Podobno nigdy nie zasypia. Formy, rola i funkcje współczesnego pieniądza

RhWVvRtzxuCSO

Na ilustracji znajduje się mapa przedstawiająca kraje strefy euro.

RURO6I4grJHH9

Kraje strefy euro

19 państw strefy euro (kraje Unii Europejskiej) to: Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia, Włochy, Słowacja, Słowenia, Cypr, Malta, Estonia, Łotwa i Litwa.

Państwa używające euro, niebędące członkiem Unii Europejskiej: Czarnogóra, Kosowo.

Państwa Unii Europejskiej nieużywające euro to: Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Dania, Węgry, Polska, Rumunia i Szwecja.

Ponoć nigdy nie zasypia. Formy, rola i funkcje współczesnego pieniądza

Rn4hJkBAhRXWN

Na zdjęciu ustawiona pionowo moneta na tle innych licznych monet, które są ułożone na całej powierzchni.

Pieniądz – dlaczego nie możemy się bez niego obejść?

Dzięki niemu obrót gospodarczy stał się łatwiejszy, sprawniejszy, szybszy. To on ułatwia dokonywanie różnych transakcji kupna‑sprzedaży. Mówi się, że nigdy nie zasypia, ciągle jest w ruchu, krąży w gospodarce.
Co to jest? To bardzo specyficzny, szczególny towar - pieniądz.

Trudno sobie dzisiaj wyobrazić gospodarkę bez pieniądza. Ale przecież nie zawsze tak było, a i obecnie można znaleźć przykłady wymiany barterowej – bezgotówkowej, na zasadzie: towar za towar (bądź usługę).

Czym jest pieniądz? Pieniądz to pośrednik w obrocie gospodarczym. To dobro powszechnie akceptowane jako forma płatności za inne towary i usługi. W historii ludzkości przyjmował różne formy. Siłą sprawczą w sferze pieniądza były potrzeby społeczeństw, a ściślej, potrzeby obrotu gospodarczego, handlowego.

Odrobina historii. Ewolucja form pieniądza
- od początków pieniądza po XVIII wiek

Przez wiele wieków głównie metale szlachetne (złoto, srebro, brąz i miedź) spełniały funkcję pieniądza.

W połowie III tysiąclecia p.n.e. w starożytnym Egipcie zaczęto używać pieniądza w formie metalowych sztab, w razie potrzeby ciętych na mniejsze części. Wkrótce pieniądz w podobnej postaci pojawił się w Chinach. Najstarsze okrągłe metalowe monety są znane z Sardes w Lidii (Azja Mniejsza) i pochodzą z ok. 650 p.n.e. Starożytne systemy monetarne były oparte na złocie, srebrze i miedzi, a wartość monet była równa wartości zawartego w nich metalu. Zmiany wzajemnych relacji cen tych metali oraz tzw. psucie monety przez władców powodowały stopniową deprecjację pieniądza.

„Psucie monety” - to określenie pierwotnie związane ze zjawiskiem osłabiania wartości pieniądza kruszcowego. Inaczej nazywane jest prawem Kopernika‑Greshama.

R1DyYkg5j7SUj

Na ilustracji portret Sir Thomasa Greshama, ubranego na czarno i siedzącego na drewnianym krześle. W tle jest brązowa ściana.

Deprecjacja pieniądza oznacza obniżenie siły nabywczej (wartości) pieniądza. Na rynku krajowym przejawia się ona zmniejszeniem ilości dóbr i usług, które można kupić za określoną kwotę. Z reguły jest skutkiem inflacji. Zjawisko odwrotne – wzrostu wartości – nazywane jest aprecjacją. Jeśli obniżenie wartości odbywa się w wyniku decyzji urzędowych, nosi miano dewaluacji.

Po upadku Rzymu nastąpił w Europie okres chaosu pieniężnego, któremu kres położyła reforma Karola Wielkiego (ok. 800 r.), wprowadzająca system waluty srebrnej, tzw. system denarowy (1 funt = 20 solidów = 240 denarów). Stopniowe „psucie” monet przez władców doprowadziło do powstawania tzw. brakteatów, czyli monet tak cienkich, że wybicie wzoru było możliwe tylko na jednej stronie.

Rl7eDw9jexPHL

Na zdjęciu znajduje się brakteat „hebrajski” Mieszka Starego - duża, okrągła moneta wybijana jednostronnie z cienkiej blaszki na miękkiej podkładce. Stempel jest odciśnięty wypukło na awersie. W centralnej części znajduje się zwierzę przypominające jelenia, zaś dookoła umieszczone są litery.

Na przełomie XII i XIII wieku doszło do reformy groszowej, która polegała na wprowadzeniu „grubej”, solidnej monety srebrnej (w Polsce grosze czeskie lub praskie ok. 1300 r.). W drugiej połowie XIII wieku pojawiły się monety złote (w 1252 r. – floren we Florencji, 1284 r. – dukat w Wenecji), co doprowadziło do powstania systemu bimetalicznego opartego równocześnie na dwóch metalach: złocie i srebrze (w Polsce wprowadzony dopiero w 1528 r.).

W XVI wieku napływ srebra do Europy z Ameryki spowodował jego deprecjację w stosunku do złota. Złoty polski pojawił się jako jednostka rozrachunkowa (równowartość 30 gr) w połowie XV wieku, a jako realna moneta – w 1564 r. Powstanie banków publicznych u progu czasów nowożytnych przyniosło rozwój pieniądza rozrachunkowego. W XVII wieku powstały pierwsze banki emisyjne (Sveriges Riksbank [czyt.: sferjes riksbankcz] w 1668 r., Bank of England [czyt.: bank of inglend] w 1694 r.) i pojawiły się w Europie pieniądze papierowe. Wcześniej, bo już w IX wieku, pieniądz papierowy był znany w Chinach. Najstarszym zachowanym pieniądzem papierowym jest chiński kuan z XIV wieku.

RdoRdFdi64NNC

Na zdjęciu znajduje się banknot chiński, który pochodzi z okresu dynastii Ming. Napisy są w języku chińskim. W centralnym miejscu są narysowane ramy zdobione wzorami z lewej i prawej strony, pomiędzy nimi jeden duży napis po chińsku i dwa mniejsze. Całość przypomina prostokąt. Pod spodem znajduje się drugi prostokąt z zapisem tekstu w języku chińskim w kierunku pionowym. Na zewnątrz jest kolejne obramowanie z napisem poziomym w języku chińskim u góry.

Pierwszej polskiej emisji pieniądza papierowego dokonano w 1794 r.

Odrobina historii. Płacidła

Jako pieniądz stosowano również wiele innych towarów. Zależało to przede wszystkim od ich dostępności i wartości. Inne towary to m.in. sól, cukier, herbata, bursztyn czy zboża. Także współcześnie w warunkach dużej destabilizacji stosunków pieniężnych, np. podczas hiperinflacji, pewne towary, najczęściej tytoń, spirytus lub złoto, pełnią funkcję pieniądza. Są niekiedy określane mianem płacideł.

Jeśli chcesz wiedzieć więcej

Mieszkańcy kolonii angielskich w Ameryce wykazywali się pomysłowością w poszukiwaniu zamienników pieniądza kruszcowego.

R16GiDbGZtvKu

Na zdjęciu znajduje się garść muszli leżących obok siebie na bliżej nieokreślonej powierzchni. Kilka z nich ma wyraźne kształty z poprzecznymi wzorami w jasno‑brązowych kolorach i jest ukazana w zbliżeniu obiektywu. Reszta podobnych muszli w tle jest pokazana z niewyraźnymi konturami.

Interesującym przykładem jest „muszelkowy system pieniężny”, który funkcjonował w Massachusetts [czyt.: masecziusets] w XVII wieku. W 1641 r. muszelki zostały tam uznane za prawny środek płatniczy. Osadnicy nabywali muszelki od Indian (którzy stanowili niejako bank centralny) w zamian za skóry bobrowe (odgrywały rolę waluty rezerwowej). Wymienialność skór na muszelki podtrzymywała siłę nabywczą muszelek. Jednak, w wyniku coraz większych trudności w zdobywaniu skór bobrowych, system muszelkowy przestał istnieć. W Lacjum (kolebce starożytnego Rzymu) płacidłem było bydło (łac. pecus [czyt.: pekus] oznacza bydło, stąd pochodzi słowo „pecunia” [czyt.: pekunia], czyli „pieniądze”). Także Słowianie posługiwali się w rozliczeniach handlowych bydłem rogatym.

Odrobina historii. Ewolucja form pieniądza
– XIX wiek

Pieniądz naturalny, w każdej formie (niezależnie czy mówimy o złocie, bydle, skórach czy innych dobrach danych przez naturę), miał ograniczenia z punktu widzenia potrzeb gospodarczych. Najważniejsze to ograniczoność jego dostępu i duża zależność od sił natury, co przezwycięża pieniądz symboliczny (papierowy).

W XIX wieku określenie „pieniądz kruszcowy” miało już nieco inne znaczenie niż w poprzednich wiekach. W obiegu były już banknoty i bilon (zwany pieniądzem zdawkowym), a kruszce złożone były w bankach. Na żądanie wymieniano banknoty na kruszec. Ponieważ jednak nie wszyscy posiadacze banknotów zgłaszali się po kruszec jednocześnie, obieg pieniężny mógł być większy od posiadanych zasobów kruszców. Druga połowa XIX wieku przyniosła rozwój bankowości, powstanie bankowości ponadnarodowej i eksportu kapitału. Jak pokazała historia, najlepiej rolę pieniądza odgrywało złoto, które przez ponad 100 lat było symbolem sukcesu systemu pieniężnego – od początku XIX wieku. Jako pierwsza system złotowy zastosowała Wielka Brytania.

R1axWLBDxURdE

Na zdjęciu znajduje się złoty suweren z wizerunkiem Jerzego IV z 1821 roku - zarówno awers jak i rewers monety. Na awersie znajduje się podobizna Jerzego IV - jego twarz jest utrwalona bokiem z wianuszkiem z liści laurowych na głowie. Dookoła monety są wytłoczone napisy. Na rewersie ukazany jest Jerzy IV siedzący na koniu, walczący z bronią w ręku ze smokiem. Na dole widoczny jest rok 1821.

Główne zasady funkcjonowania systemu waluty złotej (tzw. Gold Standard
[czyt.: gold standart]):

• pieniądz krajowy miał ściśle określony parytet złota, czyli wiadomo było, ile zawiera złota;

• pieniądz papierowy był wymieniany na złoto na każde żądanie i bez żadnych ograniczeń;

• złoto mogło być swobodnie transferowane w skali międzynarodowej (za pomocą tzw. automatyzmu waluty złotej utrzymywano równowagę bilansów płatniczych poszczególnych krajów).

Odrobina historii. Ewolucja form pieniądza
– XX wiek

System gospodarczy oparty na złotej walucie zniszczyła I wojna światowa. Podczas Wielkiego Kryzysu lat 30. XX wieku wszystkie kraje (oprócz Stanów Zjednoczonych, które zawiesiły wymienialność dopiero 15 sierpnia 1971 r.) zdecydowały się odejść od wymienialności na złoto. Wymienialność na inne waluty też miała ograniczony zasięg. Światowy system monetarny rozpadł się na kilka bloków walutowych. Te negatywne zjawiska pogłębiła II wojna światowa.

Aby uniknąć skutków podobnych do tych po I wojnie światowej, w lipcu 1944 r. w Bretton Woods [czyt.: breton łuds] w Stanach Zjednoczonych zebrała się konferencja, która miała określić zasady powojennego systemu walutowego. Utworzono tzw. system z Bretton Woods oparty na dolarze amerykańskim oraz złocie (tzw. Dollar Standard [czyt.: dolar standart]).

Rw4BES7iCis3O

Na zdjęciu znajdują się dolary amerykańskie - banknoty o nominale jednego dolara rozsypane spontanicznie. Jeden z banknotów 1‑dolarowych z podobizną George'a Washingtona jest widoczny w całości.

Jeśli chcesz wiedzieć więcej

System z Bretton Woods zakładał przywrócenie wzajemnej wymienialności walut według kursów sztywnych.

Czuwać nad tym miał Międzynarodowy Fundusz Walutowy, MFW (ang. International Monetary Fund [czyt.: internaszional monetery fant], IMF). W 1944 roku utworzono również drugą ważną instytucję – Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (MBOiR) zwany Bankiem Światowym (ang. International Bank for Reconstruction and Development [czyt.: internaszional benk for rikonstrakszyn end dewelołpment], IBRD), który rozpoczął działalność 25 czerwca 1946 roku.

Na początku lat 70. XX wieku system z Bretton Woods uległ destabilizacji, co spowodowało przejście MFW na system płynnych kursów. W 1976 r. postanowiono zaniechać określania parytetów walut w złocie (tzw. demonetaryzacja złota). Słabnąca pozycja dolara amerykańskiego skłoniła MFW do utworzenia własnego pieniądza rozrachunkowego - specjalne prawa ciągnienia.

W 1978 r. zaś kraje Europy Zachodniej utworzyły odrębną jednostkę rozrachunkową
– ECU, obowiązującą do 1 stycznia 1999 r., kiedy powstało euro.

Rl7M39DhpsSau

Na zdjęciu znajduje się francuska złota moneta écu - zarówno awers jak i rewers monety. Na awersie monety po środku widoczna jest tarcza z trzema mieczami, dokooła monety wytłoczone są napisy. Na rewersie w centralnym miejscu znajdują się skrzyżowane cztery miecze i również wytłoczone dookoła monety napisy.

Zastąpiona została 1 stycznia 1999 r. przez euro w relacji 1 ECU = 1 EUR. ECU nigdy nie była pieniądzem w obiegu i nie przyjmowała postaci materialnej. Ułatwiała rozliczanie się w handlu międzynarodowym. Była jednostką złożoną z koszyka walut. W 1979 r. koszyk tworzyło 9 walut, w 1984 r. włączono do niego grecką drachmę, a w 1989 r. hiszpańską pesetę i portugalskie escudo.

RhfAGMGA4t5Xi

Na ilustracji symbol waluty euro - żółty przypominający grecką literę epsilon na ciemnoniebieskim tle.

Euro stało się wspólną walutą ponad trzystu milionów Europejczyków 1 stycznia 1999 r. Natomiast banknoty i monety euro wprowadzono do obiegu po raz pierwszy
1 stycznia 2002 r.

Rola i funkcje pieniądza we współczesnej gospodarce

Pieniądz odgrywa podstawową rolę w gospodarce rynkowej. Spełniając swoje funkcje, z których najważniejszą jest funkcja środka zapłaty, nie może istnieć bez powszechnego obdarzania go zaufaniem jako sprawnego instrumentu praktycznego działania. Podstawą tego powszechnego zaufania jest jego niezmienna funkcjonalna pożyteczność. Dzięki swoim właściwościom pieniądz fiducjarny (z gr. fidus 
[czyt.: fidus]– zaufanie); czyli niemający oparcia w dobrach materialnych, np. złocie; funkcjonujący jako uniwersalne, pośredniczące dobro płynne, zapewnia szeroko rozumianą wolność ekonomiczną.

Pieniądz jest jedyną miarą służącą do technicznego wyrażania cen dóbr gospodarczych. Czasami obdarza się go mianem wyraziciela cen.

Pożyteczność pieniądza określają warunki występujące w gospodarce. Znaczącą siłą destrukcyjną jest inflacja.

Aby pieniądz mógł być dzisiaj wygodnym narzędziem, musi być:

• stabilny;

• akceptowany w wymiarze światowym;

• dający możliwości dokonywania atrakcyjnych inwestycji;

• pieniądzem państwowym (instytucjonalnym) – nie ma złota, zatem gwarantem jest państwo.

Rozwój gospodarczy powoduje ewolucję form pieniądza. Pieniądz nie musi mieć dzisiaj formy materialnej (pieniądza papierowego lub monet). Istnieje także pieniądz bezgotówkowy (nazywany ewidencyjnym, bo jest obiektem ewidencji banków). Możliwość posługiwania się pieniądzem elektronicznym (wirtualnym) zdaje się być podstawą transakcji w gospodarce najbliższej przyszłości.

Jeśli chcesz wiedzieć więcej

Pieniądz elektroniczny w ujęciu legalnym

Zgodnie z art. 4 pkt 5 ustawy Prawo bankowe pieniądz elektroniczny to wartość pieniężna stanowiąca elektroniczny odpowiednik znaków pieniężnych, która spełnia łącznie następujące warunki:

• jest przechowywana na elektronicznych nośnikach informacji;

• jest wydawana do dyspozycji na podstawie umowy w zamian za środki pieniężne o nominalnej wartości nie mniejszej niż ta wartość;

• jest przyjmowana jako środek płatniczy przez przedsiębiorców innych niż wydający ją do dyspozycji;

• na żądanie jest wymieniana przez wydawcę na środki pieniężne,

• jest wyrażona w jednostkach pieniężnych.

weUA4qqBjN_00000_BIB_003 Źródło: Dz.U. z 2012 r. poz. 1376, 1385, 1529, ze zm., Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe, dostępny w internecie: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19971400939 [dostęp 11.08.2021].

RLzh9mgmZByCd

Na zdjęciu znajdują się 2 karty bankowe - kredytowe. Na wierzchu leży srebrna karta - metaliczna, z logiem VISA, z napisem ABSA platinum i wytłoczonym numerem karty oraz datą jej ważności. Pod nią leży tylko częściowo widoczna złota karta bankowa z logiem MasterCard, również z wytłoczonym numerem karty oraz datą jej ważności.

Funkcje i cechy pieniądza

Pieniądz spełnia wiele funkcji. Wśród nich wymienia się:

• miernik wartości – za pomocą pieniądza możliwe jest wyrażenie wartości innych towarów i usług (można porównywać ceny bez jego posiadania);

• środek cyrkulacji (wymiany);

• środek płatniczy (środek regulacji zobowiązań).

• środek tezauryzacji (gromadzenia skarbu) – aby pełnić tę funkcję, musi mieć stabilną siłę nabywczą;

• pieniądz światowy – jeśli pełni powyższe funkcje na rynku międzynarodowym.

Aby spełniać te funkcje – musi mieć określone cechy (właściwości):

• podaż musi być ograniczona (czyli powinien być zabezpieczony towarami i usługami – używa się określenia pieniądz substancjonalny);

• musi być podzielny na mniejsze jednostki bez straty wartości;

• musi być łatwo przenośny;

• trwały – np. banknoty o niższym nominale pozostają w obiegu ok. 9 miesięcy, o nominałach wyższych – nawet do 11 lat;

• trudny do podrobienia.

Jeśli chcesz wiedzieć więcej

Fałszerstwa pieniędza

Fałszerstwa pieniądza pojawiły się prawie w tym samym okresie, co pieniądz.
Do naszych czasów dochowało się niewiele antycznych pisanych dokumentów traktujących o tym zagadnieniu. Jednym z najstarszych jest wydany za czasów Solona w Atenach edykt, na którego podstawie skazywano fałszerzy pieniędzy na karę śmierci. Kara taka obowiązywała powszechnie do XVIII wieku i była często poprzedzana torturami.

W czasach, kiedy posługiwano się głównie pieniądzem metalowym - on właśnie był fałszowany. Po pojawieniu się pieniądza papierowego - wykorzystywanego przeważnie do oznaczania wyższych nominałów - i wycofaniu z obiegu monet złotych oraz srebrnych - zaczęto fałszować banknoty, gdyż podrabianie mniej wartościowych monet przestało się opłacać.

Fałszerstwa banknotów od wielu lat mają charakter przestępstw międzynarodowych. Dlatego zajmuje się nimi Interpol, a już w 1929 r. zawarto konwencję genewską w sprawie walki z fałszowaniem znaków pieniężnych. Mimo ujednolicenia ustawodawstw, opracowywania międzynarodowych środków walki z fałszerstwami i ostrzegawczych napisów umieszczanych na większości banknotów - działalność fałszerzy pieniędzy nie zmalała. Obecnie kary dla fałszerzy, już nie tak okrutne jak niegdyś, ale też bardzo wysokie - nadal nie są w stanie odstraszyć amatorów szybkiego i dużego zarobku.

Pieniądz w Polsce

W Polsce jednostką monetarną jest polski złoty (symbol: PLN), od denominacji
1 stycznia 1995 r. dodajemy „nowy”. Ta reforma określona mianem „reformy skreślenia czterech zer” zastąpiła 10 000 PLZ – 1 PLN.

R17qDtVJCA3Q4

Na zdjęciu znajduje się banknot o nominale 1000 zł funkcjonujący w Polsce przed denominacją w 1994 roku. Na banknocie znajduje się wizerunek Mikołaja Kopernika. U góry banknotu jest napis: NARODOWY BANK POLSKI, pod nim nominał zapisany liczbą i słownie: TYSIĄC ZŁOTYCH. Pośrodku banknotu umieszczono wizerunek orła, poniżej wytłoczony jest numer banknotu. Na odwrocie u góry również umieszczono napis: NARODOWY BANK POLSKI, zaś obok zapis: 1000. Pośrodku znajduje się układ słoneczny, na dole zaś - zapis: 1000 TYSIĄC ZŁOTYCH i NBP.

Jeśli chcesz wiedzieć więcej

Warto pamiętać, że numizmaty (monety i banknoty kolekcjonerskie) osiągają na rynku kolekcjonerskim wartość znacznie wyższą od nominału. Posiadacz banknotu powinien mieć więc na uwadze to, że regulowanie płatności banknotem kolekcjonerskim może oznaczać sporą stratę finansową.

Narodowy Bank Polski emituje także monety okolicznościowe upamiętniające ważne wydarzenia, postaci i rocznice historyczne związane m.in. ze światem sztuki, kultury, nauki, przyrody i sportu. Do monet okolicznościowych zaliczają się: monety kolekcjonerskie, wykonane z metali szlachetnych – złota lub srebra, oraz monety obiegowe o nominale 2 zł, wykonane ze stopu miedzi, aluminium, cynku i cyny. Wszystkie monety okolicznościowe emitowane przez NBP są prawnym środkiem płatniczym w Polsce. Ich siłę nabywczą określa nominał umieszczony na awersie. Niezależnie jednak od wysokości nominału, monety te mają swoją wartość kolekcjonerską, którą określa wolny rynek numizmatyczny.

Podsumowanie

Pieniądz jest podstawowym elementem współczesnej gospodarki towarowo‑pieniężnej. To dzięki niemu transakcje mogą przebiegać sprawniej i łatwiej. Ponoć pieniądze szczęścia nie dają, jednak z całą pewnością można powiedzieć, że brak pieniędzy powoduje wiele komplikacji i problemów, które utrudniają nam realizację życiowych celów. Pieniądz należy więc traktować jako środek, narzędzie, a nie jako wartość samą w sobie. Jak twierdzi Robert Kiyosaki, autor wielu książek o inwestowaniu: „Pieniądze nie są celem. Pieniądze nie mają wartości. Wartość mają marzenia, które pieniądze pomogą zrealizować”.

laPY4qqNjz_00077_BIR_003 Źródło: Robert Kiyosaki, Sharon L. Lechter, Bogaty ojciec, biedny ojciec, 2006.

Multimedia dodatkowe – filmy

Film (52 min.) „Śladami złotego” NBP/TVP, 2013:  http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/banknoty_i_monety/sladami_zlotego.html

Przydatne linki

Informacje o euro: https://europa.eu/european-union/about-eu/euro/which-countries-use-euro_pl

Pieniądz, w: Encyklopedia PWN:  https://encyklopedia.pwn.pl/szukaj/pieni%C4%85dz.html