Pochodzenie i ewolucja człowieka

Znamy co najmniej kilka gatunków zaliczanych do rodzaju Homo, pochodzących z różnych okresów i różnych rejonów świata. Co ciekawe, tzw. cechy nordyckie (jasna skóra, jasne włosy, niebieskie oczy) odziedziczyliśmy prawdopodobnie w wyniku krzyżowania się z człowiekiem neandertalskim.

R1ddBgbI3iatd

Zdjęcie przedstawia kamienne narzędzie człowieka neandertalskiego. Jest to brązowy krzemień o migdałowatym kształcie; z jednej strony jest ostro zakończony, z drugiej ma dopasowaną do dłoni podstawę. Na krzemieniu widoczne są wklęsłe ślady.

1. Podobieństwa między człowiekiem i małpami

Gatunek człowiek rozumny (Homo sapiens) wraz z małpami i małpiatkami zaliczany jest do rzędu (grupy systematycznej) naczelnych.naczelnenaczelnych. Człowiek jest najbliżej spokrewniony z małpami człekokształtnymimałpy człekokształtnemałpami człekokształtnymi, do których zalicza się goryle, szympansy, orangutany i gibony. Stopień pokrewieństwa mierzy się liczbą wspólnych genów. W przypadku człowieka rozumnego i szympansa stopień pokrewieństwa jest największy. Naukowcy szacują, że DNA człowieka i szympansa jest jednakowe w ponad 95 %. Świadczy to o tym, że w skali wieku Ziemi, stosunkowo niedawno my i szympansy mieliśmy wspólnych przodków.

Dowodem na bliskie pokrewieństwo są podobieństwa między człowiekiem a szympansem. Dotyczą one:

• budowy i funkcjonowania ciała – np. wzrok skierowany do przodu, obuoczne widzenie, chwytne ręce, w których kciuk może dotknąć opuszki pozostałych palców, co umożliwia wykonywanie skomplikowanych i precyzyjnych ruchów oraz manipulowanie przedmiotami; brak zewnętrznego ogona;

• budowy białek – ludzie i szympansy mają niemal identyczne białka osocza, a w hemoglobinie obu tych gatunków kolejność aminokwasów jest taka sama;

• zachowań społecznych – żyjemy w grupach rodzinnych, długo opiekujemy się potomstwem, mamy wiele sposobów wyrażania emocji dzięki obecności mięśni mimicznych, łączą nas silne więzi z innymi członkami społeczności.

1

Polecenie 1

Galeria zdjęć przedstawicieli rzędu naczelnych.

R1AINtoEiJGqq

Zdjęcie przedstawia trzy szympansy. Mają gęste, czarne futro. Szympans w środku je jabłko. Trzyma je pięciopalczastą dłonią. Pozostałe szympansy pochylają się nad nim, opierając ciężar ciała na przednich kończynach.

Rw3YTFNhjklfJ

Zdjęcie przedstawia goryla w pozycji półsiedzącej. Zwierzę podpiera się prawą ręką o podłoże. Jego futro jest czarne.

RnKLOt2iH4HJM

Zdjęcie przedstawia orangutana używającego patyka do rozdrobnienia owocu umieszczonego w zagłębieniu dużego kamienia. Zwierzę ma gęste, rude futro.

R4Y0AtHJN7Up7

Zdjęcie przedstawia samicę gibona z młodym. Zwierzę zwisa na gałęzi na jednej ręce, a palcami stóp podtrzymuje się innej, krótkiej i ułamanej gałęzi. Młode wtulone jest w brzuch matki.

R1LdA8mauLiLG

Korzystając z dostępnych źródeł wiedzy, wskaż cechy, na podstawie których zaliczysz człowieka do naczelnych.

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Pokaż podpowiedź

Zwróć uwagę na cechy budowy organizmu oraz przejawiane zachowania.

Pokaż odpowiedź

Cechy naczelnych:

• pięciopalczaste kończyny,

• przeciwstawny kciuk,

• palce zakończone paznokciami,

• skrócona szczęka,

• położenie oczu w przedniej części głowy i wzrok skierowany do przodu,

• obecność mięśni mimicznych, służących prowadzeniu komunikacji niewerbalnej,

• dzienny tryb życia,

• zredukowany ogon,

• długi okres dzieciństwa.

2. Cechy wyróżniające człowieka ze świata zwierząt

Człowiek ma wyprostowaną, dwunożną postawę ciała. Jego chwytne ręce są wyjątkowo sprawne – umożliwiają posługiwanie się narzędziami i wykonywanie bardzo precyzyjnych, złożonych ruchów, takich jak manipulacja drobnymi przedmiotami, pisanie, rysowanie i gra na instrumentach muzycznych. Owłosienie ciała określa się jako szczątkowe. Zachowało się tylko w niektórych miejscach – reszta skóry jest naga i ma wiele gruczołów potowych, co zapobiega przegrzaniu.

Liczne cechy budowy ciała człowieka odróżniają go od innych zwierząt.

• Ludzkie zęby są drobne, kieł nie wystaje ponad inne zęby. Ostatni z zębów trzonowych pojawia się w późnym wieku, a czasem nigdy nie wyrasta. Takie uzębienie umożliwia pobieranie pokarmu miękkiego, poddanego wcześniej obróbce (pieczeniu, gotowaniu itp.). Nie jest natomiast przystosowane do żywienia się surowym mięsem czy twardymi częściami roślin.

• Żuchwa i szczęka, na których osadzone są zęby, nie są wysunięte ku przodowi, jak u małp. Dzięki temu twarzowa część czaszki człowieka w odróżnieniu od czaszek małpich jest płaska.

• Ludzka czaszka oparta jest na kręgosłupie i nie zwisa z przodu jak u współczesnych czworonożnych małp, dlatego nie potrzebuje grzebieni kostnych ani wyraźnych nierówności z przyczepionymi potężnymi mięśniami unoszącymi i poruszającymi nią.

• Człowiek ma wykształcony aparat artykulacyjny, który umożliwia mu generowanie różnorodnych dźwięków mowy.

• Człowiek nie ma przeciwstawnego palucha u stopy, co ogranicza jego możliwości chwytania i manipulacji przedmiotami za jej pomocą. Taka budowa stóp warunkuje jednak stabilność i utrzymanie równowagi podczas dwunożnego chodzenia i biegania.

• Zasadniczymi cechami czaszki człowieka są też wysokie czoło i duża pojemność mózgoczaszkimózgoczaszkamózgoczaszki, wynosząca ok. 1350 cmIndeks górny 3³ – podczas gdy u szympansa wynosi ona zaledwie 400 cmIndeks górny 3³.

• Utrata większości owłosienia u człowieka ułatwiła odprowadzanie ciepła z powierzchni skóry. Do dziś włosy zachowały się jedynie na skórze głowy. Ich warstwa (zwłaszcza, gdy włosy są mocno skręcone, wełniste) działa jak naturalny parasol, redukując ilość promieniowania słonecznego docierającego do skóry. Włosy umożliwiają krążenie powietrza wokół skóry, co pomaga w utrzymaniu odpowiedniej wentylacji i uniknięciu przegrzewania.

Wyjątkowy jest też mózg człowieka: duży w stosunku do reszty ciała, o silnie pofałdowanej korze mózgowej. Występuje w nim ośrodek mowy. Dobrze rozwinięty mózg pozwala na istnienie świadomości samego siebie (to jestem ja, teraz myślę to…, czuję tak…, potrafię…) i szybkie uczenie się. Odbywa się ono przez całe życie, ale najintensywniej zachodzi w dzieciństwie, które u ludzi trwa wyjątkowo długo. Duży mózg, samoświadomość i kilkunastoletni okres dorastania, podczas którego młodociane osobniki wymagają opieki ze strony starszych, umożliwiły rozwój różnych form życia społecznego, tworzenie tradycji, pisma, nauki, kultury, techniki oraz uniezależnienie się w znacznym stopniu od czynników środowiska zewnętrznego.

Rw2iJUKc4Sihu

Na ilustracji znajdują się rysunki dwóch czaszek: z lewej szympansa, z prawej człowieka. Między nimi bloki ze strzałkami, wskazującymi porównywany element. Czoło: u szympansa brak, u człowieka wysokie. Wały nadoczodołowe i chropowatości kostne u szympansa wydatne, u człowieka brak. Twarzowa część czaszki u szympansa wysunięta do przodu, u człowiek płaska. Kieł u szympansa wystaje ponad linię zębów, u człowieka nie. Bródka występuje tylko u człowieka.

1

Polecenie 2

R1I2BfYHU4nD4

Grafika przedstawia dwa czarno‑białe rysunki szkieletu: goryla i człowieka. Szkielet goryla jest pochylony do przodu. Trzewioczaszka jest wysunięta do przodu. Klatka piersiowa jest duża i wypukła. Kręgosłup jest łukowato wygięty. Ręce są długie, sięgają stóp. Kości palców, zarówno u rąk, jak i stóp, są długie. Kości stóp są płaskie. Miednica jest wąska i wydłużona. Kości nóg są podobnej długości, jak kości rąk. Szkielet człowieka jest wyprostowany. Czaszka jest większa i spłaszczona z przodu. Klatka piersiowa jest mniejsza. Miednica jest krótka i zaokrąglona. Kości nóg są dłuższe od kości rąk. Kości palców są znacznie krótsze niż w szkielecie obok. Kości stóp tworzą łuk.

R1HHqlVHNOd5J

Wskaż 3 inne niż wymienione w tekście różnice w budowie między człowiekiem i szympansem. (Uzupełnij).

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Pokaż podpowiedź

Zwróć uwagę na długość i kształt kości u obu gatunków.

Pokaż odpowiedź

Przykładowe cechy:

• u człowieka krótsza i bardziej szeroka miednica; u goryla wąska i długa miednica;

• kręgosłup przypominający kształt litery S (esowaty) u człowieka i kręgosłup w kształcie litery C (wygięty w łuk) u goryla;

• mała klatka piersiowa u człowieka i duża, bardziej wypukła klatka piersiowa u goryla;

• krótsze kości palców u człowieka niż u goryla;

• stopa człowieka jest wysklepiona, a u goryla – płaska.

3. Powstanie dwunożności i wyprostowanej postawy

Historia rodzaju ludzkiego zaczęła się w Afryce. Około 10 mln lat temu we wschodniej części kontynentu stopniowo postępowała zmiana klimatu, która spowodowała zanikanie lasów i pojawianie się sawann. Nasi czworonożni przodkowie tracili nadrzewne środowisko życia i zasoby pokarmu. Na sawannie dostępny był nie tylko ciężkostrawny pokarm w postaci nasion, traw i owadów, ale i bardzo pożywny pokarm mięsny – drobne ssaki oraz padlina. Wystarczyło obserwować sępy krążące nad martwym zwierzęciem, a następnie szybko biec w jego kierunku, by zdążyć pożywić się wraz z innymi padlinożercami, zanim mięso zgnije.

R5ibywR81ogto

Animacja pod tytułem "Nadrzewne środowisko życia – atak drapieżnika".

Animacja pod tytułem "Nadrzewne środowisko życia – atak drapieżnika".

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R5ibywR81ogto

Animacja pod tytułem "Nadrzewne środowisko życia – atak drapieżnika".

Powstanie dwunożności najprawdopodobniej wynikało z kombinacji różnych czynników. Próbując ustalić proces powstawania tej cechy człowieka, naukowcy zaproponowali kilka hipotezhipotezahipotez:

• Wyprostowana postawa i dwunożne poruszanie się było przystosowaniem do zbierania pożywienia z krzewów i dolnych gałęzi drzew. Inne naczelne podczas pożywiania się przyjmują pionową postawę ciała, a poruszają się na czterech kończynach. Poruszanie się na dwóch nogach pomiędzy miejscami obfitującymi w owoce było bardziej energooszczędne niż używanie dwóch różnych sposobów lokomocji.

• Poszukiwanie pokarmu zwierzęcego na sawannie wiązało się z długotrwałymi wędrówkami. Dzięki dwunożności człowiek mógł pokonywać większe odległości, oszczędzając energię i jednocześnie zwiększając swoje szanse na zdobycie pożywienia.

• Obserwacja otoczenia na odkrytym terenie wymagała częstego stawania na dwóch nogach i unoszenia głowy ponad wysokimi trawami. Pionowa postawa ciała zwiększała szansę wykrycia potencjalnych drapieżników i wypatrzenia zdobyczy w oddali.

• Wyprostowana postawa skutkowała ograniczeniem powierzchni narażonej na bezpośrednie działanie słońca i zapewniała ekspozycję ciała na wiatr. Sprzyjało to chłodzeniu organizmu w gorącym klimacie i zmniejszało ryzyko przegrzania.

• Poruszanie się na dwóch nogach uwolniło ręce od funkcji podtrzymywania ciężaru ciała. Mogły więc one służyć do łuskania nasion, transportu pokarmu, wytwarzania narzędzi, a także noszenia noworodków. Nowo narodzone dzieci nie mogły chwytać się futra, ponieważ nasi przodkowie już go nie posiadali.

Dobór naturalny doprowadził do tego, że ok. 4 mln lat temu pojawiły się gatunki dwunożnych australopitekówaustralopitekiaustralopiteków, najprawdopodobniej przodków ludzi. Mózg australopiteka był o ok. 20% większy niż jego małpiego przodka. Oznaczało to dłuższy okres ciąży, trudniejszy poród oraz wydłużenie dzieciństwa, podczas którego młode były nieporadne, a matki wymagały pomocy, m.in. zaopatrywania w pokarm. Prawdopodobnie już u australopiteków pojawił się charakterystyczny dla kolejnych form ludzkich podział zadań: samce zdobywały mięso, a samice zajmowały się zbieractwem, wytwarzaniem narzędzi i opieką nad młodymi.

R1b18tfYwWsRg

Fotografia przedstawia rekonstrukcję samicy australopiteka. Stoi wyprostowana, w prawej ręce trzyma patyk. Ma długie czarne włosy na głowie, tułowiu i kończynach, jedynie sutki są mniej owłosione. Jej oczy patrzą bystro, usta z wargami są rozciągnięte w uśmiechu.

4. Ewolucja człowieka

Gatunki należące do naszych bezpośrednich przodków żyły często w tym samym czasie i konkurowały ze sobą. Dokładny przebieg ewolucji człowieka jest z tego powodu trudny do ustalenia.

Sahelantrop

Sahelantrop (Sahelanthropus tchadensis) żył ok. 7,2‑6 mln lat temu i czasami poruszał się na dwóch nogach. Posiadał spłaszczoną trzewioczaszkę oraz uzębienie podobne do człowieka. Był wszystkożerny.

Ardipitek

Ardipitek (Ardipithecus) żył ok. 5,8‑4,4 mln lat temu. Był dwunożny, choć poruszał się głównie po drzewach. Miał charakterystyczne długie kończyny górne oraz niewielką czaszkę. Był prawdopodobnie wszystkożerny lub owocożerny.

Australopitek

Australopitek (Australopithecus) żył ok. 4,2‑1,8 mln lat temu. Był dwunożny, na co wskazuje budowa jego stóp i miednicy. Potrafił jednak wspinać się na drzewa dzięki długim kończynom górnym. Posiadał masywne uzębienie, ale jego kły były krótkie, co wskazuje na to, że prawdopodobnie w jego diecie dominował pokarm roślinny.

Człowiek zręczny

Człowiek zręczny (Homo habilis) występował ok. 2,3‑1,7 milionów lat temu, wyewoluował w Afryce. To pierwszy gatunek zaliczany do rodzaju Homo (człowiek).

Produkował już narzędzia kamienne o różnych kształtach i przeznaczeniu. Nie prowadził polowań na duże zwierzęta – chwytał żółwie, jaszczurki, gryzonie, wybierał z gniazd jaja i młode ptaki, zjadał owady i korzystał z padliny pozostawionej przez drapieżniki. Budował też domostwa. Tworzyły je kamienne kręgi, wokół których wznoszono ogrodzenia z gałęzi stanowiące osłonę od wiatru i światła słonecznego.

R13yIqlbVLZMY

Fotografia przedstawia rekonstrukcję popiersia człowieka zręcznego. Ma wały nadoczodołowe i wydatną szczękę, ale mało owłosioną twarz. Ma duże brązowe oczy i uszy z przyrośniętym płatkiem. Jego nos jest płaski, płatki nosa są cofnięte do góry. Dolna część twarzy jest masywna, usta długie i wąskie. Skóra jest pomarszczona, ciemnego koloru. Na głowie i ciele widoczne są krótkie, rzadkie, lekko posiwiałe włosy.

Człowiek wyprostowany

Człowiek wyprostowany (Homo erectus) - żył ok. 1,9 mln – 143 tys. lat temu. Posługiwał się ogniem, który umożliwiał mu odpędzanie drapieżników, ogrzewanie się podczas zimnych nocy, pieczenie mięsa. Przyjmowanie miękkiego pożywienia, rozdrobnionego za pomocą narzędzi, sprawiło, że masywne zęby stały się niepotrzebne i zmniejszały się w kolejnych pokoleniach.

Człowiek wyprostowany rozpoczął też zbiorowe polowania na duże zwierzęta. Przedstawiciele Homo erectus byli pozbawieni potężnych zębów i ostrych pazurów, dlatego musieli zdobyć przewagę nad swoimi ofiarami w inny sposób. Najprawdopodobniej polowali, ścigając wytrwale zwierzęta i nie pozwalając im się zatrzymać. Taki sposób polowania stosowany jest i obecnie przez niektóre plemiona w Afryce i Ameryce Środkowej. Temperatura ciała zwierząt rosła w trakcie ucieczki, a ochłodę mogło im dać jedynie ziajanie (parowanie wody z języka i wnętrza jamy gębowej), które podczas biegu jest niemożliwe. Dla człowieka długotrwały bieg w afrykańskim słońcu był łatwiejszy – jego skóra była naga i pokryta licznymi gruczołami potowymi, które schładzały ciało. Dobór naturalny dawał więc przewagę osobnikom, które były przystosowane do ochrony przed przegrzaniem i tym, które żywiły się mięsem. Pokarm mięsny pozwalał zwiększać rozmiary ciała.

Człowiek wyprostowany osiągał ok. 170 cm wzrostu, a objętość jego mózgu wynosiła ok. 1000 cmIndeks górny 3³. Sylwetką przypominał człowieka współczesnego, jedynie twarz zachowała silne wały nadoczodołowewał nadoczodołowywały nadoczodołowe, niskie czoło i silnie wysunięte do przodu kości trzewioczaszki.

R7SNv2866WrtM

Animacja zatytułowana "Człowiek wyprostowany".

Animacja zatytułowana "Człowiek wyprostowany".

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R7SNv2866WrtM

Animacja zatytułowana "Człowiek wyprostowany".

Gatunek ten podjął wędrówkę w poszukiwaniu terenów zasobnych w pokarm. Około 2 mln lat temu zasiedlił Azję i Europę.

5. Człowiek rozumny (Homo sapiens)

Pierwsze ślady gatunku Homo sapiens pochodzą sprzed ok. 300 tys. lat.

W obrębie gatunku wyróżniono kilka podgatunków, których pozycja w systematyce nie jest jasna.

Człowiek neandertalski

R1JVFM7t3diEl

Animacja zatytułowana "Człowiek neandertalski".

Animacja zatytułowana "Człowiek neandertalski".

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1JVFM7t3diEl

Animacja zatytułowana "Człowiek neandertalski".

Człowiek neandertalski (Homo sapiens neanderthalensis) pojawił się ok. 250 tys. lat temu – wyginął zaledwie 24 tys. lat temu. W czasie występowania neandertalczyków w Europie panowały bardzo trudne warunki. Na północy kontynentu zalegał lądolód, a spora część ziemi na południe od niego była skuta wieczną zmarzliną. Wędrowały po niej ogromne zwierzęta: mamuty, nosorożce włochate, jelenie olbrzymie, renifery, ale także wilki, lamparty, niedźwiedzie, lwy i hieny jaskiniowe.

• Neandertalczycy tworzyli duże grupy rodzinne, w których istniał podział pracy, wspólnie polowali na wielkie zwierzęta.

• Używali odzieży i biżuterii.

• Posługiwali się mową, tworzyli rysunki naskalne, grali na instrumentach z kości. Oddawali cześć siłom przyrody (kult ognia czy niedźwiedzia jaskiniowego).

• Ceremonialnie grzebali zmarłych, składając do grobu ich ulubione przedmioty, pokarm i kwiaty.

• Prawdopodobnie mieli jasną skórę. Ich mózg był o ok. 1/3 większy niż mózg człowieka współczesnego.

• Myśliwi neandertalscy używali krótkich, grubych włóczni z szerokimi, krzemiennymi ostrzami. Taka broń wymagała bliskiego kontaktu ze zwierzyną, dlatego podczas polowania musieli wykazywać się ogromną siłą i sprawną organizacją działania grupy.

• Polowanie na zwierzęta z bliska narażało ich na liczne urazy, które pozostawiły ślady na ich szkieletach. W jaskini Szanidar, na terenie Kurdystanu (północny Irak), odkryto szczątki dziewięciu neandertalczyków. Niektóre szkielety wykazują ślady kalectwa i zaleczonych ran. Urazy te nie były jednak przyczyną ich śmierci, co wskazuje, że neandertalczycy opiekowali się rannymi.

RxTrUHbF5y2GA

Animacja zatytułowana "Polowanie na mamuty".

Animacja zatytułowana "Polowanie na mamuty".

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RxTrUHbF5y2GA

Animacja zatytułowana "Polowanie na mamuty".

Człowiek rozumny właściwy

Gatunek Homo sapiens sapiens, czyli człowiek rozumny właściwy (nazywany także człowiekiem współczesnym) wyróżniono ze względu na wysoko rozwiniętą sprawność manualną, inteligencję wynikającą ze skomplikowanej budowy mózgu oraz używanie złożonego języka.

Pierwsze ślady obecności przedstawicieli naszego gatunku sięgają 300 tys. lat temu. Początkowo człowiek rozumny właściwy, tak jak jego przodkowie, prowadził koczowniczy tryb życia. Z czasem zaczął opiekować się zwierzętami – ok. 15 tys. lat p.n.e. doszło do udomowienia psa, ok. 8 tys. lat p.n.e. udomowiono owce, 7 tys. lat p.n.e. – świnie, 6 tys. lat p.n.e. – krowy, konie – 4,5 tys. lat p.n.e., a koty – 4 tys. lat p.n.e. Około 11 tys. lat temu człowiek opanował umiejętność uprawy wybranych roślin – m.in. pszenicy i ryżu. Uprawa roślin i hodowla zwierząt wymagały bardziej skomplikowanych umiejętności myślowych i planowania niż polowanie i zbieractwo. Człowiek musiał nauczyć się rozpoznawać różne gatunki roślin, planować uprawy w zależności od pór roku, monitorować pogodę i przewidywać plony. To wymagało rozwiniętej zdolności myślenia abstrakcyjnego, przewidywania i podejmowania decyzji.

Konieczność pielęgnowania roślin i oczekiwania na zebranie plonów wiązała się z ograniczeniem wędrówek. Powstały pierwsze osiedla, a potem miasta i rozpoczął się rozwój cywilizacji. Ten przełomowy moment naszej historii ewolucyjnej nazywamy rewolucją neolitycznąrewolucja neolitycznarewolucją neolityczną.

Wczesne społeczności osiadłe musiały nauczyć się komunikować i współpracować w celu organizacji prac rolniczych, budowy domów i obrony przed zagrożeniami zewnętrznymi. Początkowo komunikacja opierała się głównie na mowie, co umożliwiało przekazywanie informacji, wymianę doświadczeń i planowanie działań. Później, wraz z rozwojem cywilizacji, powstało pismo, które umożliwiło zapisywanie wiedzy i przekazywanie jej kolejnym pokoleniom. Pozwoliło to na rozwinięcie się nauki, filozofii, historii i innych dziedzin, które przyczyniły się do dalszego rozwoju umysłu człowieka.

Rozwój cywilizacji neolitycznej przyczynił się także do tworzenia skomplikowanych struktur społecznych. Powstanie osiedli i miast wymagało organizacji społecznej, podziału pracy i tworzenia instytucji. W miarę jak społeczności stawały się większe i bardziej złożone, ludzie musieli rozwijać umiejętność koordynacji działań, rozwiązywania konfliktów i tworzenia zasad społecznych. To z kolei wymagało dalszego rozwoju intelektualnego, empatii i umiejętności komunikacyjnych.

W rezultacie rewolucja neolityczna zapoczątkowała długotrwały proces rozwoju cywilizacyjnego, który trwa do dzisiaj.

Podsumowanie

• Różnice między człowiekiem a innymi człekokształtnymi powstawały stopniowo na przestrzeni wielu milionów lat. Są to m.in. dwunożność, wyprostowana postawa ciała, zredukowane owłosienie, stopa wysklepiona i brak palucha przeciwstawnego, esowaty kształt kręgosłupa, umiejętność mowy i większy mózg.

• Człowiek rozumny (Homo sapiens), wraz z małpami i małpiatkami, zaliczany jest do rzędu naczelnych w królestwie zwierząt.

• Pierwszy gatunek zaliczany do rodzaju człowiek (Homo) pojawił się ok. 3 mln lat temu.

• W przeszłości na Ziemi występowało kilka gatunków należących do rodzaju człowiek, np. człowiek zręczny, człowiek wyprostowany oraz co najmniej dwa podgatunki człowieka rozumnego: człowiek neandertalski i człowiek rozumny właściwy.

• Pojawienie się dwunożności i zwiększenie objętości mózgu było skutkiem współdziałania wielu czynników:

  • zmiana klimatu spowodowała powstanie przystosowań do życia na stepie, m.in. przybierania wyprostowanej postawy;

  • uwolnienie rąk od funkcji podtrzymywania ciała podczas poruszania się umożliwiło zwiększenie ich sprawności w wykonywaniu precyzyjnych ruchów, np. podczas wytwarzania narzędzi;

  • mięsożerność, w tym padlinożerność, pozwoliła na zwiększanie masy ciała i mózgu;

  • utrata owłosienia ułatwiała wytrwałe ściganie i zdobywanie owłosionej ofiary.

• Wydłużenie dzieciństwa i konieczność opieki nad młodymi oraz ciężarnymi samicami doprowadziły do podziału ról między kobiety i mężczyzn.

• Podział pracy wynikający z ról płciowych, podejmowanie zespołowych polowań na duże zwierzęta, posługiwanie się mową przyczyniły się do utrwalania więzi pomiędzy członkami grupy.

• Dobrze rozwinięty mózg pozwolił na stworzenie kultury, sztuki, nauki i techniki i znaczne uniezależnienie się od warunków środowiska.

Słownik

Zadania