Płyniemy do Itaki. Przygody Odyseusza

Homer Odyseja

Pieśń pierwsza
Muzoj00000002RB2v27_000tp001Muzo! Mężaj00000002RB2v27_000tp002Męża wyśpiewaj, co święty gród Troi
Zburzywszy, długo błądził i w tułaczce swojej
Siłaj00000002RB2v27_000tp003Siła różnych miast widział, poznał tylu ludów
Zwyczaje, a co przygód doświadczył i trudów!
A co strapień na morzach, gdy przyszło za siebie
Lub za swe towarzysze stawić się w potrzebie,
By im powrót zapewnić! Nad siły on robił,
Lecz druhów nie ocalił: każdy z nich się dobił
Sam, głupstwem własnym. Czemuż poświęcone stada
Heliosowij00000002RB2v27_000tp004Heliosowi pojadła niesforna gromada?
Za karę bóg też nie dał cieszyć się powrotem.
Jak było? Powiedz, córo Diosaj00000002RB2v27_000tp005córo Diosa, coś o tem!

j00000002RB2v27_00000_BIB_001 Źródło: Homer, Odyseja, tłum. Łucjan Siemieński, Wrocław 1992, s. 170–184.

Homer Odyseja

Przygoda z KyklopemKyklopemKyklopem
Gdyśmy się już z kyklopskimkyklopskikyklopskim zrównali wybrzeżem,
Na samym końcu lądu pieczarę spostrzeżem,
Co obrosła chaszczami lauru, gdzie kóz trzoda
I owiec nocleg miewa; jest tam i zagroda,
Zrobiona z brył ogromnych, ze skał w ziemię wbitych,
Także i z gonnychj00000002RB2v27_000tp006gonnych sosen, z dębów niepożytychj00000002RB2v27_000tp007niepożytych.
Tam to mieszkał wielkolud, który swoje stada
Sam pasie, nie widuje żadnego sąsiada
I znać nie chce, więc żyje tylko sam ze sobą.
[…]
Potwór to był szkaradny; równego pachołkapachołekpachołka
Nie znaleźć między ludźmi: do góry wierzchołka,
Obrosłego borami, porównać go raczéj,
Co nad garby wystrzelon, z dala już majaczy.
[…]
Chciało mi się go poznać, być jak gość podjętym –
Lepiej było się nigdy nie spotkać z przeklętym!
Rozpaliliśmy ogień, obiatęj00000002RB2v27_000tp008obiatę składamy.
Gomółekj00000002RB2v27_000tp009Gomółek coś podjadłszy, czekamy, czekamy –
Aż oto wrócił z trzodą, dźwigając straszliwą
Wiązań drzew wysuszonych, na kuchnię paliwo,
I cisnął pod pieczarą z łoskotem. My w strachu
Pokryli się po kątach podziemnego gmachu. […]
Więc wzdychając, porannej Zorzy wyglądamy.
KyklopKyklopemKyklop, gdy zórz porannych zabłysła pochodnia,
[…]
Dwóch ludzi znów mi porwał, sprawił do śniadania,
A zżarłszy ich, swą trzodę z jaskini wygania.
[…]
I wielkolud gwizdając poszedł z trzodą swoją
W góry. A mnie tysiączne zamiary się rojąroićroją
Do zemsty; byle pomoc dała mi Palladaj00000002RB2v27_000tp00APallada!
Z wszystkich jednak najlepszą ta zdała się rada:
Pod obórką znalazłem drzewo jakieś duże,
[…]
Drąg ten, długości masztu, grubości masztowéj,
Uciąłem był na sążeńsążeńsążeń – zachęcając słowy
Mych ludzi, aby kół ten do gładka siekierą
Ociosali; do czego rączorączorączo się zabierą.
Jam zaś koniec zaciosał i w ognistym żarze,
Ażeby hartuharthartu nabrał, osmalić go każę.
[…]

O mroku wrócił KyklopKyklopemKyklop w domowe zakąty,
Kozy swoje i owce wygnał w głąb jaskini,
[…]
Z pracą gdy się uporał prędko, znowu bierze
Dwu naszych i sporządza sobie z nich wieczerzę.
Widząc to, jam się zbliżył dońdońdoń o kroków parę
I rzekłem, niosąc w ręku wina pełną czarę:
– Pij, Kyklopie! Po mięsie ludzkim wino służy!
Pij duszkiem! – Tego wina miałem zapas duży
Na statku, lecz w rozbiciu dla ciebiem ocalił
Ten bukłakbukłakbukłak, abyś mojej biedy się użalił […]
Tak rzekłem; on wziął czaszęczaszaczaszę, wychylił do spodu,
I smakując, o drugą prosił tego miodu:
– Nalej jeszcze i gadaj, jak cię zowią, brachu,
Abym wet za wetwet za wetwet za wet mógł cię ugościć w mym gmachu. […]
– Chcesz wiedzieć? Więc ci powiem, jakie mianomianomiano noszę;
Toż wzajemtoż wzajemToż wzajem o gościniec obiecany proszę.
Niktj00000002RB2v27_000tp00BNikt – to moje nazwisko; Niktem woła matka,
Woła rodzony ojciec i woła czeladkaj00000002RB2v27_000tp00Cczeladka. –
Rzekłem – a na to jędzonjędzonjędzon odrzekł: – Słuchaj, bratku!
Nikt zjedzon będzie; jednak zjem go na ostatku,
A tych tam pierwej pożrę – ot, masz podarunek! –
Ledwo rzekł, runął na wznak: powalił go trunek. […]
Wraz też kół wydobywszy, wsadziłem w ognisko
Ostrzem, […] acz mokry, w tym żarze
Rozgrzał się, i na ostrzu płomień się pokaże.
Więc wyciągam go szybko; przy mnie moje zuchy
Stali tuż, i bóg jakiś dodał im otuchy,
Bo razem pochwyciwszy, Kyklopowi w oko
Wbili go […], aż ostrze krwią się zakurzyło;
Rzęsy, brew szczotkowatą zarzewie spaliło,
[…]

Kyklop z oka kół wyrwał zbryzgany posoką
I od siebie precz cisnął w zajadłej wściekłości,
I jął na gwałtna gwałtna gwałt Kyklopy wołać, co w bliskości
Mieszkali po pieczarach skał wietrznych. Ci, owi
Usłyszawszy krzyk wielki, w pomoc Kyklopowi
Przybiegli, i jaskinię obiegłszy dokoła,
Pytali, co się stało i po co ich woła […].
Polyfem na to z jamy tak im odpowiada:
– Nikt mię zdradą morduje! To nie gwałt, lecz zdrada! –
Oni na to: – Jeżeli ciebie tu w jaskini
Nikt zdradą nie morduje, ni gwałtu nie czyni,
TośtośToś chory z Zeusa wolij00000002RB2v27_000tp00Dchory z Zeusa woli, nic ci nie pomożem.
Módl się do ojca twegoj00000002RB2v27_000tp00Eojca twego, który włada morzem. –
Tak mówili i poszli. Serdecznie się śmiałem,
Że zmyślonym nazwiskiem tak ich oszukałem. […]
NużnużNuż ja łeb sobie łamać, jak tu znaleźć wyjście,
By mych druhów i siebie wydobyć z tej toni, […]
Znalazłem go, i lepszym zdał mi się od wielu.
W jamie były tam trykij00000002RB2v27_000tp00Ftryki wełniste, kudłate,
Wypasione a rosłe i kasztanowate […]
Po trzy związałem z sobą: człekaczłekczłeka niósł środkowy,
Dwa boczne miały bronić ukrytej tam głowy;
Trzy zatem niosły druha jednego pod sobą. […]
Gdy już dzień zwiastowały blaski różowawe, […]
Wtedy okrutny jędzon, choć z bólu się wściéka,
Siadł w progu; macał pilnie grzbiet każdego tryka,
Lecz ani się domyślał, żem ja popod brzuchy
Wełnistych tryków moje popodsadzał druhy! […]
Więc gdyśmy się ujrzeli naraz bezpiecznymi,
Zajmujemy te spasłe i udziasteudziasteudziaste tryki
I pędzim je na okręt krętymi przesmyki. […]
Więc w odstępie, że jeszcze głos mógł dolatywać,
Zacząłem z nawy mojej Kyklopa wyzywać:
– Ej, Kyklopie! Nie tchórz to, jak widzisz, niebożę,
Ten, któremuś ty druhów pożarł w ciemnej norze! […]
Kyklopie! Jeśli kiedy człowiek (co być może)
Spyta cię, kto ci oko wybił, kto tak sprawny,
Powiedz mu: Odyseusz, grodoburcaj00000002RB2v27_000tp00Ggrodoburca sławny,
Co mieszka na Itace, oka mię pozbawił! –
Tak krzyczałem. On wyjąc ze skał do mnie prawił:
[…]
Posejdon ojcem moim, on z tego się chlubichlubić sięsię chlubi,
[…]
Usłysz mię, Ziemiotrzęscoj00000002RB2v27_000tp00HZiemiotrzęsco, usłysz, czarnogrzywyj00000002RB2v27_000tp00Iczarnogrzywy!
Jeślim syn twój, a tyś jest rodzic mój prawdziwy,
Ścigaj tego Odysa, zakaż nieść go wodom
Do Itaki, i nigdy niech nie wróci do dom! […]
Modlił się, i Posejdon dał ucho tym modłom.

j00000002RB2v27_00000_BIB_001 Źródło: Homer, Odyseja, tłum. Łucjan Siemieński, Wrocław 1992, s. 170–184.

Lucilla Burn Mity greckie

Odyseusz powrócił na wyspę Kirke, Ajaję […]. Czarodziejka mogła mu wtedy udzielić dalszych instrukcji i przestrzec przed niebezpieczeństwami, jakim będzie musiał stawić czoło. Wędrowcy wreszcie odpłynęli, trafiając najpierw na Wyspę Syren. Były to potwory o głowach i głosach kobiet, ale ciałach ptaków; ich celem było wabienie marynarzy słodkim śpiewem: żeglarze, podpływając pod ich wyspę, rozbijali się o skały.
Gdy okręt zbliżył się do wyspy, na morzu zaległa cisza, a wędrowcy chwycili wiosła. Zgodnie z radami Kirke Odyseusz zalepił załodze uszy woskiem, a siebie samego rozkazał przywiązać do masztu; w taki sposób mogli bezpiecznie przepłynąć obok Syren, a sam heros mógł wysłuchać ich głosów. Syreny śpiewały:
'Chodź do nas, sławiony Odysie, wielka chwało Achajów, zatrzymaj statek, byś mógł posłuchać naszego głosu. […]'.
Heros wołał do swych ludzi, by go odwiązali, oni jednak równo wiosłowali i w końcu niebezpieczeństwo minęło.
Następnym zadaniem podczas żeglugi było ominięcie podwójnego niebezpieczeństwa: Skylli (Scylli) i Charybdy. Charybda to przerażający wir, który na przemian połykał i wypluwał burzącą się wodę. Przezorny żeglarz, jeśli chciał
jej uniknąć, musiał przepłynąć obok równie straszliwej Skylli. […] Skylla miała dwanaście wijących się w powietrzu nóg i sześć szyj, zakończonych okropnymi głowami z potrójnym rzędem zębów. […] Ostrzeżony przez Kirke Odyseusz nie powiedział swej załodze o tym potworze; trzymając się od Charybdy tak daleko, jak tylko mogli, przepłynęli dokładnie pod skałą Skylli. Uzbrojony i gotowy do walki Odyseusz nie zdołał obronić wszystkich swoich ludzi – Skylla porwała i pożarła sześciu jego towarzyszy,
nie bacząc na ich krzyk.

j00000002RB2v27_00000_BIB_002 Źródło: Lucilla Brun, Mity greckie, tłum. Robert Sucharski, Warszawa 1999, s. 59–60.

Lucilla Burn Mity greckie

Kirke przestrzegła Odyseusza, że zanim wyruszy w drogę powrotną do domu, winien w Krainie Zmarłych zasięgnąć wróżby u tebańskiego wieszczka Tejresjasa (Tejrezjasza). [...] Odyseusz przepłynął więc rzekę Okeanos i przybił do brzegu w [...] gaju Persefony. Tam wykopał dół [...]. Nad dołem podciął gardło ofiarnemu jagnięciu [...]. Przywołane zapachem krwi dusze zmarłych tłoczyły się nad dołem ofiarnym, by jej skosztować.
Kiedy pojawił się cień Tejresjasa, Odyseusz pozwolił mu napić się krwi. Wieszczek rzekł, że może wrócić do domu w miarę bezpiecznie, jeśli [...] nikt z jego załogi nie porwie się na trzody Heliosa‑Słońca pasące się na wyspie Trinakii [...].
Odyseusz, po wysłuchaniu wszystkiego, [...] dozwolił innym cieniom, by zbliżyły się i napiły krwi – dzięki temu mógł z nimi porozmawiać. Jako pierwsza przyszła jego stara matka, która opowiedziała mu [...] o dzielnej Penelopiej00000002RB2v27_000tp00JPenelopie, która wytrwale przeciwstawia się zalotnikom. Zasmucony Odyseusz, chcąc pocieszyć matkę i siebie samego, trzykrotnie usiłował ją objąć i uścisnąć, trzykrotnie jednak mara umykała mu [...]. Zbliżył się także Achilles, Odyseusz pozdrowił go jako najszczęśliwszego z ludzi, jacy kiedykolwiek byli na świecie – potężnego księcia za życia i po śmierci; Achilles odpowiedział, że wolałby być niewolnikiem pośród żywych niż królem wśród umarłych. Odyseusz pocieszył go opowieścią o czynach jego syna, Neoptelemosa, cień Achillesa odszedł więc szczęśliwy.
Podczas tej wizyty Odyseusz widział najsłynniejsze postaci świata zmarłych: Syzyfa [...] toczącego pod górę wielki kamień, który zawsze wymykał mu się z rąk u szczytu; Tantala [...], stojącego po szyję w jeziorze słodkiej wody, która znikała, gdy tylko się schylił, by się napić, a gałęzie ciężkie od owoców zwieszały mu się nad głową, porywał je jednak wiatr, gdy tylko Tantal chciał po nie sięgnąć. Odyseusz chciał zobaczyć jeszcze więcej [...] ale zanim napotkał dusze herosów z dawniejszych wieków, z okropnym, upiornym wrzaskiem zgromadziły się wokół niego rzesze zmarłych. Zdjęty strachem wsiadł na okręt, odrzucił cumy i odpłynął z powrotem do świata żywych.

j00000002RB2v27_00000_BIB_002 Źródło: Lucilla Brun, Mity greckie, tłum. Robert Sucharski, Warszawa 1999, s. 59–60.

Jan Parandowski Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian

Stamtąd dopłynęli do wyspy boga Słońca. Odyseusz, tknięty złym przeczuciem, chciał ją wyminąć. Lecz załoga nie usłuchała. Ludzie byli pomęczeni i głodni. Wyciągnęli na brzeg okręty i rzucili się na stado wołów, które się pasło na łące. Zabili co najtłustsze sztuki i zjedli. W najlepszych humorach odczepili liny, podnieśli żagle i ruszyli w dalszą drogę. Wtem słońce się zaćmiło i rozszalała taka burza, iż wszystkie statki zatonęły. [...] Ocalał tylko Odyseusz. […] Na koniec na wpół nieżywego fale wyrzuciły na piaszczysty brzeg wyspy Ogigii.

RB1Lv3Xejc6sS1

Obraz przedstawia ubranego w długą szatę i sandały mężczyznę oraz nagą długowłosą kobietę, siedzących w objęciach na łóżku. Obok nich stoi mały, uśmiechnięty chłopczyk ubrany w błękitną, zwiewną tunikę odsłaniającą jedno ramię, z dzidą w dłoni, mieczem u pasa i hełmem z pióropuszem na głowie. Za nim znajduje się postument z wielką, rzeźbioną amforą, z której wydobywa się ciemny dym. Nad mężczyzną i kobietą unosi się bóg Hermes. Na głowie ma hełm ze skrzydełkami, ubrany jest w luźną, powiewającą, kolorową szatę, która odsłania gołe stopy. Po prawej stronie łoża, na posadzce znajduje się pięć nagich, skrzydlatych cherubinów - dwa z nich siedzą wśród kwiatów i przyglądają się ozdobnemu dzbanowi, za nimi widać dwa aniołki stojące przy łożu, piąty cherubinek siedzi obok. Za nim znajduje się postument, na który stoi pomnik kobiety odzianej w długą, białą szatę. Po jej obu stronach widać unoszące się w powietrzu małe skrzydlate cherubinki. Nad siedzącymi na łożu postaciami znajduje się ciemny materiał. Ponad nim widać chmury, a wśród nich: po prawej stronie sylwetkę ptaka, w środku siedzącego, nagiego mężczyznę, za nim w tle postać w czerwonej szacie z uniesioną ręką, a po lewej stronie postać w biało-czerwonej szacie, w hełmie i tarczą w dłoni, za nią niewyraźne sylwetki kilku osób.

Rozbitka znalazła nimfa Kalipso. […] Kalipso poiła Odyseusza nektarem i karmiła ambrozją. WrychlewrychleWrychle wrócił do sił i zdrowia. Okazało się wówczas, jak pomimo lat, trudów i cierpień syn Laertesa był wspaniałym mężczyzną. […] Boska wybawicielka obiecywała mu nieśmiertelność, wieczną młodość, prosiła, żeby został jej mężem. A on po całych dniach przesiadywał nad brzegiem morza i patrzył w stronę rodzinnej Itaki.
W ósmym roku tej miłosnej niewoli zjawił się nagle posłaniec bogów, Hermes. […] Kalipso krzątała się około krosienkrosnokrosien i śpiewała. Na widok przybysza z Olimpu zamilkła. W pokorze wysłuchała rozkazu Dzeusa […]. Oto Dzeus rozkazuje, by się sposobił do powrotu. […]

Odyseusz stłumił w sobie radość, która mu piersi rozsadzała. Ledwo Kalipso odeszła, zabrał się do roboty. W kilka dni sporządził mocną tratwę, której daleko było do pięknych łodzi, z jakimi wyjechał pod Troję, ale która nagle wydała mu się i domem, i szerokim, swobodnym światem. Kalipso dała mu zapasy na drogę i w milczeniu odeszła. Odbił się wiosłem od skały przybrzeżnej i poddał się wiatrom i życzliwemu biegowi fal.
Samotnego wędrowca dojrzał na wielkiej przestrzeni wód Posejdon. Bóg przypomniał sobie prośbę Polifema. Trójzębem wzburzył morze i kazał dąć wichrom. Przez dwa dni i dwie okropne noce, wśród wycia huraganu i jaśnienia błyskawic Odys, znów pozbawiony statku, jedynie siłą swych ramion opierał się przeraźliwej mocy bałwanów. Na koniec uczepił się jakiegoś wybrzeża i w omdleniu padł w ilastej00000002RB2v27_000tp00Kilaste zarośla, porosłe rzadkimi krzakami.
Nazajutrz obudził go śmiech dziewcząt. Kilkanaście panien grało w piłkę nad brzegiem morza. To królewna Nauzykaa, ukończywszy pranie bielizny, zabawiała się ze swoimi dworkami. […]

Odyseusz znajdował się na Scherii, wyspie zamieszkanej przez Feaków. Z dala od reszty ludzi wiodą oni życie zbożne i spokojne. Są wybornymi żeglarzami […]: nie znają ani handlu, ani wojen. […]
Gdy Odyseusz wszedł do sali biesiadnej. […] wszyscy pili, śmiali się i rozmawiali, a wesołemu zebraniu przewodniczył król Alkinoos, na tronie, u boku swej małżonki. Syn Laertesa opowiedział im swoje przygody, prosząc o statek, który by go zawiózł do Itaki. Król i książęta złożyli mu dary tak bogate, że przewyższały wartością zdobycz trojańską przepadłą na morskich włóczęgach. Na wygodnym łożu, które ustawiono na pokładzie statku, Odyseusz zasnął zmożony trudami i nadzieją powrotu. […]
Odyseusz spał, gdy Feakowie przybili do Itaki.

j00000002RB2v27_00000_BIB_003 Źródło: Jan Parandowski, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Londyn 1992, s. 260–263.