1. Rzeźbiarze krajobrazu

Ożywione składniki krajobrazu to organizmy: rośliny, zwierzęta, bakterie i grzyby. Nieożywione składniki krajobrazu to m.in. podłoże, woda, skały, składniki pogody.
Na ukształtowanie powierzchni Ziemi duży wpływ ma erozja, czyli proces niszczenia powierzchni na przykład przez wiatr i wodę. Na krajobraz wpływ mają także organizmy żywe, np.:

• rośliny rosnące na wydmach zapobiegają przemieszczaniu się piasku;

• lasy zatrzymują wodę, zmniejszają siłę wiatru, latem podnoszą wilgotność powietrza;

• duże skupiska roślin tworzą lasy, łąki, parki, ogrody, sady.

Ze względu na udział człowieka w kształtowaniu krajobrazu, wyróżniamy:
krajobraz naturalny, który powstał i funkcjonuje bez udziału człowieka lub działalność ludzi jest niezauważalna (np. Puszcza Białowieska);
krajobraz częściowo przekształcony, który zawiera elementy wprowadzone w wyniku działalności człowieka, ale jest zbliżony wyglądem do naturalnego (np. krajobraz wsi);
krajobraz przekształcony przez człowieka, który niemal nie zawiera elementów naturalnych (np. krajobraz przemysłowy, centra miast).

R189PFDQzb1Vx1

Galeria zdjęć prezentujących efekty erozji. Fotografia prezentuje zakole rzeki, powstałe na skutek podmywania brzegów przez wodę.

Ro0z4KcPUPQq81

Fotografia prezentuje dwie stojące obok siebie skały kształtem przypominające grzyby, będące skutkiem erozji wiatrowej.

2. Skały

Skała to skupisko jednego lub wielu minerałów, czyli substancji o określonym składzie i właściwościach. Ze względu na pochodzenie dzieli się je na:

• magmowe, powstałe na skutek stygnięcia gorącej, płynnej substancji z głębin Ziemi;

• osadowe, powstałe na skutek gromadzenia się okruchów skał lub szczątków organizmów;

• przeobrażone, powstałe w wyniku różnych procesów na powierzchni Ziemi, na dnie mórz itp.

R1ed3XLg3nMJz1

Schemat prezentuje podział skał ze względu na pochodzenie: skały magmowe, np.: granit, bazalt, skały osadowe, np.: piasek, piaskowiec, węgiel kamienny, wapień, skały przeobrażone, np.: gnejs, marmur.

3. Gleby

Gleba to najbardziej zewnętrzna część skorupy ziemskiej, złożona z okruchów skał, powietrza, wody, obumarłych szczątków organizmów, a także żywych roślin, zwierząt, grzybów. Szczątki roślin i organizmów są rozkładane przez bakterie i grzyby, tworząc próchnicę. Od jej ilości zależy żyzność gleby. Dzięki rozkładowi obumarłych organizmów gleba zostaje wzbogacona w sole mineralne, które po rozpuszczeniu w wodzie są pobierane przez korzenie roślin. Gleba jest stałym miejscem życia, czasowym schronieniem lub miejscem szukania pokarmu dla owadów, pierścienic, pająków, ssaków.

RpGN31ni45Wj21

Ilustracja przedstawia cztery etapy powstawania gleby: pierwszy etap – kruszenie litej skały, drugi etap – zasiedlanie skał przez organizmy pionierskie, trzeci etap – tworzenie próchnicy, czwarty etap – zasiedlanie grubej warstwy próchnicy przez krzewy, drzewa i inne organizmy.

4. Ukształtowanie terenu

Na podstawie wysokości bezwzględnej oraz ukształtowania powierzchni wyróżnia się następujące formy terenu:

• niziny – tereny położone na wysokości do 300 m n.p.m., o powierzchni równinnej lub pagórkowatej i niewielkich różnicach wysokości względnych;

• wyżyny – tereny położone na wysokości powyżej 300 m n.p.m., o powierzchni równinnej lub pagórkowatej i niewielkich różnicach wysokości względnych (do 300 m);

• góry – tereny położone na wysokości powyżej 300 m n.p.m., o różnicach wysokości względnych przekraczających 300 m.
  Na północy Polski występują depresje, czyli obszary lądu położone poniżej poziomu morza.

Ukształtowanie powierzchni ukazane jest na mapach hipsometrycznych. Niziny zaznaczone są tam różnymi odcieniami barwy zielonej, wyżyny i góry – żółtej i czerwonej.

RElGjQ054O3Uf1

Mapa Polski z zaznaczonymi wysokościami terenu za pomocą barw: niziny – zielona, wyżyny -żółta, brązową, góry - czerwona.

5. Rzeki i jeziora w Polsce

Rzeka to naturalny ciek wodny płynący w wyżłobionym przez siebie korycie. Można w niej wyróżnić:

• źródło – miejsce, z którego wypływa;

• bieg górny – odcinek początkowy, charakteryzujący się kamienistym dnem i dużą prędkością płynącej wody;

• bieg środkowy – odcinek charakteryzujący się nieco wolniejszą prędkością wody, która często podmywa brzegi, tworząc meandry;

• bieg dolny – odcinek, w którym rzeka płynie najwolniej, kończący się ujściem – miejscem, do którego rzeka wpływa (może być to inna rzeka, morze lub jezioro).

Brzegi rzeki – lewy i prawy – określa się, stojąc twarzą w stronę jej ujścia.
Inne rodzaje wód powierzchniowych to:
jezioro – naturalne zagłębienie wypełnione wodą, do którego dna nie dociera światło i nie występuje tam roślinność; jezioro może powstać także na skutek postawienia zapory;
staw – mniejszy i płytszy od jeziora zbiornik wodny, którego całe dno porasta roślinność;
mokradło – obszar stale wilgotny, porośnięty roślinnością;
kanał – sztuczny ciek łączący rzeki i jeziora.

RDwfkhzikFYlH1

Galeria zdjęć przedstawiająca odcinki rzeki. Fotografia prezentuje bieg górny - wartko płynący, górski potok o wąskim korycie.

R1WzNWjAt3nYD1

Fotografia przedstawia bieg środkowy rzeki - rzeka ma szerokie koryto przecinające teren pagórkowaty.

RmplPImcygOoo1

Fotografia prezentuje dolny bieg rzeki – koryto rzeczne jest szerokie, widoczne są piaszczyste łachy na rzece.

6. Polska – nasza ojczyzna

Rzeczpospolita Polska leży w środkowej części Europy. Zajmuje powierzchnię 312, 7 tys. kmIndeks górny 2². Liczba ludności wynosi 38,5 mln. Stolicą Polski jest Warszawa. Symbole narodowe Polski to biało‑czerwona flaga, herb przedstawiający białego orła w złotej koronie na czerwonym polu oraz hymn Mazurek Dąbrowskiego.
Polska graniczy z siedmioma państwami:

• od zachodu z Niemcami,

• od południa z Czechami i Słowacją,

• od wschodu z Ukrainą i Białorusią,

• od północnego wschodu z Litwą,

• od północy z Rosją.

Polska dzieli się na 16 województw. Województwa dzielą się na powiaty, zaś te – na gminy.

R1BnDV4xgjgOG1

Mapa Polski z podziałem administracyjnym na siedemnaście województw. Każde województwo oznaczone innym kolorem.

7. Pas pobrzeży

Pobrzeże to wąski pas nizin nadmorskich wzdłuż wybrzeża Morza Bałtyckiego, podzielony na trzy krainy geograficzne:

• Pobrzeże Szczecińskie,

• Pobrzeże Koszalińskie,

• Pobrzeże Gdańskie.

Pobrzeża charakteryzują się w przeważającej części płaskim lub lekko pofałdowanym terenem. Zimy są łagodne, a lata niezbyt upalne. Typową cechą pobrzeży jest zjawisko bryzy.
Przykłady wykorzystania przez ludzi zasobów krajobrazów nadmorskich:

• rybołówstwo,

• porty i przemysł stoczniowy,

• żegluga po Morzu Bałtyckim,

• turystyka,

• rolnictwo, szczególnie dobrze rozwinięte na Żuławach Wiślanych.

R1brkG1yPW0Jd1

Aktywna mapa Polski z zaznaczonymi pasami poszczególnych krajobrazów Polski. Od północy są to kolejno pas: pobrzeży, pojezierzy, nizin środkowopolskich, wyżyn, kotlin podgórskich, gór.

Aktywna mapa Polski z zaznaczonymi pasami poszczególnych krajobrazów Polski. Od północy są to kolejno pas: pobrzeży, pojezierzy, nizin środkowopolskich, wyżyn, kotlin podgórskich, gór.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DIlK4PLj6

8. Pojezierza

Pas Pojezierzy rozciąga się w północnej części Polski na południe od pasa pobrzeży. Wyodrębnia się tu trzy krainy geograficzne:

• Pojezierze Pomorskie, na którym występuje najwięcej jezior, przeważnie małych i średnich;

• Pojezierze Mazurskie, gdzie jezior jest nieco mniej niż na Pojezierzu Pomorskim, ale za to są dużo większe;

• Pojezierze Wielkopolskie charakteryzujące się stosunkowo najmniejszą liczbą jezior.

Pojezierza charakteryzują się pofałdowanym terenem i licznymi jeziorami pochodzenia polodowcowego. Duże obszary zajmują lasy iglaste i mieszane. Lata są tu chłodne, zimy długie, czasami bardzo mroźne. Na Pojezierzu Wielkopolskim rozwija się rolnictwo. Gęstość zaludnienia jest niska. Gospodarcze wykorzystanie pojezierzy wiąże się z turystyką i przemysłem drzewnym, a także wydobyciem skał – gliny i piasku.

R1brkG1yPW0Jd1

Aktywna mapa Polski z zaznaczonymi pasami poszczególnych krajobrazów Polski. Od północy są to kolejno pas: pobrzeży, pojezierzy, nizin środkowopolskich, wyżyn, kotlin podgórskich, gór.

Aktywna mapa Polski z zaznaczonymi pasami poszczególnych krajobrazów Polski. Od północy są to kolejno pas: pobrzeży, pojezierzy, nizin środkowopolskich, wyżyn, kotlin podgórskich, gór.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DIlK4PLj6

9. Niziny środkowopolskie

Niziny Środkowopolskie leżą w środkowej części Polski, na południe od Pojezierzy. Wyodrębnia się tu pięć krain geograficznych. Są to:

• Nizina Wielkopolska,

• Nizina Śląska,

• Nizina Mazowiecka,

• Nizina Podlaska,

• Polesie Lubelskie.

Niziny charakteryzują się w przeważającej części równinnym krajobrazem. Większą część nizin zajmują tereny rolnicze – łąki i pastwiska. Lata są tu upalne, a zimy mroźne. Gęstość zaludnienia jest przeciętna, licznie występują tutaj duże miasta.

R1brkG1yPW0Jd1

Aktywna mapa Polski z zaznaczonymi pasami poszczególnych krajobrazów Polski. Od północy są to kolejno pas: pobrzeży, pojezierzy, nizin środkowopolskich, wyżyn, kotlin podgórskich, gór.

Aktywna mapa Polski z zaznaczonymi pasami poszczególnych krajobrazów Polski. Od północy są to kolejno pas: pobrzeży, pojezierzy, nizin środkowopolskich, wyżyn, kotlin podgórskich, gór.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DIlK4PLj6

10. Pas wyżyn

Pas wyżyn leży w południowo‑wschodniej części Polski i obejmuje trzy krainy geograficzne. Są to:

• Wyżyna Śląsko‑Krakowska,

• Wyżyna Małopolska,

• Wyżyna Lubelska.

Wyżynę Śląsko‑Krakowską dzielimy na Wyżynę Śląską i Wyżynę Krakowsko‑Częstochowską. Wyżyny polskie charakteryzują się wysokościami od 200 m n.p.m. do 500 m n.p.m. Góry Świętokrzyskie będące częścią Wyżyny Małopolskiej dochodzą do 600 m n.p.m. (najwyższy szczyt – Łysica – 612 m n.p.m.)
Krajobraz wyżyn jest silnie zróżnicowany. Na Wyżynie Lubelskiej przeważa krajobraz rolniczy. Na obszarze Wyżyny Śląskiej znajduje się największy w Polsce obszar przemysłowy będący częścią Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Gęstość zaludnienia jest dość wysoka. Cechą charakterystyczną Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej są zjawiska krasowe.
Kras (zjawisko krasowe) polega na rozpuszczaniu skał przez wody opadowe i podziemne. W efekcie powstają formy powierzchniowe, np. skałki o ciekawym kształcie, wąwozy, oraz formy podziemne, np. jaskinie.

R1brkG1yPW0Jd1

Aktywna mapa Polski z zaznaczonymi pasami poszczególnych krajobrazów Polski. Od północy są to kolejno pas: pobrzeży, pojezierzy, nizin środkowopolskich, wyżyn, kotlin podgórskich, gór.

Aktywna mapa Polski z zaznaczonymi pasami poszczególnych krajobrazów Polski. Od północy są to kolejno pas: pobrzeży, pojezierzy, nizin środkowopolskich, wyżyn, kotlin podgórskich, gór.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DIlK4PLj6

11. Kotliny podgórskie

Kotlina to obniżenie terenu otoczone ze wszystkich stron wzniesieniami.
Pas kotlin podgórskich to tereny leżące na wysokości 200–300 m n.p.m. między wyżynami a Karpatami. Tworzą je dwie krainy geograficzne: Kotlina Oświęcimska i Kotlina Sandomierska. Charakteryzują się one płaskim terenem z niewielkimi wzniesieniami oraz dużą gęstością zaludnienia. Występują tu bogate złoża surowców mineralnych. Duże znaczenie ma także turystyka.

R1brkG1yPW0Jd1

Aktywna mapa Polski z zaznaczonymi pasami poszczególnych krajobrazów Polski. Od północy są to kolejno pas: pobrzeży, pojezierzy, nizin środkowopolskich, wyżyn, kotlin podgórskich, gór.

Aktywna mapa Polski z zaznaczonymi pasami poszczególnych krajobrazów Polski. Od północy są to kolejno pas: pobrzeży, pojezierzy, nizin środkowopolskich, wyżyn, kotlin podgórskich, gór.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DIlK4PLj6

12. Góry

W południowej części Polski znajdują się łańcuchy górskie: Sudety i Karpaty. Sudety i większa część pasm górskich w Karpatach to góry średnie, zaś Tatry to góry wysokie. Łańcuchy górskie są utworzone przez pasma górskie, czyli wydłużone zespoły gór. Przykładami pasm górskich w Sudetach są Karkonosze, Góry Izerskie i Góry Stołowe, a w Karpatach – Tatry, Pieniny i Beskidy.

Charakterystyczny dla gór jest piętrowy układ roślinności. Ma on związek z postępującym wraz z wysokością spadkiem temperatury, rodzajem podłoża i siłą wiatru.

R1brkG1yPW0Jd1

Aktywna mapa Polski z zaznaczonymi pasami poszczególnych krajobrazów Polski. Od północy są to kolejno pas: pobrzeży, pojezierzy, nizin środkowopolskich, wyżyn, kotlin podgórskich, gór.

Aktywna mapa Polski z zaznaczonymi pasami poszczególnych krajobrazów Polski. Od północy są to kolejno pas: pobrzeży, pojezierzy, nizin środkowopolskich, wyżyn, kotlin podgórskich, gór.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DIlK4PLj6

RLYDX1qXDttOd1

Ilustracja prezentuje układ pięter roślinności w górach. U podnóża gór poniżej 700 m znajduje się piętro pogórza z polami i łąkami. Na wysokości od 700 do 1250 m jest regiel dolny z lasami mieszanymi. Na wysokości 1250 do 1600 m jest regiel górny z lasami iglastymi. Na wysokości 1600 do 1800 m znajduje się piętro kosodrzewiny. Pomiędzy wysokością 1800 a 2250 m jest piętro hal z łąkami. Powyżej 2250 m znajduj się piętro turni z nagimi skałami i szczytami.

Zadania

Test