Polityka zagraniczna II RP w l. 1922‑1936

Wprowadzenie

Sytuacja międzynarodowa Polski w latach 1921–1925

Rok 1923 zakończył okres formowania się granic II RP. Niestety, z większością sąsiadów Polska nie miała poprawnych stosunków. Rozstrzygnięcia graniczne,
które zapadły w wyniku walk lub decyzji mocarstw sprzymierzonych, nie zawsze satysfakcjonowały zainteresowane strony. O największej wrogości można mówić w relacjach z Niemcami i ZSRS. Oba kraje były zainteresowane likwidacją polskiej państwowości. Propagowały pogląd, że Polska była tylko państwem sezonowym.

Niemcy nie chcieli zaakceptować strat terytorialnych na rzecz II RP, zwłaszcza części obszaru Górnego Śląska i Pomorza. Bolszewicy natomiast postrzegali Polskę jako przeszkodę w realizacji głównego celu, czyli rozprzestrzenia rewolucji proletariackiej w całej Europie. Dla bolszewików traktat ryski był tylko tymczasowym rozwiązaniem problemu granicy z Polską.

Polska strona, przede wszystkim z inicjatywy Józefa Piłsudskiego, starała się wspierać ruchy narodowościowe uderzające w ZSRS. Polska finansowała m.in. ukraińskich, kaukaskich i kozackich antykomunistów. Wsparcie okazało się nieskuteczne. Środowiska narodowe były skłócone i mało odporne na wywrotową działalność agentów Stalina. Polacy zamieszkujący teren ZSRS byli prześladowani także ze względu na wyznawany katolicyzm; w szczególnie trudnej sytuacji znaleźli się polscy księża. Przykładem takiej polityki był proces arcybiskupa mohylewskiego Jana Cieplaka i kilku innych księży, zakończony wydaniem dwóch wyroków śmierci.

Napięte relacje z dwoma największymi sąsiadami powodowały, że Warszawa z obawą patrzyła na próby porozumienia między Moskwą a Berlinem. Układ w Rapallo z 1922 roku był pierwszym sygnałem ostrzegawczym dla polskiej polityki zagranicznej i zarazem jej porażką. W Rapallo Niemcy i ZSRS wzajemnie uznały istnienie swoich państw i nawiązały stosunki dyplomatyczne. Państwa te zrzekły się obustronnie pretensji finansowych i przyznały sobie klauzulę najwyższego uprzywilejowania w stosunkach handlowych. Zawarły także tajną konwencję wojskową. Odtąd Niemcy mogli korzystać z poligonów sowieckich i testować w Rosji różne rodzaje broni. Wysyłali również swoich inżynierów do sowieckich fabryk, by wspomogli sowiecką myśl techniczną.

RoqvvOQ7TgeS9

Zdjęcie przedstawia spotkanie w Rapallo. Kanclerz Rzeszy Joseph Wirth, Walther Rathenau oraz delegacja sowiecka: Leonid Krasin, Gieorgij Cziczerin oraz Adolf Joffe. Mężczyźni w garniturach stoją na tarasie otoczonym niską kamienną balustradą. Rozmawiają. Jeden z mężczyzn trzyma pod pachą teczkę. Między mężczyznami stoi stolik. Za tarasem znajdują się drzewa.

Na stosunkach Polski z Litwą zaważyła kwestia zajęcia Wileńszczyzny, a z Czechosłowacją – spór o Zaolzie zamieszkane w większości przez ludność polską. Wynegocjowany w 1922 roku z południowym sąsiadem układ akceptujący 'graniczne status quo', niestety, nie wszedł w życie. Dyplomacja czechosłowacka uważała, że nie zawierając układów o charakterze antyniemieckim i antysowieckim, buduje sobie lepszą pozycję przetargową w kontaktach z tymi państwami i w razie konfliktu to Polska stanie się pierwszym obiektem ich agresywnej polityki. Rząd w Pradze z sympatią odnosił się też do antypolskich ruchów ukraińskich, co również nie wzbudzało zaufania w Warszawie.

II RP utrzymywała przyjazne relacje tylko z Łotwą i Rumunią. Tych państw nie dzieliły spory graniczne, a obawa przed Rosją integrowała je wokół wspólnej polityki zagranicznej. Polska w 1921 roku zawarła z Rumunią układ sojuszniczy. Obie strony były zobowiązane do wzajemnej pomocy w razie niesprowokowanej, sowieckiej agresji. Mimo, że potencjał militarny Rumunii nie był największy, do porozumienia przykładano dużą wagę (m.in. odnowiono je po zamachu majowym). Symbolicznym gestem przyjaźni była wizyta Piłsudskiego w Rumunii w 1922 roku. Rok później w Polsce gościła rumuńska para królewska. Polska wychodziła z założenia, że warto choć na jednym 'pograniczu' mieć sojusznika.

Piłsudski wystąpił także z koncepcją stworzenia 'Międzymorza'. Była to kolejna federacyjna propozycja Piłsudskiego, zmierzająca do powstania sojuszu łączącego kraje między Morzem Bałtyckim i Morzem Czarnym. Pomysł zakończył się jednak fiaskiem. Pomiędzy pozostałymi członkami układu nie brakowało sporów terytorialnych, jak choćby węgiersko‑rumuński konflikt o Siedmiogród.

Kapsuła czasu

Przyszłość pokaże, że w polityce, tak jak w życiu, przyjaźń nie zawsze sprawdza się w trudnych momentach. Rząd polski, który będzie chciał ewakuować się na Zachód we wrześniu 1939 roku, zostanie internowany w Rumunii.

Sojusz z Francją

Rzeczpospolita upatrywała ważnego sojusznika politycznego we Francji. Już podczas obrad konferencji wersalskiej, Francja popierała polskie roszczenia w sprawie wytyczenia granicy zachodniej.

W 1921 roku podpisano polsko‑francuską konwencję wojskową, która zakładała wzajemną pomoc na wypadek napaści Niemiec na jednego z sojuszników. Podpisano także porozumienia polityczne i handlowe.

W połowie lat 20. sojusz z Francją uległ osłabieniu. Francja przede wszystkim wykorzystała możliwość zabezpieczenia swoich granic wschodnich. Potwierdziło się, że wsparcie tego państwa jest uzależnione od układu sił międzynarodowych i jest ona sojusznikiem niepewnym.

16 października 1925 roku w szwajcarskim Locarno przedstawiciele Francji, Belgii, Wielkiej Brytanii i Włoch oraz Niemiec podpisali traktat, na mocy którego władze niemieckie zagwarantowały nienaruszalność swoich granic zachodnich, bez udzielenia gwarancji dla granic z Polską i Czechosłowacją.

R12HlIRAKOwTY

Zdjęcie przedstawia trzech mężczyzn ubranych w garnitury siedzących przy stoliku. Pozują do zdjęcia. Od lewej: Gustav Stresemann - łysawy, nieco tęgi mężczyzna, po środku Austen Chamberlain - z binoklami na nosie, Aristide Briand - siwawy mężczyzna z wąsami pod nosem. Siedzą przy okrągłym stoliku.

W 1925 roku zostały także uregulowane polskie relacje z papiestwem poprzez zawarcie konkordatu. Umowa ze Stolicą Apostolską miała regulować stosunki między władzą świecką a kościelną w Polsce. Wprowadzono nowy podział administracyjny Kościoła, adekwatny do zmienionych granic. Uzgodniono, że nominacje papieskie na biskupów i arcybiskupów następować będą po zasięgnięciu opinii rządu polskiego. 
II RP zagwarantowała również obowiązkowe nauczanie religii w szkołach powszechnych, a ponadto zapewniła, że 'dobra należące do Kościoła nie będą przedmiotem żadnego aktu prawnego, zmieniającego ich przeznaczenie, inaczej 
niż za zgodą władzy duchownej'.

Polityka zagraniczna 'po maju'. Pierwszy okres

Po zamachu majowym w 1926 roku (zajrzyj do lekcji: Przewrót majowy i jego konsekwencjeP15ODTXNJPrzewrót majowy i jego konsekwencje) polska polityka zagraniczna nie podlegała większym zmianom. Można ją określić mianem stabilnej. W okresie 1926–1939 było tylko dwóch ministrów spraw zagranicznych: August Zaleski i Józef BeckJózef BeckJózef Beck. Ogromny wpływ na jej kształt wywierał Józef Piłsudski. Jedyną widoczną zmianą było ożywienie kontaktów z Wielką Brytanią, która w pierwszych latach niepodległości, ulegając propagandzie Niemiec i ZSRS, traktowała Polskę jako państwo sezonowe, o agresywnych planach wobec sąsiadów. Rząd brytyjski przyjął przewrót z sympatią, wychodząc z założenia, że rządy Piłsudskiego będą gwarancją stabilności.

Układy lokarneńskie utwierdziły Piłsudskiego w przekonaniu, że sojusz z Francją jest niepewny, a umocnieniem tej tezy stało się popieranie przez Paryż starań Niemiec o uzyskanie statusu stałego członka Rady Ligi Narodów. Stało się to faktem we wrześniu 1926 roku. Polska w tym czasie została tylko członkiem niestałym.

Za życia Piłsudskiego polska polityka zagraniczna dążyła więc do wypracowania możliwie wielu sojuszy, które pozwolą jej ukształtować stabilną sytuację międzynarodową. Większą wagę przykładano do porozumień samodzielnie zawartych, nawet dwustronnych, coraz mniej wierząc w idee bezpieczeństwa międzynarodowego. Piłsudski nie wahał się również 'demonstrować siły' i używać swego rodzaju politycznego szantażu tam, gdzie uznał, że jest to konieczne dla zachowania prestiżu Polski.

Taki charakter miała m.in. 'sprawa litewska'. W 1926 roku na Litwie doszło do nacjonalistycznego przewrotu. W jego efekcie nowe władze zaostrzyły politykę w stosunku do mniejszości polskiej. Rozpoczęły się także próby szkalowania Polski na forum Ligi Narodów i posądzania Rzeczypospolitej o agresywne zamiary względem Litwy. W związku z tym, w grudniu 1927 roku Piłsudski spotkał się w siedzibie Ligi Narodów z litewskim premierem i zapytał, czy jego kraj chce wojny czy pokoju z Polską. Premier litewski nie mógł udzielić innej odpowiedzi, niż potwierdzić zamiary pokojowe. W efekcie Liga przyjęła oświadczenie Voldemarasa, że Litwa nie jest w stanie wojny z Polską, a Polska ogłosiła deklarację uznania niepodległości i nienaruszalności granic Litwy. Te deklaracje niewiele jednak zmieniły w stosunkach dyplomatycznych obydwu krajów, nadal pozostały ono mocno napięte. Do nawiązania stosunków między Polską a Litwą doszło dopiero w 1938 roku.

Kolejne lata uspokoiły jednak ogólną sytuację międzynarodową. Można było odnieść wrażenie, że większość państw europejskich dąży do pokoju. Niemcy uzyskały we wrześniu 1926 roku status stałego członka Ligi Narodów. Na tym samym posiedzeniu minister spraw zagranicznych Francji Aristide Briand [czyt.: aristid brią] wygłosił przemówienie wzywające do powszechnego rozbrojenia. Natomiast w 1927 roku zaproponował podpisanie paktu o wyrzeczeniu się wojny jako metody rozwiązywania sporów międzynarodowych. Inicjatywa spotkała się ze zrozumieniem USA. Amerykański sekretarz stanu Frank Kellogg poparł ją, stąd układ nazwano paktem Brianda‑Kellogga. W sierpniu 1928 roku podczas spotkania w Paryżu podpisały go: Francja, Niemcy, USA, Japonia, Włochy, Wielka Brytania, Czechosłowacja, Polska i Belgia. ZSRS wyraził też zgodę na zawarcie wielostronnej deklaracji o podobnej treści ze swoimi sąsiadami. W związku z tym w lutym 1929 roku doszło do podpisania protokołu Litwinowa (od nazwiska komisarza spraw zagranicznych ZSRS). Jego sygnatariusze wyrzekali się siły w rozstrzyganiu sporów terytorialnych.

Polityka równowagi

Ważne miejsce w polityce zagranicznej Polski sanacyjnej zajmowała kwestia Ligi Narodów. Piłsudski, jak zasygnalizowano wcześniej, nie wierzył w idee bezpieczeństwa międzynarodowego, a zwłaszcza w skuteczność działania 'jej strażnika', czyli Ligi Narodów.

Za negatywne postrzeganie Ligi Narodów można również uznać decyzję Józefa Becka wyrażoną w przemówieniu na posiedzeniu wspomnianej organizacji we wrześniu 
1934 roku o wypowiedzeniu traktatu mniejszościowego. Beck stwierdził, że traktat przeczy zasadzie równości członków i póki kwestie te nie zostaną uregulowane, Polska nie czuje się zobowiązana do przestrzegania punktów traktatu.

Nie wierząc w rozwiązania zbiorowe w polityce międzynarodowej, Piłsudski doszedł do wniosku, że najlepiej będzie prowadzić politykę utrzymywania równych odległości (czy też równowagi) od Moskwy i Berlina. Uważał, że należy wypracować dobrosąsiedzkie stosunki z państwami, które w przyszłości mogą stwarzać największe zagrożenie. Jednak pod koniec życia zaczął powątpiewać w skuteczność takiego działania. Stwierdził nawet, że 'Polska siedzi na dwóch stołkach. Z któregoś w końcu musi spaść'.

W 1932 roku zawarty został w Moskwie polsko‑sowiecki układ o nieagresji (na 3 lata). Chęci do nawiązania sojuszu pojawiły się w Moskwie z dwóch istotnych powodów. Ruch faszystowski, który zdobywał coraz większe poparcie w Niemczech, miał wyraźnie antykomunistyczny charakter, niepewna więc była przyszłość dalszych relacji sowiecko‑niemieckich. Ponadto budujący się militaryzm japoński zaczął zagrażać wpływom Moskwy na Dalekim Wschodzie. Rosji wydawało się więc, że zapewnienie spokoju ze strony polskiego sąsiada może okazać się potrzebne.

Po podpisaniu układu, oba kraje wykonały gesty sympatii: Polska przekazała stronie sowieckiej rękopisy Lenina, odziedziczone po władzach austriackich, a w zamian otrzymała materiały archiwalne dotyczące konspiracyjnej działalności Józefa Piłsudskiego.

Porozumienie z Niemcami

Porozumienie z drugim groźnym sąsiadem, Niemcami, wydawało się trudniejsze, zwłaszcza, że na początku lat 30. doszło do wzrostu napięć w kontaktach polsko‑niemieckich. Problemy zlokalizowane były w Wolnym Mieście Gdańsku. Z dniem 1 lipca 1931 roku senat tego miasta wypowiedział polskiej flocie wojennej prawo używania portu. Strona polska nie uznała tego faktu. Podczas wizyty brytyjskich okrętów w porcie, polski kontrtorpedowiec 'Wicher' przywitał Brytyjczyków jak gospodarz i był gotów ostrzelać budynek władz gdańskich, gdyby 
te podjęły wrogie kroki wobec polskiej bandery. Efektem było odnowienie wcześniej obowiązującej umowy, dotyczącej użytkowania portu przez polskie okręty wojenne i tym samym anulowanie wypowiedzenia. Wiosną 1933 roku władze gdańskie (najprawdopodobniej reagując na zmiany polityczne w Niemczech) wypowiedziały umowę o utrzymaniu polsko‑gdańskiej policji portowej. I tym razem strona polska zareagowała siłowo, zwiększając liczebność załogi składnicy tranzytowej na Westerplatte. Kolejny raz władze gdańskie ustąpiły.

O ile senat mógł zwykle liczyć na poparcie Berlina, który prawie zawsze zajmował w tego typu sporach antypolskie stanowisko, o tyle tym razem nowy kanclerz Adolf Hitler zachował neutralność. To skłoniło polską dyplomację do szukania porozumienia. Przywódcy III Rzeszy także zależało na uspokojeniu sytuacji, potrzebował czasu na przejęcie pełni władzy i wzmocnienie kraju. W związku z tym wytworzyła się atmosfera, która pozwoliła zawrzeć porozumienie. W 1934 roku podpisano polsko‑niemiecką deklarację o niestosowaniu przemocy we wzajemnych stosunkach. Zawarto ją na 10 lat.

Także w 1934 roku przedłużono na 10 lat układ z ZSRS.

Deklaracja o niestosowaniu przemocy pozwoliła na normalizację stosunków polsko‑niemieckich. Ich przejawem było między innymi otwarcie ambasad w obu krajach.

R1I4uq4vkbs6f

Czterech mężczyzn pozuje do zdjęcia. Trzech mężczyzn stoi w garniturach. Drugi od lewej, Józef Piłsudski, ubrany jest w wojskowy mundur. W tle znajdują się zabytkowe fotele, drzwi, świecznik na ścianie. Na podłodze leżą dywany.

Ożywieniu uległy kontakty zarówno gospodarcze (ostatecznie zakończono wojnę celną), jak i kulturalne (w Berlinie odbyła się w 1935 roku m.in. wystawa malarstwa polskiego). Poprawiła się sytuacja mniejszości polskiej w Niemczech, również władze Wolnego Miasta Gdańska zaczęły przestrzegać 'polskich przywilejów' w mieście, zagwarantowanych traktatem wersalskim. Dosyć częste stały się wizyty w Polsce hitlerowskich dygnitarzy, którzy brali udział w polowaniach.

Rulson1ULBBdJ

Zdjęcie przedstawia pary, które siedzą w dorożce po obu jej stronach. Twarze trzech osób, z wyjątkiem jednej z kobiet, zwrócone są w stronę obiektywu. Mężczyzna po lewej, Hermann Göring nosi wojskową czapkę i jest ubrany w płaszcz. Mężczyzna po prawej ubrany jest w kapelusz i płaszcz. Kobiety również ubrane są w płaszcze i czapki. Kobieta po prawej ma na głowie gogle. W tle dorożki stoją drzewa.

Dla zainteresowanych

Układ z Niemcami zaniepokoił Francję, która mało życzliwie patrzyła na samodzielne poczynania dotychczasowych sojuszników. Obawiała się bowiem, że osłabią one jej sytuację międzynarodową. Polska dyplomacja przekonywała, że nie ma zamiaru osłabiać sojuszu z Francją. Na zaproszenie rządu polskiego do Warszawy przybył w kwietniu 1934 roku Jean Louis BarthouJean Louis BarthouJean Louis Barthou [czyt.: żan lui bartu] – minister spraw zagranicznych Francji. Najprawdopodobniej wówczas Barthou przybliżył Beckowi ideę tzw. wschodniego Locarno. Zgodnie z tym paktem Polska, Niemcy, ZSRS i Czechosłowacja oraz kraje bałtyckie miałyby oficjalnie uznać swoje granice, zapewnić sobie pomoc w wypadku agresji. Wszystkie państwa obiecałyby również nie udzielać wsparcia agresorowi. Wzajemne animozje ewentualnych sygnatariuszy, niechęć Niemiec oraz obawy Polski, że ZSRS stanie się dominującym sojusznikiem francuskim w Europie Środkowo‑Wschodniej, unicestwiły ideę paktu.

R1HoZ1R5fXfaC

Zdjęcie przedstawia dwóch mężczyzn stojących w oknie pociągu. Ubrani są w garnitury i płaszcze. Po prawej stronie okna widnieje napis P.K.P. i godło polskie.

Zamiast podsumowania