Węgier, Polak dwa bratanki?

RqyYZca2nu4Tk

Dziedziczenie władzy wśród Piastów, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Dziedziczenie władzy wśród Piastów, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0, muzyka: istockphoto.com.

Dziedziczenie władzy wśród Piastów, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Dziedziczenie władzy wśród Piastów, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0, muzyka: istockphoto.com.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Dziedziczenie władzy wśród Piastów, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Dziedziczenie władzy wśród Piastów, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0, muzyka: istockphoto.com.

Zła opinia

Rządy Ludwika Andegaweńskiego nie cieszyły się dobrą opinią wśród Polaków. Z jednej strony porównywano je z czasami Kazimierza Wielkiego. Z drugiej zaś współczesnych mieszkańców Królestwa dręczyło wiele problemów, których król nie potrafił – lub nie chciał – rozwiązać.

Janko z Czarnkowa o panowaniu Ludwika Andegaweńskiego(1)txo2nWTN9P_000tp001(1)
Za czasów króla Ludwika nie było żadnej stałości w Królestwie Polskim, ani żadnej sprawiedliwości. Albowiem starostowie i ich burgrabiowie łupili ciągle dobra uboższych ludzi, a jeśli niektórzy z poszkodowanych [...] jechali na Węgry i tam skargi do króla [Ludwika] zanosili, król, wydawszy im listy, za które musieli w kancelarii płacić wielkie pieniądze, odsyłał ich do domu. Ale starostowie żadnej uwagi na te listy nie zwracali i nie przestawali uciemiężać ludzi. Łupienie na drogach publicznych kupców i innych przyjeżdżających oraz kradzieże działy się nieustannie. Starostowie zaś dbający o swe zyski, ani hamowali, ani chcieli tego hamować.

Zmiany na tronie

Kazimierz Wielki nie doczekał się prawowitego męskiego potomka. W Polsce nie zdarzyło się nigdy, by córka dziedziczyła po ojcu prawo do władzy. Król nie zdecydował się także na przekazanie władzy mężom swoich córek ani ich wnukom. Podobno jednak miał taki zamiar. U schyłku życia – w 1369 roku – usynowił nawet swojego wnuka, Kaźka słupskiegotxo2nWTN9P_000tp002Kaźka słupskiego. Jednak w oficjalnym testamencie znalazł się zapis przekazujący mu tylko część Królestwa. I jedynie garstka możnych wsparła jego – niezbyt energiczne – starania o koronę Polski. Większość opowiedziała się za wskazanym w testamencie i we wcześniejszych umowach dyplomatycznych królem Ludwikiem Węgierskimtxo2nWTN9P_000tp003Ludwikiem Węgierskim.

Wybór Kazimierza i jego doradców podkreślał prestiż korony polskiej. Powierzano ją potężnemu, niezależnemu władcy, ale decyzja ta była wynikiem przede wszystkim wieloletniej współpracy, sięgającej niemal pół wieku wstecz. Po raz pierwszy tron polski Andegawenom przyrzekł Władysław Łokietek około 1327 roku. Związane było to z ciężką chorobą Kazimierza, jego jedynego następcy. Zawarty wówczas układ służył przede wszystkim zacieśnieniu współpracy Łokietka z węgierskimi Andegawenami. Dzięki ich poparciu polski król nie musiał się obawiać pretensji Luksemburgów – spadkobierców Przemyślidów – do polskiej korony. Po śmierci Łokietka wspólnie prowadzona polityka Kazimierza i Ludwika Andegaweńskiego – mimo pewnych konfliktów na Rusi – ułatwiała im osiągnięcie zakładanych celów w polityce zagranicznej. Dlatego Kazimierz, dwukrotnie w ciągu swojego panowania, potwierdzał prawomocność złożonych przez ojca obietnic (1355, 1364).

Na korzyści wynikające z panowania króla węgierskiego w Polsce liczyli także współpracownicy Kazimierza. Wiedzieli, że Ludwik Andegaweński nie będzie częstym gościem w kraju. Zatem to w ich rękach spoczywałaby władza nad Polską. Małopolanom zależało zaś na utrzymaniu zdobyczy Korony na Rusi. Zgodnie z układami zawartymi przez Kazimierza ziemie Rusi Halickiej miały zostać w rękach Polaków tylko wtedy, gdy na tronie zasiądzie członek rodu Andegawenów. W innym przypadku król Węgier mógł je wykupić od władcy Polski. Mniej entuzjastycznie do rządów andegaweńskich odnosili się Wielkopolanie. Przejęcie władzy przez Ludwika postrzegali jako dalsze umacnianie wpływów elit małopolskich w państwie. Mimo to nie poparli starań księcia gniewkowskiego, Władysława Białegotxo2nWTN9P_000tp005Władysława Białego, o koronę polską. Na pewno Ludwik nie był wymarzonym władcą wszystkich aktywnych politycznie Polaków, ale wobec braku odpowiednio godnych kandydatów szanowano postanowienia zmarłego władcy. I czekano na moment, w którym śmierć Ludwika umożliwi wybór nowego króla. Zgodnie bowiem z układami zawartymi przez Kazimierza, córki Ludwika nie miały prawa do polskiej korony.

Rządy andegaweńskie

Trwające dwanaście lat rządy Ludwika Węgierskiego zagwarantowały Polsce jedno: rozbudzenie aktywności politycznej rycerstwa. Już nie tylko możni, ale także rycerstwo zaczęło aktywnie zabierać głos w sprawach Królestwa. Głównym celem rządów Ludwika w Polsce było zapewnienie dziedziczenia korony jednej ze swoich córek. Król skupił się na zjednaniu sobie możnych oraz rycerstwa i wygaszeniu wewnętrznych konfliktów w Polsce. Te ostatnie szczególnie żywe były w niechętnej mu Wielkopolsce. Aby uspokoić sytuację, swoim namiestnikiem mianował matkę, Elżbietę Łokietkównę. Jako córka Władysława Łokietka została przez Polaków przyjęta z szacunkiem. Chcąc zjednać syna i możnych, rozpoczęła szeroką akcję zwrotu dóbr, które zarekwirował Kazimierz Wielki.

Elżbieta na krótko przywróciła spokój w królestwie. Ludwik starał się zaangażować jak największą liczbę możnych do współrządzenia Koroną. Ponieważ jednak opierał się głównie na Małopolanach, niechęć Wielkopolan do wspieranych przez niego możnych jeszcze wzrastała, co prowadziło do nasilania walk między polskimi rodami. Dopiero margrabia brandenburski i zięć Ludwika, Zygmunt Luksemburski, w 1382 roku siłą zaczął przywracać spokój. Walczył o swoje dziedzictwo, bo jako mąż córki Ludwika, Marii, miał zostać królem Polski. Śmierć Ludwika w tym samym roku oznaczała początek starań o tron po nim. Rycerstwo polskie obiecało uznać jedną z jego córek za królową. Ale powszechnie odmawiano uznania za władcę Zygmunta Luksemburskiego, a zatem i Marii. Po długich negocjacjach z królową matką, Elżbietą Bośniaczkątxo2nWTN9P_000tp007Elżbietą Bośniaczką, na tron polski wstąpiła Jadwiga.

Jadwiga już jako dziecko była zaręczona z Wilhelmem Habsburgiemtxo2nWTN9P_000tp008Wilhelmem Habsburgiem, którego na tronie nie chcieli możni Królestwa Polski. Obawiali się bowiem władcy mającego wsparcie potężnego rodu z ziem Cesarstwa. Woleli kogoś, kto w większym stopniu byłby zależny od nich. Ich wybór padł na władcę Litwy, Jagiełłętxo2nWTN9P_000tp009Jagiełłę. Ślub Jadwigi i Jagiełły w 1386 roku dawał możnym nadzieję na kierowanie polityką królewskiej pary. Władysław, jeszcze niedawno poganin, nie miał bowiem silnej pozycji w nowym państwie. A Jadwiga, jako kobieta, była uznawana za słabą i podatną na wpływy. Jednak, choć o jej poglądach wiemy niewiele, to znane nam jej czyny kreślą obraz zupełnie inny. Sama stanęła na czele wojska, które wyruszyło na Ruś Czerwoną, by odzyskać ją dla Korony (1387). Aktywnie uczestniczyła w rokowaniach z Krzyżakami o zwrot ziemi dobrzyńskiej (1397). Była też inicjatorką odnowienia Akademii Krakowskiej. To dzięki jej darom mogła się ona rozwijać. Jej związek z Koroną był silniejszy, a zasługi dla niej większe niż Ludwika, jej ojca.

Jadwiga podzieliła los wielu ówczesnych kobiet. Trudy porodu doprowadziły do jej zgonu w 1399 roku. Ponieważ zmarło także nowo narodzone dziecko – córeczka Elżbieta Bonifacja – skończyły się rządy dynastii andegaweńskiej w Polsce. Otwarta stała się kwestia następstwa po śmierci królowej, która była uznawana za właściwego władcę Korony. Jagiełło przez sam ślub nie nabył bowiem praw do samodzielnego rządzenia krajem. Wszystko było w rękach aktywnych politycznie mieszkańców Polski.

Aktywizacja narodu politycznego

Kazimierz Wielki był zwolennikiem uniezależnienia się monarchy od wpływu możnych. Starał się zmniejszyć siłę rycerstwa bogacącego się w wyniku bezprawnego posiadania dóbr królewskich. Miał na tyle silną pozycję w Królestwie, że mógł swoje zamiary wcielić w życie. Ludwik Węgierski znalazł się w zupełnie innej sytuacji. Był władcą obcym, pozbawionym silnego poparcia lokalnych możnych. W dodatku chcąc zapewnić córkom następstwo na tronie, musiał złamać postanowienia układów zawartych z Kazimierzem Wielkim. Tych samych układów, które umożliwiły mu przejęcie władzy po śmierci Kazimierza. Wykluczały one jednak jego córki z dziedziczenia korony polskiej. Ludwik chciał to zmienić, ale musiał mieć poparcie polskich możnych.

Szukając sprzymierzeńców, Ludwik odwołał się nie tylko do elity możnowładztwa. Gdy nie znalazł tam szybkiej akceptacji swoich planów, zwrócił się do miast. Te w zasadzie poparły pomysł osadzenia jednej z córek króla na tronie. Dopiero wówczas Ludwik zwrócił się do rycerstwa. Jego reprezentanci wyrazili zgodę na plany królewskie w zamian za gwarancje zawarte w tak zwanym przywileju koszyckim z 1374 roku. Miał on wymiar ekonomiczny – ustalał stały, jednolity podatek w wysokości 2 groszy od każdego łana ziemi posiadanego przez szlachtę. Król znosił swoim przywilejem także wszelkie królewskie podatki nadzwyczajne. Rezygnował też z powoływania rycerstwa na wyprawy poza granice kraju oraz zobowiązywał się do mianowania starostą (królewskim namiestnikiem) Królestwa tylko jego mieszkańca. Oznaczało to świadome podkreślenie przez rycerstwo jego związku z ideą Korony, odrębności wszystkich mieszkańców Polski od świata poza jej granicami. Przywilej dotyczył też po raz pierwszy w dziejach całego rycerstwa Korony. Podkreślał, że w całej Koronie rycerstwo występowało jako ten sam stan, grupa mająca te same prawa i cele polityczne.

Osobnym przywilejem (1381) król starał się też zapewnić sobie przychylność duchowieństwa. Zjednane przywilejami stany po śmierci władcy nie kwestionowały prawa jego córek do tronu polskiego. Domagano się natomiast, by przyszła dzierżycielka korony przebywała na stałe w Polsce. Wobec przedłużających się rokowań z dworem węgierskim rycerstwo polskie na zjeździe w Radomsku uzgodniło wspólne warunki akceptacji jednej z córek Ludwika jako władczyni. Ogłosiło także, że do czasu koronacji będzie bronić granic Królestwa, strzec pokoju w kraju, w tym bezpieczeństwa dóbr Kościoła. Elita polityczna poczuła się tak silna, że mogła sama wziąć odpowiedzialność za kraj i bezpieczeństwo jego mieszkańców.

Dla zainteresowanych

Silne królowe
Polska Jadwiga nie była jedyną silną władczynią na europejskim tronie. Średniowieczne dzieje znają bardzo wiele przykładów rządów utalentowanych kobiet. O wielu nie wiemy, gdyż skrywa je cień ich mężów i ojców. Mężczyznom w sposób naturalny przyznawano władzę i na nich skupiano uwagę. Kobieta zyskiwała uznanie współczesnych dopiero wtedy, gdy swoimi talentami i pozycją zdecydowanie przewyższyła mężczyzn. Zazwyczaj jednak spotykała się z powszechną niechęcią. Świetnym przykładem takiego losu może być Alienor z Akwitaniitxo2nWTN9P_000tp00CAlienor z Akwitanii. Dziedziczka ogromnej fortuny została najpierw żoną króla Francji, potem – po rozwodzie – poślubiła władcę Anglii. Powszechnie uznawano ją za wybitnego polityka, o dużo większym formacie niż jej mężowie. Jednak potępiano jej próby wpływania na ich rządy. Oddziaływała więc pośrednio na mężów i na swoich synów, gdy już sięgnęli po władzę. Sama zaś skupiła się na działalności religijnej. W tej kwestii nie zawsze zyskiwała aprobatę, na przykład gdy wspierała klasztory, w których wspólnie żyli i modlili się kobiety i mężczyźni, ale pod kierownictwem kobiet.

Tymczasem realności zagrożenia walkami wewnętrznymi, a wręcz podziałem kraju, dowiodły wydarzenia w Wielkopolsce. Doszło tu do regularnej wojny stronnictw możnowładczych, zwanej od nazw czołowych rodów wojną Grzymalitów z Nałęczami. Na zadrażnienia i urazy osobiste nałożyły się problemy polityczne, w tym wystąpienie Piasta, księcia mazowieckiego Siemowita IVtxo2nWTN9P_000tp00DSiemowita IV, jako kandydata do korony polskiej. Jego kandydaturę odrzucali Małopolanie, ale znacząca część Wielkopolan była odmiennego zdania. Wspierany przez wojska swoich stronników wkroczył on do Korony, opanował Kujawy i dążył do zdobycia całej Wielkopolski. Powstrzymały go dopiero w 1384 roku wojska węgierskie. W tym czasie Małopolanie toczyli długą i zawiłą grę polityczną z królową matką, Elżbietą Bośniaczką. Zwlekała ona z wysłaniem córki, Jadwigi, do Polski. A to wzmacniało pozycję Siemowita, którego część rycerstwa zdołała okrzyknąć królem. Szykował się on nawet do porwania Jadwigi i poślubienia jej, a następnie do koronacji królewskiej.

W obliczu dramatycznych napięć w kraju rycerstwo raz jeszcze zebrało się w Radomsku i w 1384 roku zawarło specjalny związek. Wspólnie z mieszczanami zamierzano bronić kraju i spokoju w całym Królestwie. Zabroniono utrzymywania stosunków dyplomatycznych z innymi dworami i przekazywania im ziem i zamków Królestwa. Ostateczną decyzję o osobie władcy miał podjąć zjazd szlachty. Elżbieta Bośniaczka wciąż zwlekała ze zgodą na wyjazd Jadwigi. Dopiero realne zagrożenie elekcją Siemowita IV przez Wielkopolan skłoniło ją do zmiany zdania. W dniu 16 października 1384 roku na Wawelu Jadwiga została koronowana na króla (in regem) Polski. Rycerstwo oraz mieszczaństwo Królestwa wspólnie utrzymały jego jedność, idąc na kompromis, ale też broniąc czynnie pokoju wewnętrznego. Stany udowodniły, że bez pomocy króla i dworu można utrzymać istnienie Korony.