3tbawKS1

Na rysunku znajduje się okrągła twarz pokolorowana na żółto. Przedstawia uśmiech.

Zadaniowo I

RC8VRHHnL9ZcR

Na zdjęciu znajduje się wypiek o błyszczącej skórce w kolorze brązowym, spleciony w warkocz. Górna część jest bardziej przypieczona niż dolna. Ciasto leży na szklanym, dużym talerzu w prążki. W tle widoczny jest biały obrus.

RvH9aPBL0k9mn

Na fotografii znajduje się wypiek składający się z pokrojonych części ciasta, które posypane są cukrem pudrem; widoczne jest nadzienie w środku. Leży on na białym talerzu. Tło jest białe i niewyraźne.

Zadaniowo II

R1GCcngAgUtFC

Na zdjęciu znajdują się figurki przypominające postacie mieszkańców różnych miejsc na świecie; są drewniane, polakierowane, a włosy mają zrobione z włóczki: pierwsza figurka ma czarne długie warkocze i żółty strój, na szyi ma naszyjnik z białym kłem, druga postać ma ciemny kolor skóry i na głowie chustę w paski, pozostała część stroju jest w kolorze różowym, obok stoi postać w żółtych włosach z chustką w kropki na szyi, reszta jej stroju jest w kolorze zielonym. Kolejną postacią jest figurka w czarnych krótkich włosach o brązowym kolorze skóry, która ma pomarańczowy strój z żółtą szarfą, obok niej stoi figurka z czarnymi krótkimi włosami o żółtym kolorze twarzy w kapeluszu, ubrana jest w niebieskie spodnie na szelkach i białą bluzkę. Jako ostatnia po prawej stronie postać o żółtym kolorze twarzy, otoczonej futrzanym kołnierzem, ma czarną grzywkę i turkusowy strój.

Zadaniowo (III)