Polacy w przededniu wojny. Orientacje polityczne
Wysłuchaj wykładu i scharakteryzuj zmiany, jakie zaszły u schyłku XIX wieku w postawach Polaków wobec zaborców.
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Elity wobec zaborców, opowiada profesor Andrzej Chwalba Źródło: Elity wobec zaborców, opowiada profesor Andrzej Chwalba, Contentplus.pl sp. z o.o..
Kiedy to było?
Wojna Polaków z Cesarstwem Niemieckim
Warunki życia w zaborze pruskim – na tle pozostałych ziem dawnej Rzeczypospolitej – czyniły z Poznańskiego obszar najlepiej rozwinięty cywilizacyjnie. Decydowały o tym wysoko rozwinięta gospodarka, niemal całkowity brak analfabetyzmu i powszechnie dostępna oświata. Polacy mieli własną reprezentację (Koło Polskie) w parlamencie. Jednocześnie jednak na początku XX wieku walka z polskością miała tutaj najszerszy zasięg. Dotyczyła sfery polityki, kultury i gospodarki. U jej podłoża, po objęciu osobistych rządów przez Wilhelma IIWilhelma II, poza dążeniem do integracji państwa, coraz większą rolę odgrywały argumenty nacjonalistyczne. W 1894 roku powstało Niemieckie Towarzystwo Marchii Wschodniej – organizacja reprezentująca interesy Niemców na Wschodzie. Jej założycielami byli Ferdinand Hansemann, Hermann Kennemann i Heinrich Tiedemann. Od pierwszych liter ich nazwisk utarło się nazywać ją Hakatą. Przed wybuchem wojny liczyła ponad 50 tysięcy członków, głównie mieszczan, urzędników i nauczycieli. Jej powstanie było przejawem włączania się części społeczeństwa niemieckiego w walkę przeciw polskiej wspólnocie. Hakata wywierała naciski na sfery rządowe w celu wzmocnienia działań antypolskich.
W działaniach antypolskich urzędnicy niemieccy przejawiali niekiedy przesadną gorliwość, na przykład zmuszając Polaków do umieszczania niemieckich napisów na nagrobkach czy odmawiając im realizacji recept aptecznych wystawionych w języku polskim. Wiele takich incydentów kończyło się w sądach, gdzie Polacy starali się dochodzić swoich praw i czasem nawet wygrywali.
Symbolem walki o język polski stała się głośna w świecie sprawa Wrześni. W 1901 roku jej ludność wystąpiła z protestem przeciw nauce religii po niemiecku w miejscowej szkole. Gdy dzieci za namową rodziców odmówiły odpowiadania po niemiecku, reakcją nauczyciela było… pobicie uczniów. Gdy w ich obronie stanęli rodzice, ukarano ich procesem i grzywnami. Pięć lat później, w 1906 roku sytuacja panująca w szkołach przyniosła już zmasowany protest Polaków. Wybuchł wówczas strajk szkolny (w odpowiedzi na wydarzenia rewolucyjne w Królestwie Polskim), obejmujący ponad 70 tysięcy uczniów i uczennic – te ostatnie przeważały wśród inicjatorów oporu. Było to największe tego rodzaju wystąpienie w Europie. Choć szybko je stłumiono, aż do wybuchu wojny ludność polska stawiała bierny opór.
W zaborze pruskim cały aparat administracyjny, struktury wojskowe i miasta były zdominowane przez obywateli niemieckich. Ambicją władz stało się więc ograniczenie polskiej własności na wsi. Działająca od lat 80. XIX wieku Komisja Kolonizacyjna, intensywniej niż wcześniej dotowana przez rząd niemiecki, kupowała grunty od polskich ziemian i rozdzielała je między niemieckich kolonistów. W 1904 roku wprowadzono prawo nakazujące uzyskanie zgody władz na stawianie nowych budynków w gospodarstwie rolnym. Jego celem było powstrzymanie polskiego osadnictwa na wsi. Zasłynął wówczas wśród Polaków wszystkich zaborów Michał DrzymałaMichał Drzymała ze wsi Podgradowice, który przez 5 lat mieszkał w wozie cyrkowym z powodu braku zgody na budowę domu.
Po aneksji Bośni i Hercegowiny przez Austro‑Węgry i nasileniu się ich konfliktu z Rosją w zaborze pruskim nastąpiła eskalacja polityki antypolskiej. W sferach rządowych kierowano się zasadą, że niezależnie od bieżącej polityki istnieje wspólny wróg: Polacy (pewne podobieństwa można było dostrzec na rusyfikowanych Ziemiach Zabranych, gdzie też toczyła się walka z polskim językiem i osadnictwem, choć prowadzona innymi metodami). W 1908 roku Komisja Kolonizacyjna zyskała ustawowe prawo do przymusowego wywłaszczania majątków polskich. Nie była ona jednak realizowana z powodu oporu niemieckiej opinii publicznej, którą oburzało to, że godziła w prawa wolnego rynku. W tym samym roku uchwalono tzw. ustawę kagańcową o obowiązku używania języka niemieckiego na zgromadzeniach publicznych (z wyjątkiem zgromadzeń przedwyborczych w powiatach, gdzie ludność polska stanowiła ponad 60% mieszkańców).
Polacy pomimo pozorów przystosowania się do narzuconych im warunków życia zachowali polską świadomość narodową, a prześladowania jedynie wzmacniały ich solidarność narodową i społeczną. Elementem cementującym był katolicyzm. Podejmowali aktywną walkę w obronie własności, starając się ekonomicznie przeciwdziałać polityce niemieckiej. Powstawały polskie banki i spółdzielnie, unowocześniano majątki, a obyczaj towarzyski zakazujący dobrowolnej sprzedaży ziemi Niemcom w dużej mierze był respektowany. Ostatecznie skuteczność polityki germanizacyjnej okazała się wątpliwa.
Dopasuj daty do wydarzeń.
Powstanie Hakaty, czyli Niemieckiego Towarzystwa Marchii Wschodniej, Wprowadzenie prawa nakazującego uzyskanie zgody władz na stawianie nowych budynków w gospodarstwie rolnym, Uzyskanie przez Komisję Kolonizacyjną ustawowego prawa do przymusowego wywłaszczania majątków polskich, Uchwalenie tzw. ustawy kagańcowej o obowiązku używania języka niemieckiego na zgromadzeniach publicznych
| Wydarzenie | Data |
|---|---|
| Powstanie Hakaty, czyli Niemieckiego Towarzystwa Marchii Wschodniej | |
| Wprowadzenie prawa nakazującego uzyskanie zgody władz na stawianie nowych budynków w gospodarstwie rolnym | |
| Uzyskanie przez Komisję Kolonizacyjną ustawowego prawa do przymusowego wywłaszczania majątków polskich | |
| Uchwalenie tzw. ustawy kagańcowej o obowiązku używania języka niemieckiego na zgromadzeniach publicznych |
Na podstawie mapy oraz wiedzy własnej scharakteryzuj politykę germanizacyjną:
za rządów Bismarcka (czyli do roku 1890),
po objęciu rządów przez Wilhelma II.
W którym przypadku można mówić o eskalacji, czyli zaostrzeniu polityki antypolskiej? Podaj przyczyny.
Orientacja prorosyjska i proaustriacka
Od roku 1907, wraz z nasilaniem się kryzysów politycznych w Europie, zaczęły się kształtować wśród Polaków koncepcje działania na wypadek mającej nadejść wojny – tak zwane orientacje polityczne. Narodziły się one w dwóch skonfliktowanych ze sobą środowiskach politycznych: endeckim i socjalistycznym (które w przyszłości zyska nazwę lewicy niepodległościowej), a ich głównymi rzecznikami byli Roman DmowskiRoman Dmowski i Józef PiłsudskiJózef Piłsudski. Dmowski wiązał nadzieje z Rosją, osłabioną w wyniku wojny z Japonią i rewolucji 1905 roku. Swoje rozumowanie opierał na kilku istotnych przesłankach. Polityka germanizacyjna wykluczała jakiekolwiek próby oparcie się na Niemcach i uderzała w żywioł polski silniej niż rosyjska. Ewentualne zwycięstwo państw centralnych nie niosło też żadnej nadziei na zjednoczenie polskich ziem, gdyż Niemcy bez wątpienia nie zabrałyby sojuszniczce Austrii ziem polskich. Pozostawało wykorzystać możliwości, jakie stworzyła rewolucja 1905‑1907 roku. W Dumie ukształtowało się w tym celu Koło Polskie z Dmowskim na czele. Maksimum planów Dmowskiego w przypadku wygrania wojny przez ententę obejmowało uzyskanie autonomii „wszechpolskiej” (czyli zbudowanej z wszystkich ziem polskich) w ramach demokratyzującej się Rosji i… dalej nie sięgało.
Wysłuchaj poniższego wykładu i na podstawie uzyskanych informacji scharakteryzuj poglądy polityczne i działania podejmowane przez Romana Dmowskiego przed wybuchem I wojny światowej.
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Osobowość polityczna Romana Dmowskiego. I wojna światowa, opowiada prof. Krzysztof Kawalec Źródło: Osobowość polityczna Romana Dmowskiego. I wojna światowa, opowiada prof. Krzysztof Kawalec, Contentplus.pl sp. z o.o..
Z taką wizją nie godziła się część zwolenników endecji. Przede wszystkim jednak nie godził się z nią związany z PPS‑Frakcją Rewolucyjną Józef Piłsudski, antagonista endecji i internacjonalistycznej PPS‑Lewicy. Zarówno partia Piłsudskiego, jak też ludowe i socjalistyczne stronnictwa galicyjskie opowiedziały się za koncepcją działania we współpracy z Austrią. Galicja – polski „Piemont” – po 1908 roku stała się miejscem schronienia wielu działaczy politycznych z Królestwa Polskiego, zaangażowanych wcześniej w walki rewolucyjne w Rosji. Liczono, że w razie pomyślnego rozwoju wypadków zabór austriacki stanie się początkiem państwowości polskiej. Rosję traktowano jako tradycyjnego wroga, nie dowierzając ustępstwom caratu. Pewna część środowisk galicyjskich chciała natomiast uzyskane w wyniku przyszłej wojny ziemie Królestwa Polskiego włączyć do autonomii galicyjskiej i zmienić formułę państwa na trialistyczną: austro‑węgiersko‑polską. Idea trializmu (nie pomyl jej z ideą trójlojalizmu) cieszyła się sympatią wiekowego już wówczas cesarza Franciszka Józefa IFranciszka Józefa I. Nadzieją napawała Polaków reforma prawa wyborczego. W 1907 roku wprowadzono w Austro‑Węgrzech demokratyczne prawo wyborcze do izby poselskiej poprzez zniesienie cenzusu majątkowego – oznaczało to dążenie do przeniesienia konfliktów politycznych na forum parlamentarne. Dużym problemem był jednak wówczas konflikt polsko‑ukraiński w Galicji Wschodniej. Tamtejsze polskie ziemiaństwo, w dużej części konserwatywne, ciążyło z tego powodu ku Rosji.
Wysłuchaj wykładu. Jakie działania podejmował Józef Piłsudski w Galicji w oczekiwaniu na nadchodzący konflikt zbrojny?
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Piłsudski wobec idei walki zbrojnej, opowiada prof. dr hab. Włodzimierz Suleja Źródło: Piłsudski wobec idei walki zbrojnej, opowiada prof. dr hab. Włodzimierz Suleja , Contentplus.pl sp. z o.o..
Autonomia i jawność życia politycznego Galicji sprzyjały akcji formowania polskich sił zbrojnych na wypadek przyszłej wojny. W tym kierunku szły działania Piłsudskiego, który stopniowo oddalał się od ruchu socjalistycznego, tworząc ponadpartyjne środowisko działaczy niepodległościowych. W 1908 roku doprowadził do utworzenia Związku Walki Czynnej (ZWC). Obok Piłsudskiego na jego czele stanął między innymi Kazimierz SosnkowskiKazimierz Sosnkowski, a aktywnym jego działaczem był Władysław SikorskiWładysław Sikorski. ZWC zajmował się szkoleniem wojskowym młodzieży, która chętnie wstępowała do paramilitarnych organizacji tworzonych za zgodą władz austriackich w Krakowie (tak zwane drużyny Strzelca) i we Lwowie (gdzie powstał Związek Strzelecki). W atmosferze przygotowań do wojny elementy przeszkolenia wojskowego przechodzili także harcerze (ówcześnie nazywani skautami) i członkowie organizacji gimnastycznych („Sokół”), organizowanych przez Józefa Hallera. Na krótko przed wybuchem wojny, w 1912 roku, udało się powołać radę polityczną przedstawicieli różnych ugrupowań politycznych, która objęła kuratelą wspomniane organizacje paramilitarne w Galicji. Weszli do niej między innymi przedstawiciele PPS, PPSD i PSL. Ze względu na jej charakter radę tę nazwano Tymczasową Komisją Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (TKSSN).
Przeczytaj regulamin ZWC (1908 r.) .
fioletowy
Celem ZWC jest prowadzenie poza granicami caratu robót przygotowawczych oraz wytworzenie organizatorów i kierowników technicznych dla przyszłego powstania zbrojnego w zaborze rosyjskim. Dążąc do rewolucyjnego powstania Polski przeciw najazdowi moskiewskiemu, ZWC stwierdza, że celem zgodnym usiłowań ogółu jego członków jest Niepodległa Republika Demokratyczna. Drogę, wiodącą do tego celu, widzi ZWC w jak najszerszym wyzwoleniu energii rewolucyjnej, tkwiącej w masach ludowych. Z dążeniami przeto niepodległościowymi, republikańskimi i demokratycznymi łączy ZWC dążenie do społecznej reformy, która by ogółowi obywateli wyzwolonego kraju zagwarantowała prawo do pracy i chleba, a zmieniając ziemię na własną narodową, zwróciła ją dawnemu jej właścicielowi, milionom pracującego ludu.Będąc sprzysiężeniem o charakterze wojskowym, wynikającym z celów i zadań organizacji, ZWC musi posiadać budowę jednolitą, zwartą i silną. Bezwzględna centralizacja władzy kierowniczej, umożliwiająca jak najbardziej celowe zespolenie prac organizacyjnych i zapobiegająca rozproszeniu energii Związku w źle sprzężonych wysiłkach, oto zasada tej budowy. We wszystkim, co do zadań sprzysiężenia należy; karność wojskowa bezwzględna, ale z rewolucyjnej świadomości płynąca; oto nieodzowny warunek urzeczywistnienia zadań ZWC, mającego dać nowej Polsce zastęp żołnierzy powstańczych.
Do udziału w pracach paramilitarnych dopuszczono także kobiety. Przechodziły szkolenia wojskowe jako członkinie żeńskich oddziałów strzeleckich. Józef Piłsudski przewidywał, że w nadchodzącej wojnie zostaną one zaangażowane do akcji kuriersko‑wywiadowczej i dywersyjnej w zaborze rosyjskim. Na krótko przed wybuchem wojny ruch kobiecy zaczął działać jeszcze intensywniej. W Warszawie powstała Liga Kobiet Pogotowia Wojennego, a w Galicji jej odpowiednik – Liga Kobiet Galicji i Śląska. Łącznie obie organizacje liczyły ponad 16 tysięcy kobiet. Prowadziły akcje propagandowe na rzecz czynnej walki o niepodległość, a po wybuchu wojny otaczały opieką rannych legionistów i ich rodziny.
Europa wobec sprawy polskiej w przededniu wojny
Na początku XX wieku żadne z państw zachodnich nie próbowało już grać polską kartą w celu osłabienia Rosji lub Niemiec. Społeczność międzynarodowa przychylała się do stanowiska państw zaborczych. Polacy nie ustawali jednak w wysiłkach, aby przypomnieć światu o swoich sprawach. Maria Skłodowska‑CurieMaria Skłodowska‑Curie nadała jednemu z dwu odkrytych przez siebie pierwiastków chemicznych nazwę polon. Henryk SienkiewiczHenryk Sienkiewicz, noblista w 1905 roku, apelował do intelektualnej i politycznej elity europejskiej po głośnym proteście dzieci z Wrześni i gdy wprowadzono ustawę wywłaszczeniową. W Stanach Zjednoczonych, a także podczas tras artystycznych po świecie, w sprawach polskich wypowiadała się znakomita polska aktorka Helena ModrzejewskaHelena Modrzejewska (znana w świecie jako Modjeska).
Przeczytaj List otwarty Henryka Sienkiewicza napisany na wieść o wyroku w sprawie wrzesińskiej w 1901 r., zamieszczony w krakowskim piśmie „Czas” 22 XI 1901 roku.
niebieski
Zapadł niesłychany wyrok! Nie podniesiono na żadnego ze szkolnych katów ręki, nie było napaści ani czynów przemocy, a jednak rodziców tych małych dzieci skatowanych przez pruską szkołę sądy pruskie ukarały długim więzieniem za to, że pod wpływem rozpaczy i litości wypowiedzieli zbyt głośno słowa oburzenia przeciw takiej szkole i takim nauczycielom. Wszędy, gdzie zwyrodniała kultura nie przeszła w stan dzikości, nawet wśród Niemców, którzy woleliby w dziejach inną rolę niż rolę zbirów pruskich, wyrok ten wzbudzi jednak grozę i pogardę, a zarazem napełni serca trwogą o przyszłość i zdumieniem.My jedni, którzy od czasu, gdy część naszego narodu weszła w skład Prus, znamy bliżej to środowisko - nie powinniśmy się ani dziwić, ani też poprzestać na słowach i załamywaniu rąk. [...] W ogóle - wytrwać! A w szczególności pomóc do wytrwania tym, którzy się stali bezpośrednimi ofiarami łotrostwa i przemocy. Po skatowaniu dzieci skazano na więzienie rodziców, którzy pracowali na ich chleb. Jedną z obwinionych, uboga matkę siedmiorga drobiazgu, zamknięto na dwa i pół lata. Czy chodziło również o to, by bohaterskie dzieci pomarły z głodu? W społeczeństwie Hakaty - doprawdy - to możliwe. Niech się więc poruszą serca wszystkich naszych matek! Dajmy chleba dzieciom, przynieśmy tę pociechę skowanym rodzicom, że ich nieszczęsne dzieci nie będą zmuszone żebrać. Prawo Boże, prawo chrześcijańskie nakazuje nam litość nad dziećmi, wszystkimi, a cóż dopiero, gdy chodzi o takie dzieci. Dołączam do niniejszego listu dwieście koron na chleb dla ofiar.
Niemniej wzrost napięcia wojennego po 1907 roku, wskutek kolejnych kryzysów politycznych, nie przerwał zmowy milczenia zaborców w kwestii polskiej. Była ona troskliwie eliminowana z rozmów dyplomatycznych. Pojawiła się natomiast w planach… sztabów wojennych Niemiec, Austrii i Rosji. Austriacy nie bez przyczyny pozwalali na organizację szkoleń militarnych przez Polaków i nie tylko z powodu (przez nikogo nie podzielanej) sympatii Franciszka Józefa I dla idei trializmu. Rozważano wywołanie w celach dywersyjnych powstania antyrosyjskiego (trójprzymierze) lub antyniemieckiego (ententa). Nie oznaczało to jednak podnoszenia sprawy polskiej w takim kształcie, o jakim myśleli wówczas Piłsudski czy Dmowski. Wyobraźnia kół rządowych Rosji, Austrii czy Prus nie sięgała poza instrumentalne wykorzystanie żywiołu polskiego przeciwko państwom wrogiej koalicji. Nie snuto też żadnych planów na wypadek zdobycia polskich prowincji strony przeciwnej. Wilhelm II nie tylko nie wyobrażał sobie „jakiegoś państwa polskiego związanego z Niemcami”, ale – jak zauważa historyk Andrzej Chwalba - niespecjalnie nawet pamiętał o obecności polskich poddanych w granicach Rzeszy. Zbyt był już skupiony na polityce chińskiej i konflikcie o Maroko. Także w otoczeniu cara Mikołaja II nie widziano potrzeby tworzenia zjednoczonego państwa polskiego, związanego z Rosją.
Zamiast podsumowania
Na podstawie wiadomości z lekcji i wykładu przedstaw polskie orientacje polityczne i ich najważniejszych reprezentantów przed wybuchem I wojny światowej.
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Prof. Krzysztof Kawalec opowiada o relacji politycznej Romana Dmowskiego z Józefem Piłsudskim Źródło: Prof. Krzysztof Kawalec opowiada o relacji politycznej Romana Dmowskiego z Józefem Piłsudskim, Contentplus.pl sp. z o.o..