Początki książki - Sigla
Ważne daty
1688‑1768 r. – lata życia Egidio ForcelliniegoEgidio Forcelliniego
1772 r. – pierwsze wydanie Lexicon Totius Latinitatis
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
III. W zakresie kompetencji społecznych. Uczeń:
1. dostrzega wagę systematyczności w poznawaniu zjawisk gramatycznych i dokładności w sporządzaniu adekwatnego przekładu;
2. nabiera umiejętności szybkiego praktycznego zastosowania i ćwiczenia nowo nabytej wiedzy.
wykorzystywać znajomość sigla;
konstruować odpowiedzi dotyczące czytanego tekstu łacińskiego;
tworzyć tryb oznajmujący czasu zaprzesłego.
Początki książki
Początki książki, takiej jaką dzisiaj znamy, tkwią oczywiście w starożytności. Jednakże wcale nie tej najdawniejszej. Pierwsze zapiski w starożytnym Egipcie czyniono na zwojach czyli rolach. Pierwotnym materiałem używanym do pisania był papirus, dopiero później zaczęto stosować skórę zwierzęcą.
Papirusowe role zapisywano poziomo, jednakże z podziałem na kolumny. Zazwyczaj każda karta papirusu tworzyła jedną kolumnę (pāgina). Gdy karty takie sklejono lub zszyto, te właśnie miejsca połączenia tworzyły naturalne odstępy pomiędzy kolumnami.
Czytanie starożytnej książki odbywało się w taki sposób, że czytający rozwijał zwój z prawej strony, a zwijał z lewej. Co ciekawe, tytuł dzieła zazwyczaj umieszczano na końcu tekstu. Zwój w języku łacińskim określano jako volūmen. Pojęcie to wywodziło się od czasownika volvere oznaczającego rozwijać lub toczyć. W późniejszych czasach czynność tę ułatwiały drążki wykonane z kości lub z drewna. Zwiniętą rolę chowano do pokrowca, zrobionego zazwyczaj z czystej karty papirusu albo skóry, a następnie obwiązywano rzemykiem.
Grupy takich zwojów, które najczęściej stanowiły części jednego dzieła (tomī), przechowywano w futerałach określanych jako capsa lub bibliothēca.
Forma znanej księgi
Forma znanej nam dzisiaj księgi powstała dopiero w II wieku n.e. Jej pierwowzorem były starorzymskie drewniane tabliczki, które pokrywano woskiem (tabulae). Takie związane ze sobą tabliczki Rzymianie określali mianem caudex (kloc drzewny) lub cōdex.
Pojęcia cōdex używano w czterech znaczeniach:
dla określenia książki do robienia notatek;
jako nazwę dla księgi dochodów i przychodów, prowadzonej przez każdego obywatela rzymskiego;
dla nazwania zbioru konstytucji cesarskich;
dla określenia księgi papirusowej lub pergaminowej zawierającej kilka lub kilkanaście utworów jednego lub więcej autorów.
Cōdex okazał się rozwiązaniem na tyle praktycznym, że powoli zaczęto odchodzić od pierwotnej postaci książki. Od IV i V wieku zyskał już znaczącą dominację nad zwojem. Ostatecznie pergamin sprawił, że powstała właśnie taka książka, jaką znamy dzisiaj.
W jaki sposób określano futerał, w którym przechowywano kilka zwojów?
- volūmen
- cōdex
- bibliothēca
Chociaż tematem dzisiejszej lekcji są sigla, nieprzypadkowo wspomnieliśmy o książce. Od czasów Starożytnych zmieniła się nie tylko forma książki. Wypracowano również system odnośników, pomagający czytelnikowi zorientować się w treści publikacji. Sigla stosowali i nadaj stosują zarówno edytorzy, jak i autorzy. Ich znajomość pomoże Ci swobodnie poruszać się wśród słowników i naukowych tomów. Poznaj teraz podstawowe sigla, łącząc je w pary z z ich rozwinięciami w języku łacińskim, a następnie z prawidłowym tłumaczeniem na język polski. W razie potrzeby skorzystaj ze słownika łacińsko-polskiego.
l., c., p., pp., v., s.v.
| t. | tomus | tom dzieła |
|---|---|---|
| l. | ||
| c. | ||
| p. | ||
| pp. | ||
| v. | ||
| s.v. |
Wskazane sigla
Wcześniej wskazane sigla nie są oczywiście jedynymi, które możecie napotkać w słownikach i publikacjach naukowych. Przyjrzymy się więc zaraz wspólnie słownikowemu hasłu cōdex.
Autorem słownika, do którego zajrzymy, był Egidio Forcellini (1688‑1768), włoski ksiądz, filolog i leksykograf. Nad dziełem swojego życia pod tytułem Lexicon Tōtīus Latīnitātis , które wydane zostało dopiero po jego śmierci w 1772 roku, pracował blisko 35 lat. Jego celem było zapewnienie adekwatnego, prostego i precyzyjnego źródła poznania języka łacińskiego.
Terminy w języku łacińskim
Forcellini dokładnie wyjaśnił każdy termin w języku łacińskim, przede wszystkim podając liczne przykłady użycia danego pojęcia. Zbadał najdokładniejsze klasyczne edycje, gramatyki, a także kolekcje epigraficzne i numizmatyczne.
Forcellini najpierw cytował autorów tworzących w okresie tak zwanej łaciny klasycznej, a następnie najstarsze poświadczenia danych terminów. Zwracał przy tym baczną uwagę na poprawną pisownię słów. Przy każdym cytowanym utworze podał staranną notę bibliograficzną. Dla utworów prozaicznych: autora, tytuł dzieła, księgę, tom i fragment, a dla utworów poetyckich: autora, tytuł dzieła i numer wersu. Przytaczał ponadto wyjaśnienia terminów w języku włoskim oraz starogreckim, a niekiedy również w innych językach europejskich.
Lexicon Tōtīus Latīnitātis stanowi do dzisiaj cenne źródło leksykografii łacińskiej, a także pozostaje wzorcem pod względem precyzji i jasności konstrukcji. Co szczególnie istotne, słownik ten jest dostępny bezpłatnie w Internecie. Nie wahajcie się więc wpisać w wyszukiwarkę hasła Lexicon Tōtīus Latīnitātis. Aby Was do tego zachęcić, otwórzmy teraz słownik Forcelliniego s.v. cōdex...
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Film animowany Sigla cz. III. Film przedstawia tekst i ilustracje, które się do niego odwołują. Lektor czyta następujące informacje: 1. Jeśli w słowniku Forcelliniego spróbujemy znaleźć hasło cōdex hasło będzie miało ono taką treść. Litera v oznacza vide, czyli zobacz: hasło odsyła nas do innego hasła, w tym przypadku do hasła caudex, pod którym czytamy: 2. „Caudex, caudicis, masculīnī generis, dēclīnātiō tertia. In familiārī sermōne prō caudex ūtuntur cōdex – Caudex est truncus arboris, hoc est eā pars, quae ē rādīce suprā terram simplex surgit. Differ ā caule, quī herbārum est, caudex vērō arborum. Strictō sēnsū caudex est trūnctus arboris, sīve solidus atque integer, sīve in tabulās dīvīsūs. Frequentissime accipitur prō librō, ut Seneca in dē Brevitāte Vītae in capitulō trīcēsimō docet. Itaque prīmum sīc appellantur plūrēs scrīptōrēs tabellās in ūnum compāctās, deinde plūrēs quoque membrānās et chartās in ūnum compāctās, ut sunt hodiēque nostrī librī. Nam volūmina erant membrānae seu chartae in orbem convolūtae. Hinc pūblicae tabulae cōdicēs appellantur 3. Do definicji opartej na słowniku Forcelliniego, którą przed chwilą usłyszeliście, sam Forcellini wskazał miejsca, gdzie wyjaśniany przez niego wyraz występuje. Zapoznaj się z wyświetloną definicją, a za chwilę zostaną ci wyjaśnione pojawiające się w niej sigla” Przerwa 30 sekund. Forma Caudex występuje: W trzydziestym pierwszym wersie drugiej Georgiki Wergiliusza; W sześćdziesiątym piątym rozdziale szesnastej księgi Historii Naturalnej Pliniusza Starszego; U tego samego, czyli Pliniusza Starszego, tamże, czyli również w Historii Naturalnej; Znów u tegoż, tamże; Forma cōdex występuje natomiast: U Owidiusza, w Metamorfozach, w księdze dwunastej, w wersie czterysta trzydziestym drugim; Oraz w wersie trzydziestym piątym, trzeciej sceny, piątego aktu Punijczyka Plauta; Jako drugie znacznie podaje Forcellini książkę. Wytłumaczenie pochodzenia takiego użycia tego wyrazu podaje Seneka w trzydziestym rozdziale O krótkości życia; Tak są również nazywane dokumenty państwowe jak podaje Seneka w dziele już, przed chwilą, cytowanym; Najczęstsza forma cōdex pojawia się W sto dziewiętnastym rozdziale pierwszej części drugiej księgi mowy Cycerona Przeciw Werresowi; oraz u tegoż, tamże w księdze drugiej, w części pierwszej, w rozdziale sto pięćdziesiątym siódmym.
„Caudex, caudicis, masculīnī generis, dēclīnātiō tertia. In familiārī sermōne prō caudex ūtuntur cōdex – Caudex est truncus arboris, hoc est eā pars, quae ē rādīce suprā terram simplex surgit. Differ ā caule, quī herbārum est, caudex vērō arborum.
1. Strictō sēnsū caudex est trūnctus arboris, sīve solidus atque integer, sīve in tabulās dīvīsūs.
Frequentissime accipitur prō librō, ut Seneca in dē Brevitāte Vītae in capitulō trīcēsimō docet. Itaque prīmum sīc appellantur plūrēs scrīptōrēs tabellās in ūnum compāctās, deinde plūrēs quoque membrānās et chartās in ūnum compāctās, ut sunt hodiēque nostrī librī. Nam volūmina erant membrānae seu chartae in orbem convolūtae. Hinc pūblicae tabulae cōdicēs appellantur.”
Kodeks - caudex, caudicis, rodzaj męski, trzecia deklinacja. W języku potocznym zamiast caudex używa się formy codex. Caudex oznacza pień drzewa, mianowicie tę jego część, która wyrasta prosto z korzenia z ziemi., w odróżnieniu od łodygi, która jest częścią rośliny.
1. W znaczeniu dosłownym jest to pień drzewa, czy cały i nienaruszony, czy pocięty na deski.
Bardzo często rozumie się to jako książkę, jak mówi Seneka w rozdziale trzydziestym „O krótkości życia”. Na początku bowiem tak nazywały się liczne tabliczki z zapiskami połączone w jedno, a następnie połączone w jedno liczne kart pergaminu czy papieru, tak jak dziś wyglądają nasze książki. Księgi stanowiły splecione razem pergaminowe lub papierowe karty. Z tego powodu publiczne dokumenty były nazywane kodeksami.
TłumaczenieTłumaczenie
Caudex, -icis, (m.), 3 – in familiārī sermōne prō caudex ūtuntur cōdex – Caudex est truncus arboris, hoc est eā pars, quae ē rādīce suprā terram simplex surgit. Differ ā caule, quī herbārum est, caudex vērō arborum.
1. Strictō sēnsū caudex est truncus arboris, sīve solidus atque integer, sīve in tabulās dīvīsūs.
a) fōrma caudex {Verg.G.II.31}; {Plīn.Nāt.16.65}; {Īd.Ibīd.9.37}; {Adde eund.Ibīd.12.29};
b) Fōrma cōdex extat apud {Ov.Met.12.432}; {Plaut.Poen.5.3.35}.
2. Frequentissime accipitur prō librō, ut {Sen.Brev.Vīt.30.} docet. Itaque prīmum sīc appellantur plūrēs scrīptōrēs tabellās in ūnum compāctās, deinde plūrēs quoque membrānās et chartās in ūnum compāctās, ut sunt hodiēque nostrī librī. Nam volūmina erant membrānae seu chartae in orbem convolūtae. Hinc pūblicae tabulae cōdicēs appellantur, ut {Seneca in loc. nūper cit.} docet.
Saepius fōrma cōdex: {Cic.Verr.2.1.119.}; {Īd.ibīd.2.1.157.}”
Caudex, -icis, (m.), 3 - W języku potocznym zamiast caudex używa się formy codex. Caudex oznacza pień drzewa, mianowicie tę jego część, która wyrasta prosto z korzenia z ziemi, w odróżnieniu od łodygi, która jest częścią rośliny.
1. W znaczeniu dosłownym jest to pień drzewa, czy cały i nienaruszony, czy pocięty na deski.
a) forma caudex występuje w: [13]{Verg. G.II.31}; [14]{Plīn. Nāt.16.65}; [15]{Īd. Ibīd.9.37}; [16]{Ibīd.12.29};
b) forma codex występuje w: [17]{Ov. Met.12.432}; [18]{Plaut. Poen.5.3.35}.
2. Bardzo często rozumie się to jako książkę, jak mówi [19]{Sen. Brev. Vīt.30.} . Na początku bowiem tak nazywały się liczne tabliczki z zapiskami połączone w jedno, a następnie połączone w jedno liczne kart pergaminu czy papieru, tak jak dziś wyglądają nasze książki. Księgi stanowiły splecione razem pergaminowe lub papierowe karty. Z tego powodu publiczne dokumenty były nazywane kodeksami, jak mówi [20]{Seneca, op. cit.}.
Częściej występuje forma codex: [21]{Cic. Verr.2.1.119.}; [22]{Īd. ibīd.2.1.157.}”
TłumaczenieTłumaczenie
Zadania
Powtórz teraz poznane sigla, łącząc je w pary z z ich rozwinięciami w języku łacińskim, a następnie z prawidłowym tłumaczeniem na język polski. W razie potrzeby skorzystaj ze słownika łacińsko-polskiego.
Id., Ibid., cit.
| loc. | locus | miejsce |
|---|---|---|
| Id. | ||
| Ibid. | ||
| cit. |
Język łaciński pomoże Ci też przy sporządzaniu notatek! Poniżej wypisane zostały hasła w języku polskim, które często można spotkać nie tylko w książkach, ale również przeglądając uczniowskie zeszyty. Spośród rozsypanki wyrażeń w języku łacińskim wybierz właściwe i przeciągnij je w odpowiednie miejsce w drugiej kolumnie. Następnie wykonaj podobną czynność, dobierając poprawne sigla i umieszczając je w trzeciej kolumnie. W razie potrzeby skorzystaj ze słownika łacińsko-polskiego.
Pamiętaj!, Porównaj!, Zobacz!, To znaczy, Po drugiej stronie, Zwróć uwagę!
| Wyrażenie w języku polskim | Wyrażenie w języku łacińskim | Sigla |
|---|---|---|
| Pamiętaj! | ||
| Porównaj! | ||
| Zobacz! | ||
| To znaczy | ||
| Po drugiej stronie | ||
| Zwróć uwagę! |
Powtórz poznane w trakcie lekcji sigla, wybierając właściwe spośród poniżej wypisanych i umieszczając je obok odpowiadających im hipotetycznym sytuacjom. Które sigla należy zastosować jeżeli...
N.B., Cf., ibid., p., v., pp., Mem., p., s.v.
| Chcesz zasygnalizować czytelnikowi, że dalsza część tekstu znajduje się na drugiej stronie. | |
| Chcesz napisać, że dany obraz namalował Vincent van Gogh. | |
| Chcesz zwrócić czytelnika na konkretny aspekt swojego tekstu. | |
| Chcesz zaznaczyć, że fragment tekstu, który cytujesz znajduje się na konkretnej stronie. | |
| Chcesz zakomunikować swojemu czytelnikowi, że daną informację znajdzie w encyklopedii pod konkretnym hasłem. | |
| Chcesz, by Twój czytelnik koniecznie zapamiętał pewną informację. | |
| Chcesz poinformować czytelnika, że kolejne dane, na które się powołujesz znajdują się w tym samym miejscu w tej samej publikacji. | |
| Chcesz zasugerować czytelnikowi, aby porównał przedstawioną informację z innym źródłem. | |
| Chcesz zaznaczyć, że informacje, na które się powołujesz Twój czytelnik znajdzie na kilkunastu stronach. |
Skrócenie v. może oznaczać:
- Versus, czyli wers tekstu prozaicznego lub poetyckiego
- Vidē, czyli wskazówkę o treści zobacz odsyłającą do innego fragmentu tekstu
- Verte, czyli słowo wskazujące, że dalszy ciąg tekstu znajduje się na odwrocie strony
Słowniki
Słownik pojęć
pewna ilość związanych razem tabliczek drewnianych powleczonych woskiem lub kartek papirusowych, względnie pergaminowych. Prototyp dzisiejszej książki. Cōdex służył najpierw jako podręczny notes do sporządzania notatek. Pojęcia cōdex używano w czterech znaczeniach:
1) dla określenia książki do robienia notatek;
2) jako nazwę dla księgi dochodów i przychodów, prowadzonej przez każdego obywatela rzymskiego;
3) dla nazwania zbioru konstytucji cesarskich;
4) dla określenia księgi papirusowej lub pergaminowej zawierającej kilka lub kilkanaście utworów jednego lub więcej autorów.
włoski ksiądz, filolog oraz leksykograf. Urodził się w 1688 roku. W 1704 roku wstąpił do seminarium w Padwie. Przez 35 lat pracował nad dziełem swojego życia, którym był Lexicon Tōtīus Latīnitātis . Zmarł w 1768 roku.
słownik łacińsko‑łaciński autorstwa Egidio Forcelliniego. Po raz pierwszy wydany został w 1772 roku, czyli po śmierci jego autora. W słowniku znaleźć można precyzyjnie wyjaśnioną terminologię, liczne przykłady użycia danych pojęć oraz staranne noty bibliograficzne. Słownik do dzisiaj pozostaje cennym źródłem wiedzy na temat języka łacińskiego.
komediopisarz rzymski urodzony ok. 250 r. p.n.e. Miał napisać około 130 sztuk, zachowało się ledwie 20 i fragmenty pozostałych. Używał języka naśladującego mowę codzienną, miał bardzo duży wpływ na rozwój komedii europejskiej. Zmarł w 184 r. p.n.e.
pisarz łaciński, ekwita. Urodził się około 29 roku, napisał wiele dzieł, z których do naszych czasów dotrwały nieliczne, między innymi Historia Nātūrālis – Historia Naturalna; encyklopedyczne dzieło, w którym starał się zawrzeć całą wiedzę z zakresu przyrodniczego. Zginął w trakcie wybuchu Wezuwiusza w roku 79, gdy śpieszył Pompejańczykom na pomoc.
Słowniki
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
Mała Encyklopedia Kultury Antycznej PWN A‑Z, red. Z Piszczek, Warszawa 1966.
W. Semkowicz, Paleografia łacińska, wyd. III, Kraków 2011.