Od Gomułki do Gierka – Polska w latach 1957‑1981. Czasy, w których Polak został papieżem i narodziła się „Solidarność”
Podsumowanie
Śmierć Stalina w 1953 r., a przede wszystkim wystąpienie jego następcy Nikity Chruszczowa na XX Zjeździe KC KPZR (Komitet Centralny Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego) rozpoczęły powolną odwilż w całym bloku wschodnim. Do pierwszego poważnego wystąpienia społeczno‑politycznego doszło w czerwcu 1956 r. w Poznaniu. Robotnicy Zakładów im. Stalina wystąpili wtedy z hasłami żądającymi poprawy swojej sytuacji materialnej oraz liberalizacji życia publicznego. Brak reakcji władzy na postulatu protestujących doprowadził do eskalacji wydarzeń, na które odpowiedziano zbrojnie. Doszło do kilkudniowych zamieszek, w których zginęło ponad 70 osób, a władza do uspokojenia sytuacji musiała użyć 11 tys. żołnierzy i 360 czołgów.
Była to w pewnym sensie zapowiedź kryzysów i poważnych protestów społecznych, które występować będą co kilka lat aż do 1981 r. Mimo tych wstrząsów system polityczno‑społeczny trwał w praktycznie niezmienionej formie, choć narastało niezadowolenie społeczne. Polskie społeczeństwo oczekiwało polepszenia sytuacji społecznej i gospodarczej, co miały przynieść zapowiadane przez rządzących inwestycje w przemysł i gospodarkę, a tymczasem musiało się mierzyć z trudnościami w zaopatrzeniu w podstawowe produkty i podwyżkami cen. Natomiast siłowe rozprawianie się przez władze z protestami powodowało powstanie opozycji i jej konsolidację oraz wystąpienia wobec komunistycznych rządów.
Od krytyki i „małej stabilizacji” do zastoju
Latem 1956 r. rozpoczął się proces zmian w Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) i jej najwyższych władzach. Śmierć Bolesława Bieruta i krytyka stalinizmu sprawiły, że w październiku 1956 r. do władzy powrócił Władysław Gomułka. Rozpoczął się krótki okres liberalizacji życia, nazwany „małą stabilizacją”, w czasie którego doszło do zmian w rolnictwie, armii (usunięcie sowieckich oficerów), poluzowano cenzurę i unormowano stosunki z Kościołem katolickim (m.in. zwolniono z internowania kardynała Stefana Wyszyńskiego). Do kraju powróciło też 250 tys. repatriantów ze Wschodu.
Okres ten skończył się jednak dość szybko. Pierwszym sygnałem zmiany kursu politycznego stało się zamknięcie w 1957 r. tygodnika „Po Prostu”. Ponownie nasiliły się zabiegi cenzury, walka z Kościołem (w związku z obchodami Millennium Chrztu Polski), powołano ZOMO, a w rolnictwie z powodu braku inwestycji nastąpił zastój. Pojawiły się kłopoty z zaopatrzeniem rynku, przede wszystkim w mięso
Marzec ’68, Grudzień ’70
Wybuch kolejnego kryzysu był tylko kwestią czasu. Doszło do niego w 1968 r. O ile w czerwcu 1956 r. siłą sprawczą byli robotnicy, o tyle wydarzenia z 1968 r. zainicjowali przede wszystkim studenci i inteligencja. Doprowadziły do nich konflikt w partii, rozczarowanie rządami Gomułki oraz sytuacja międzynarodowa (izraelsko‑arabska wojna sześciodniowa). W zaistniałej sytuacji kozłem ofiarnym stali się Polacy pochodzenia żydowskiego. Skutkiem było rozpętanie z całą mocą antysemickiej kampanii. W tym samym czasie cenzura zdjęła z afiszy warszawskiego Teatru Narodowego spektakl „Dziady”, co spowodowało protesty studentów i inteligencji. Demonstracje zostały brutalnie stłumione, niepokorni studenci i profesorowie usunięci z uczelni, a ponad 20 tys. polskich obywateli pochodzenia żydowskiego zmuszono do emigracji.
Pogarszająca się sytuacja ekonomiczna doprowadziła do ogłoszenia drastycznych podwyżek na artykuły spożywcze w grudniu 1970 roku. Fala protestów, jakie wybuchły w całym kraju, a przede wszystkim na Wybrzeżu, po raz kolejny zaskoczyła władzę. Na ulicach Gdańska doszło do masakry protestujących robotników. Było wielu zabitych i rannych.
Powstanie KOR‑u
Wydarzenia te spowodowały zmianę na stanowisku I sekretarza, które objął Edward Gierek. Udało mu się opanować sytuację, a dzięki kredytom zaciągniętym w bankach zagranicznych poprawić stan gospodarki. Rozpoczęła się budowa „drugiej Polski”. Powstało wiele nowych zakładów pracy (FSO w Tychach), gmachów użyteczności publicznej (Centrum Zdrowia Dziecka), a półki sklepów po raz pierwszy zapełniły się towarami.
Największe triumfy na świecie święciła również polska kultura (nominacje do Oscarów w 1974 r. dla „Potopu” i „Ziemi obiecanej” i w 1975 r. dla „Nocy i dni”) oraz sport. Polacy odnieśli sukcesy m.in. na letnich igrzyskach olimpijskich w Monachium w 1972 r. (21 medali, w tym 7 złotych) i w Montrealu w 1976 r. (26 medali, w tym 7 złotych) oraz na mistrzostwach świata w piłce nożnej w RFN w 1974 r. (3 miejsce).
Reformy Gierka doprowadziły do szybkiego rozwoju gospodarki kraju i poprawy sytuacji jej mieszkańców, lecz także „przegrzania koniunktury” oraz kryzysu spowodowanego koniecznością spłacania zagranicznych kredytów. Aby przeciwdziałać konsekwencjom złego stanu gospodarki, ogłoszono podwyżki cen żywności. Spowodowało to podjęcie akcji strajkowej przez prawie 100 zakładów pracy w czerwcu 1976 r. Największe protesty miały miejsce Radomiu (ponad 20 tys. uczestników, w tym pracownicy 33 radomskich zakładów pracy) i w Ursusie (ponad 14 tys. uczestników, w tym pracownicy Zakładów Mechanicznych). I tym razem zastosowano represje wobec protestujących. Byli oni usuwani z pracy, a najbardziej aktywni aresztowani. Wydarzenia te zapoczątkowały narodziny opozycji antykomunistycznej, pierwszy raz doszło do współpracy robotników i inteligencji. W 1976 r. powstał Komitet Obrony Robotników (KOR), rok później Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROPCiO), a w 1979 r. powstała Konfederacja Polski Niepodległej (KPN). Ugrupowania te stały się katalizatorem zmian i rozpoczęły proces formowania się jawnych organizacji demokratycznych, przeciwnych działaniom władzy.
Apel do społeczeństwa i władz Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, wystosowany w związku z ukonstytuowaniem się Komitetu Obrony Robotników z 23 IX 1976 roku
Robotniczy protest przeciw wygórowanym podwyżkom, który był wyrazem postawy całego niemal społeczeństwa, pociągnął za sobą brutalne prześladowania. W Ursusie i innych miastach bito, kopano i masowo aresztowano demonstrantów. Najszerszy zasięg miało wyrzucanie z pracy, co oprócz aresztowań szczególnie uderzyło w rodziny represjonowanych.
Stosowanie represji z reguły związane było z łamaniem prawa przez organa władzy. Sądy wydawały orzeczenia bez materiału dowodowego, z pracy wyrzucano naruszając przepisy kodeksu pracy. Nie cofnięto się przed wymuszaniem przemocą zeznań. Postępowanie takie nie jest, niestety, u nas nowością. Wystarczy przypomnieć bezprawne represje, które spadły na sygnatariuszy listów protestujących przeciwko zmianom w konstytucji: niektórych wyrzucano z pracy, uczelni, bezprawnie przesłuchiwano, szantażowano. Od dawna jednak represje nie były tak brutalne i masowe jak ostatnio. Po raz pierwszy od wielu lat aresztowaniom i przesłuchiwaniom towarzyszy terror fizyczny.
Ofiary obecnych represji nie mogą liczyć na żadną pomoc i obronę ze strony instytucji do tego powołanych, np. związków zawodowych, których rola jest żałosna. Pomocy odmawiają też agendy opieki społecznej. W tej sytuacji rolę tę musi wziąć na siebie społeczeństwo, w którego interesie wystąpili prześladowani. Społeczeństwo bowiem nie ma innych metod obrony przed bezprawiem jak solidarność i wzajemna pomoc.
Dlatego niżej podpisani zawiązują Komitet Obrony Robotników celem zainicjowania wszechstronnych form obrony i pomocy. Niezbędna jest pomoc prawna, finansowa, lekarska. Nie mniej istotna jest pełna informacja o prześladowaniach. Jesteśmy przekonani, że jedynie publiczne ujawnienie poczynań władzy może być skuteczną obroną. Dlatego m.in. prosimy wszystkich, którzy ulegli prześladowaniom lub wiedzą o nich, o przekazywanie członkom Komitetu wiadomości na ten temat.
Według informacji posiadanych przez członków Komitetu dotychczas zebrano i użyto na cele pomocy około 160 tys. zł. Potrzeby są jednak o wiele większe. Potrzebom tym jest w stanie zaradzić jedynie szeroka inicjatywa społeczna. Gdziekolwiek w kraju są represjonowani — obowiązkiem społeczeństwa jest organizowanie się celem ich obrony. W każdym środowisku, w każdym zakładzie pracy powinni znaleźć się ludzie odważni inicjujący zbiorowe formy pomocy.
Zastosowane wobec robotników represje stanowią naruszenie podstawowych praw człowieka uznanych zarówno w prawie międzynarodowym, jak i obowiązujących w polskim prawodawstwie: prawo do pracy, strajku, prawo do swobodnego wyrażania własnych przekonań, prawo do udziału w zebraniach i demonstracjach. Dlatego Komitet domaga się amnestii dla skazanych i aresztowanych i przywrócenia wszystkim represjonowanym pracy - solidaryzując się w tych żądaniach z uchwałą Konferencji Episkopatu z dnia 9 września.
Komitet wzywa społeczeństwo do poparcia tych żądań. Jesteśmy jak najgłębiej przekonani, iż powołując Komitet Obrony Robotników do życia oraz działania - spełniamy obowiązek ludzki i patriotyczny, służąc dobrej sprawie Ojczyzny. Narodu, Człowieka.
Czas na Solidarność
Życie na kredyt w pierwszych latach rządów Gierka bardzo szybko przyniosło przykre konsekwencje. Konieczność spłacania zaciągniętych zobowiązań doprowadziła do kolejnego kryzysu gospodarczego i wprowadzenia w 1976 r. reglamentacji podstawowych produktów i pierwszych kartek. Końcówka lat 70. tylko pogłębiła ten stan. Aby ratować finanse, po raz kolejny wprowadzono podwyżki, które wywołały strajki. Latem 1980 r. objęły one przede wszystkim Wybrzeże. Doprowadziły do powstania w sierpniu międzyzakładowych komitetów strajkowych, które przedstawiły 21 postulatów skierowanych do władzy. Robotników pierwszy raz wsparła inteligencja, rezultatem czego było utworzenie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” z Lechem Wałęsą na czele. Zyskał on ogromną popularność w społeczeństwie, a w szeregi Związku wstąpiło 10 mln. Polaków. Sympatie Polaków dla Solidarności budziły obawę władzy, którą niepokoiła rosnąca siła organizacji. Nacisk na polskich towarzyszy wywierała również Moskwa, żądając „uspokojenia sytuacji w kraju”.
Zagraj w grę interaktywną i sprawdź swoją wiedzę. Następnie wykonaj poniższe zadania.
Polska w latach 1957---1981 --- podsumowanie
Ćwiczenia
Wskaż, które z podanych stwierdzeń są prawdziwe, a które fałszywe.
| Stwierdzenie | Prawda | Fałsz |
| Postać Janka Wiśniewskiego wiązana jest z wydarzeniami czerwcowymi w Poznaniu. | □ | □ |
| Reglamentację cukru wprowadzono w dekadzie Gierka. | □ | □ |
| WRON została utworzona w celu pacyfikacji strajków 1970 r. | □ | □ |
| Kanclerz RFN uznał w roku 1970 granice Polski ustanowione w roku 1945. | □ | □ |
| Symbolem „małej stabilizacji” stały się radioodbiorniki, gramofony, pralki wirnikowe, pierwsze telewizory. | □ | □ |
| W latach 70. polska piłka nożna osiągnęła najwyższy poziom światowy. | □ | □ |
Zapoznaj się z ilustracjami, a następnie uzupełnij lukę w zdaniu zamieszczonym pod nimi.
Źródło A
Źródło B
Sprzęty zaprezentowane w źródłach są symbolem okresu zwanego ............ .........................., który przypadł na okres rządów Władysława Gomułki.
Zapoznaj się z ilustracją, a następnie uzupełnij lukę w zdaniu zamieszczonym poniżej.
UWAGA! Wpisuj w kolejności: imię i nazwisko.
Auto widoczne na ilustracji stało się symbolem rządów .............. ............ na stanowisku I sekretarza KC PZPR.
Zapoznaj się z ilustracją, a następnie uzupełnij luki w zdaniu zamieszczonym poniżej.
Jednym z założycieli ......................................................, polskiej organizacji opozycyjnej działającej w latach 1976-1977 był .........................
Rozstrzygnij, czy postulaty zacytowane we fragmencie tekstu (źródło A) miały związek z wydarzeniem uwiecznionym na fotografii (źródło B). Uzasadnij odpowiedź, odwołując się do treści obu źródeł.
Źródło A
1. […] Żądamy niezależnych Związków Zawodowych podległych klasie robotniczej.
2. Żądamy obniżki cen na artykuły spożywcze do wysokości z dnia 12 XII […].
3. Żądamy podwyżki płac o 30%. […]
6. Żądamy wypuszczenia na wolność robotników zatrzymanych w związku z zajściami i niewyciągania w stosunku do nich żadnych konsekwencji prawnych i służbowych. […]
10. Żądamy ukarania winnych masakry robotników walczących o słuszną sprawę i bezwzględnego zakazu strzelania do bezbronnych mas pracujących.
Cytat za: Małgorzata Machałek, Katarzyna Rembacka, Szczecin. […] Materiały edukacyjne, Szczecin 2007, s. 32–33.
Źródło B
| Tak □ | Nie □ |
Słownik
niechęć, wrogość, uprzedzenia wobec Żydów i osób pochodzenia żydowskiego, wynikająca z takiej postawy dyskryminacja; skrajnym przykładem antysemityzmu była ideologia nazistowska dążąca do całkowitej eksterminacji narodu żydowskiego
termin określający bojówki partyjne używane do tłumienia protestów inteligencji; w jego skład najczęściej wchodzili członkowie PZPR z dużych zakładów pracy, często wspierani przez ubranych po cywilnemu żołnierzy
(łac. censura - sąd krytyka) kontrola zazwyczaj państwowa na wszelkimi publikacjami (prasa, widowiska teatralne, audycje radiowe itd.); urzędowa ocena ich pod względem politycznym i moralnym; cenzura prewencyjna - kontrola publikacji przed ich ukazaniem społeczeństwu; cenzura represyjna - kontrola publikacji po ich ukazaniu się społeczeństwu
bony/kupony uprawniające do nabywania towarów; w PRL‑u nie zastępowały one pieniędzy, wprowadzały ograniczenia w kupnie pewnych produktów do ściśle określonej ilości; stosowane w gospodarkach w czasie niedoborów na rynku spowodowanych np. wojną i w okresie powojennym
pierwsza partia polityczna o charakterze antykomunistycznym założona w Europie Środkowo‑Wschodniej w okresie postalinowskim; powstała 1 września 1979 r.; jej założyciele to Leszek Moczulski, Tadeusz Stański i Romuald Szeremietiew; nawiązująca do tradycji piłsudczykowskich; funkcjonowała do 12 stycznia 2018 r. z przerwą w latach 2003–2007
organizacja opozycyjna działająca w latach 1976‑1977, sprzeciwiała się polityce represji władz PRL wobec uczestników protestów z czerwca 1976 r.
list protestacyjny polskich intelektualistów przeciw działaniom cenzury wystosowany do premiera PRL w marcu 1964 r.; nazwa odwołuje się do liczby osób, które się pod nim podpisały
potoczna nazwa pierwszych lat rządów Władysława Gomułki określająca liberalizację i stabilizację życia społecznego, wycofanie się z masowych represji i indoktrynacji
centrala związków zawodowych utworzona w 1984 r. jako odpowiedź władz na NSZZ „Solidarność” i podporządkowana PZPR; jej pierwszym przewodniczącym był Alfred Miodowicz
potoczne określenie okresu złagodzenia lub zaprzestania represji politycznych i powszechnego terroru w krajach rządzonych przez partie komunistyczne; najczęściej określenie to związane jest z odwilżą 1956 r.
gospodarstwa rolne istniejące w Polsce w latach 1949–1993 i należące do państwa
celowe działania mające doprowadzić do określonych zachowań i poglądów oraz służące do upowszechnienia informacji korzystnych dla nadawcy; w języku potocznym synonim kłamstwa i manipulacji
(z łac. repatriatio – powrót do ojczyzny) przesiedlanie do kraju obywateli, którzy na skutek zmiany granic lub działań wojennych znaleźli się poza jego terytorium; w Polsce Ludowej określano tak również mieszkańców Kresów Wschodnich
organizacja antykomunistyczna i niepodległościowa powołana w 1977 r.; w chwili powstania liczył 80–120 osób, a jego celem było wymuszenie na władzy ratyfikowania Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka i Obywatela
w prawie konsekwencje wynikające z naruszenia panujących przepisów lub negatywna reakcja ze strony państwa na złamanie obowiązujących norm prawnych
(nazwa pochodzi od Syjonu – wzgórza w Jerozolimie, na którym stała świątynia Salomona) ideologia oraz ruch polityczny i społeczny, który narodził się pod koniec XIX w.; jego celem było utworzenie państwa żydowskiego na terenie ówczesnej Palestyny (odtworzenie na terenie starożytnego Izraela)
(Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”) ogólnopolski związek zawodowy powstały w 1980 r., by bronić praw pracowników w PRL; z czasem stał się jednym z głównych ośrodków opozycji przeciwko władzy komunistycznej; pierwszym liderem i przewodniczącym był Lech Wałęsa
dobrowolna organizacja zrzeszająca grupę ludzi jakiegoś zakładu pracy (np. robotników) lub zawodu, której celem jest obrona ich interesów społeczno‑ekonomicznych