Polska XVII wieku - powtórzenie wiadomości w oparciu o teksty źródłowe

1. Cel główny lekcji:

• Powtórzenie wiadomości dotyczących wojen polskich i kultury szlacheckiej wieku XVII.

• Ćwiczenie umiejętności pracy z tekstem źródłowym minionej epoki ze słuchu.

2. Cele szczegółowe, czyli po lekcji uczeń powinien:

• Umieć znaleźć w tekście tzw. słowa klucze, dzięki którym odnajdzie szukane informacje.

• Umieć określać przybliżoną datę powstania tekstu.

• Umieć odnajdywać w tekście sens niezrozumiałych słów.

• Rozumieć wartość i znaczenie poznawanych na lekcjach tekstów źródłowych.

3. Metody

• Praca z tekstem ze słuchu. Nauczyciel czyta tekst, a uczniowie słuchając go, próbują odnaleźć w nim odpowiedzi na zadane wcześniej pytania.

4. Środki dydaktyczne

• Piotr Mulkowski, Historia i społeczeństwo. Wybór tekstów źródłowych, Toruń, 1999 r.

• Katarzyna Zielińska, Zofia T. Kozłowska, U źródeł współczesności. Czasy nowożytne, Warszawa, 2000 r.

5. Przebieg lekcji

a. Rekapitulacja wtórna

• Przypomnienie, jaki okres omawiany był na ostatnich lekcjach historii.

• Omówienie cech charakteryzujących ten okres.

b. Lekcja właściwa
Polska anarchia
Każdy przyjaciel zdradliwie postępuje i brat się z brata śmieje. Nadto rozmnożyło się w tym królestwie ludzi złych bardzo, którzy, gdzie mogą, bunty zmowy czynią. Zaginęła w tym królestwie karność i dyscyplina, bez której żadny urząd uczynić się nie może. Nikt się urzędów ani praw nie boi, na żadne się karanie nie ogląda. Bo gdy bojaźń boża ginie i wstyd upada, Rzeczpospolita ginie. Wszyscy się wolnością szlachecką bronią a złotą wolność w nieposłuszeństwo i we wszeteczność obracają.

Piotr Skaga Kazania.

Pytania:

• Jak można ten tekst zatytułować?

• Jakiego państwa dotyczy ten tekst?

• Czym się przejawiał opisany w tekście upadek obyczajów?

• Co mogło być przyczyna takiego stanu rzeczy?

Wolność szlachecka
Naszy przodkowie, gdy do wolności przyszli, zabiegali temu wszelakim sposobem, żeby król tyranem być nie mógł, żeby im majętności, żony, dzieci brać nie mógł, i żebym siedział bezpiecznie na swym bez strachu żadnego, a temu nie zabiegali, żeby mi sąsiad możniejszy tyranek nie był.

Anonimowy pisarz polityczny z początku XVII wieku.

Pytania:

• Jak można zatytułować ten tekst?

• Jakiego państwa dotyczy ten tekst?

• Na czym polegała opisana w tekście wolność szlachecka?

• Jakie były jej uchybienia?

Rabunki i grabieże okresu potopu.
Najpierw część żołnierzy szwedzkich zajęła prawie wszystkie domy. Musieliśmy, choć niechętnie, żywić ich i konie. Broń wszystkim odebrali, niektórych wypędzili z domów, innym zabrali wszystkie sprzęty i co miesiąc z każdego domu brali podatki nie do zniesienia. Nie oszczędzili i świątyń. Najpierw całkiem zburzyli klasztor bonifratrów, leczących chorych, potem zrównali z ziemią kościół św. Jana Chrzciciela ze szpitalem i kaplicą św. Krzyża, dalej bardzo zrujnowali klasztor dominikanów, a w końcu sprofanowali kolegiatę, niedawno odbudowaną, w której złupili ołtarze błyszczące złotem i zdobne pięknymi wizerunkami świętych, zabrali szaty kościelne, kielichy krzyże, świeczniki. Z organów powyrywali piszczałki, ludzi przebywających w kościele pobili i ograbili, wreszcie pół miasta spalili.

Andrzej Kazimierz Cebrowski Roczniki miasta Łowicza.

Pytania:

• Jak można zatytułować ten tekst?

• Kiedy dzieją się opisane w tekście wydarzenia? Jakiej wojny dotyczą?

• Jakich szkód doznali mieszkańcy miasta?

• Ile świątyń zniszczyli Szwedzi i w jakim celu je grabili?

Polskie wojsko w XVI wieku.
Z dawien dawna przyjął się w tym narodzie zwyczaj i prawo, że wojnę prowadzi szlachta, walcząca zawsze konno, i ten obowiązek powinna szlachta wypełniać na miarę swoich dóbr i dochodów. Ubożsi i ci, których nie stać na utrzymanie konia, służą w piechocie. Starodawnym zwyczajem zwoływana jest szlachta na wojnę przez rozesłanie po wszystkich starostwach listów z pieczęcią królewską. (...) Rusza każdy z domu, dążąc na zjazd swojego województwa, zapowiedziany w określonym miejscu i na określony dzień. Stąd następnie pod władzą i dowództwem wojewody, wszyscy - każdy ze swym kasztelanem - wyruszają w porządku wojskowym na wyznaczone przez króla miejsce. Ponieważ całe takie pospolite ruszenie jest zbyt powolne w ruchach (...), wymyślono system zaciężny, oparty na najemnych oddziałach piechoty i jazdy (...).

Marcin Kromer*, Polska, czyli o położeniu, ludności, obyczajach, urzędach i sprawach publicznych Królestwa Polskiego.*

Pytania:

• Jak można zatytułować ten tekst?

• Jak według tekstu były zorganizowane polskie siły zbrojne w XVII wieku? Jaka grupa społeczna stanowiła ich podstawę?

• Czy polskie siły zbrojne tamtego okresu opierały się na oddziałach najemnych, stale gotowych do walki, czy na pospolitym ruszeniu, czyli oddziałach zwoływanych w wypadku rozpoczęcia się wojny?

• Które z wymienionych w tekście typów oddziałów autor tekstu ceni najwyżej?