Polski portret barokowy
Ważne daty
1576 – Portret Anny Jagiellonki w stroju koronacyjnym, Marcin Kober
przed 1659 – Portret króla Jana Kazimierza Wazy, Daniel Schultz
ok. 1650 – Portret Jana Kazimierza w stroju polskim, Daniel Schultz
1669 – Portret króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, Daniel Schultz
1583 – Portret Stefana Batorego, Klasztor Księży misjonarzy w Krakowie, Marcin Kober
1586 – Portret Stefana Batorego (popiersie), autor nieznany
1590 – Portret króla Zygmunta III, r. Marcin Kober
1596 – Portret królewicza Władysława, Marcin Kober
1596 – Portret królewny Anny Marii, Marcin Kober
1633‑1634 – Portret Stanisława Tęczyńskiego, Tomasz Dolabella
Scenariusz lekcji dla nauczyciela.
I. Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych, środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce. Uczeń:
1. wykazuje się znajomością chronologii dziejów sztuki, z uwzględnieniem:
d) sztuki nowożytnej (renesans, manieryzm, barok, rokoko, klasycyzm),
7. łączy najistotniejsze dzieła ze środowiskiem artystycznym, w którym powstały;
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
11. rozpoznaje gatunek artystyczny, który dzieło reprezentuje;
12. wskazuje w dziele sztuki symbol i alegorię, potrafi wytłumaczyć ich znaczenie;
13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:
c) w malarstwie i grafice: kompozycji, koloru, sposobów ukazania iluzji przestrzeni, kształtowania formy przez światło, w dziełach figuratywnych stopnia oddania rzeczywistości lub jej deformacji;
2. wskazuje twórców najbardziej reprezentatywnych dzieł;
5. wymienia podstawowe gatunki w dziełach sztuk plastycznych, m.in. portret (w tym autoportret, portret psychologiczny i oficjalny), pejzaż (w tym: weduta, marina, pejzaż ze sztafażem), sceny: rodzajowa, religijna, mitologiczna, historyczna (w tym batalistyczna), martwa natura, akt;
9. identyfikuje najbardziej reprezentatywne i najsłynniejsze dzieła na podstawie charakterystycznych środków warsztatowych i formalnych oraz przyporządkowuje je właściwym autorom;
III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
1. wymienia najistotniejszych twórców dla danego stylu lub kierunku w sztuce;
3. sytuuje twórczość artystów powszechnie uznawanych za najwybitniejszych w czasie, w którym tworzyli (z dokładnością do jednego wieku, a w przypadku twórców sztuki nowoczesnej i współczesnej – z dokładnością do połowy wieku) oraz we właściwym środowisku artystycznym;
4. łączy wybrane dzieła z ich autorami na podstawie charakterystycznych środków formalnych;
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:
2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;
6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
2. zna najistotniejszych fundatorów, mecenasów i marszandów, na których zlecenie powstawały wybitne dzieła sztuki;
3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje;
4. łączy dzieło z fundatorem, mecenasem lub marszandem, dla którego powstało.
charakteryzować polskie malarstwo portretowe w baroku;
identyfikować dzieła na podstawie ich środków warsztatowych i formalnych;
wiązać najważniejsze polskie portrety barokowe z miejscami, w których się znajdują;
rozpoznawać portretowane osoby.
Rozwój portretu barokowego w Polsce
Źródeł portretuportretubarokowego należy szukać w czasach Zygmuntowskich, w okresie renesansu. Za sprawą króla i królowej Bony w XVI wieku ten typ malarstwa rozpowszechnił się w Polsce jako samoistny gatunek , a w baroku nabrał szczególnego rozkwitu. Malarze portretowi nawiązywali do wzorów wypracowanych w Pradze i Wiedniu. Jednak w Krakowie, ówczesnej siedzibie królewskiego dworu i biskupstwa wykształcił się typ portretu reprezentacyjnego, przedstawiającego postać we wnętrzu przy kolumnie i ze zwisającą w tle kotarą. W XVII wieku z Holandii do Polski przywędrował typ portretu ujętego w ¾. Ważnym elementem portretu stał się strój idący z ówczesną modą, a mający jednocześnie znaczenie narodowe. Do podstawowych elementów ubioru narodowego polskiego, których szczegóły kroju, rodzaj i kolor materiału oraz ozdoby ulegały zmianom, należały: żupan, Kontusz, Pas kontuszowy, różnego rodzaju długie spodnie i buty z cholewami, specjalnego fasonu czapki (kołpaki i rogatywki), a także okrycia wierzchnie (delie i ferezje). Uzupełnieniem ubioru narodowego polskiego była noszona przy nim broń oraz biżuteria, a od poł. XVII w. także krótka, podgolona fryzura i zarost. Do szczególnego typu w baroku należy portret imaginacyjny, w którym wizerunek nie przedstawia prawdziwego wyglądu zewnętrznego, a stworzony w wyobraźni artysty lub będący przedstawieniem modelu dostępnego autorowi podczas jego tworzenia. Portrety te przedstawiają głównie postacie mitologiczne lub osoby żyjące w odległych historycznie czasach, których prawdziwe wizerunki nie zachowały się lub autor nie miał do nich dostępu podczas tworzenia portretu. Wspólną cechą wielu portretów imaginacyjnych jest swego rodzaju typizacja na wojownika albo rycerza‑ziemianina. W baroku największą popularnością cieszył się portret królewski i sarmacki.
Marcin Kober – prekursor portretu oficjalnego
Twórczość Marcina Kobera (ok. 1550–przed 1598) oparta jest na osiągnięciach dworskiego portretu środkowoeuropejskiego i zespolona z lokalnymi tradycjami. Kober był pierwszym malarzem działającym na ziemiach Rzeczypospolitej, wyspecjalizowanym w sztuce portretu oficjalnego i uważany jest za prekursora tego gatunku w Polsce. Jego portrety królewskie zyskały wielką popularność i miały wpływ na ukształtowanie się ikonografii monarszych wizerunków, która przetrwała kolejne stulecie.
(… ) w 1579 roku był wzmiankowany jako malarz wrocławskiego cechu malarzy. W latach 1580‑1583 odbył (jak każdy malarz cechowy) artystyczną wędrówkę czeladniczą po Niemczech. Wiemy, że był w Magdeburgu. W 1583 roku trafił na dwór Stefana Batorego, który nadał mu przywilej serwitoratu (wyłączenia spod jurysdykcji miejskiej). (…).W 1586 roku po śmierci Stefana Batorego wrócił na krótko do Wrocławia, następnie udał się do Pragi, gdzie od cesarza Rudolfa II uzyskał tytuł „malarza cesarza rzymskiego” i zwolnienie od zależności cechowej. W 1590 roku wrócił do Polski i został nadwornym portrecistą Zygmunta III Wazy, malując głównie portrety króla i członków rodziny królewskiej. Jego całopostaciowe portrety o realistycznie pokazanych twarzach i dokładnie oddanych szczegółach ubiorów, wywarły wpływ na ikonografię królewską i uważane są za jedno ze źródeł portretu sarmackiego.
Źródło: https://www.pinakoteka.zascianek.pl/Kober/Kober_bio.htm (dostęp z dnia 31.03.2018)
Stroje w portretach Tomasza Dolabelli i Daniela Schulza
Tomasz Dolabella (1570‑1650) był Włochem. Do Polski sprowadził go Zygmunt III Waza w 1598 r. Został malarzem królewskim, później malował dla Władysława IV. Tworzył obrazy historyczne, batalistyczne i alegoryczne, ale wykonał także portret Stanisława Tęczyńskiego, w stroju narodowym polskim.
Sławę i uznanie zawdzięczał portretom Daniel Schultz (1615‑1683), nadworny malarz królów: Jana Kazimierza, Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego. Malował portrety władców, magnatów i gdańskich patrycjuszy, dbając o wytworną pozę i piękny strój ale też o wewnętrzny wizerunek postaci. Wywarł znaczny wpływ na polskie malarstwo portretowe.
Portrety królów – Jana Kazimierza Wazy, Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego (do malowania których Schultz był zobowiązany kontraktem o pracę) oraz możnowładców spełniały podwójne zadanie. Po pierwsze, były effigium ad vivum modela – czyli charakteryzowały cechy zewnętrzne, aby portretowanego można było natychmiast rozpoznać. Jednocześnie stwarzały imago tegoż modela – czyli wizerunek rządzącego, nasycony dostojeństwem, silną osobowością (władcza mina, gesty, atrybuty), którymi to właściwościami obraz miał oddziaływać na odbiorcę.
Źródło: http://www.wilanow‑palac.pl/daniel_schultz_malarz_nadworny.html (dostęp z dnia 31.03.2018)
Antykizujący portret konny - Jerzy Eleuter Siemiginowski
Jerzy Eleuter Siemiginowski studiował w Akademii Św. Łukasza w Rzymie. Po powrocie do Polski został doradcą artystycznym króla Jana III Sobieskiego, kierownikiem szkoły malarskiej i dekoratorem pałacu w Wilanowie.
Około 1684 roku Siemiginowski był już w Polsce. Od tego czasu określał się mianem Kawaler Eleuter (gr. wolny, niezależny), czym podkreślał swoją pozycję i aspiracje. Zmiana nazwiska wiązała się zapewne z nadaniem mu przez papieża Innocentego XI Orderu Złotej Ostrogi i tytułu Eques Auratus. Jan III Sobieski potwierdzając szlachectwo Siemiginowskiego dał mu w dożywocie wieś Łukę koło Złoczowa, (akt został wydany w Żółkwi 7 sierpnia 1687 roku), a 31 lipca 1688 roku obdarzył go ze swej strony tytułem Eques Auratus. O wyjątkowej pozycji malarza na dworze królewskim i bardzo bliskich stosunkach łączących go z władcą może świadczyć fakt nazwania go przez Jana III w 1688 roku domownikiem.
Źródło: https://culture.pl/pl/tworca/jerzy‑eleuter‑siemiginowski‑szymonowicz (dostęp z dnia 31.03.2018)
Rozpoznaj osoby przedstawione na portretach.
Podaj autorów obrazów.
Wskaż obraz, na którym przedstawiony jest portret sarmacki.
- 1
- 2
- 3
Uzupełnij dane o obrazie.
Wskaż typ portretu: ............
Rozpoznaj postać na koniu: ................................
Podaj nazwę miasta w tle: ..............
Miejsce przechowywania dzieła: Muzeum ................ w ..................
Zaznacz nazwę, które odpowiada definicji: zbroja z łusek żelaznych nitowanych na skórze, najbardziej oryginalny wytwór kultury sarmackiej.
- zbroja maksymiliańska
- karacena
- zbroja turniejowa
Zaznacz portret antykizujący.
- 1
- 2
- 3
Rozpoznaj portret o charakterze koronacyjnym.
- 1
- 2
- 3
Scharakteryzuj typy portretów barokowych w Polsce.
Słownik pojęć
skórzane buty sięgające kolan, charakteryzujące się ściętymi ukośnie z tyłu cholewami, płaską podeszwą i lekko zadartym nosem.
element ubioru męskiego szlachty noszony na żupanie. Rodzaj płaszcza, w odróżnieniu od kontusza nie przepasywana, czasami noszona jak opończa – rozpięta i jedynie zarzucona na ramiona. Wykonana z wełny lub bardziej luksusowych materiałów, często wykańczana futrem. Zwykła delia miała krótkie, luźne i rozcięte rękawy i metalowe guziki, ale bywały delie bardzo bogate, z guzikami ze złota i kołnierzami z soboli.
szabla paradna pochodzenia wschodniego, której cechą charakterystyczną była rękojeść z jelcem krzyżowym i trzonem złożonym z dwu okładzin rozszerzających się w głowicę o charakterystycznym profilu przypominającym głowę ptaka.
zbroja z łusek żelaznych nitowanych na skórze, najbardziej oryginalny wytwór kultury sarmackiej.
szata wierzchnia, rodzaj płaszcza lub kamizelki, z typowymi tzw. wylotami, czyli rozciętymi od pachy do łokci rękawami, które albo luźno zwisały, albo, odrzucone do tyłu, odsłaniały żupan. Kontusz był przewiązany ozdobnym pasem kontuszowym.
Był to charakterystyczny element stroju polskiej szlachty w XVII i XVIII wieku. Noszony był także przez zamożne mieszczaństwo, choć przepis nakazywał mieszczaninowi przewiązywać pasem nie kontusz, a żupan. Za panowania w Rzeczypospolitej władców z dynastii saskiej oraz za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego noszenie się „z polska” stało się też pewnego rodzaju manifestacją polityczną.
akcesorium polskiego męskiego ubioru narodowego, sporządzany z cienkiej, wzorzystej, zazwyczaj jedwabnej tkaniny, przewiązywany na kontuszu.
portret, dawniej zwany też konterfektem, przedstawienie malarskie, rzeźbiarskie, graficzne lub rysunkowe wyglądu konkretnego człowieka (modela). Istnieją różne ujęcia portretowe: wizerunek głowy, popiersie, półpostać, ujęcie całopostaciowe (en pied); model może być przedstawiony z profilu, frontalnie (en face) lub „w trzech czwartych” (en trois quarts), tzn. częściowo zwrócony w bok.
gatunek portretu charakterystyczny dla polskiego malarstwa barokowego, przedstawiający szlachtę i magnatów, noszący wyraźne cechy rodzime; łączył wartości dekoracyjne (linearyzm, dwie płaszczyzny zdecydowanie określonych barw, akcentowanie zdobnictwa ubiorów i akcesoriów) z ostrym realizmem, pozbawionym cech idealizacji modela. Portret sarmacki malowano głównie techniką olejną na płótnie.
utrwalone przez działaczy polskiego oświecenia pejoratywne określenie ideologii przyjętej i propagowanej przez szlacht polską od końca XVI do drugiej połowy XVIII wieku. Opierała się ona na przekonaniu, że szlachta polska pochodzi od Sarmatów – starożytnego ludu zamieszkującego początkowo między Dolną Wołgą a Donem. Sarmatyzm jako ideologia sankcjonował hegemonię szlachty nad innymi stanami społeczeństwa polskiego. Szlachta uznawała siebie za grupę etnicznie i narodowo odmienną od chłopów i mieszczaństwa, przyznając sobie jedyne prawo do kształtowania narodowości polskiej. Sarmatyzm głosił anarchiczną wolność szlachty od obowiązków pełnionych wobec państwa, przywiązanie do wartości życia wiejskiego (motywowane dążeniem do osłabienia mieszczaństwa) oraz światopoglądowy partykularyzm. Sarmatyzm odegrał ważną rolę w barokowej literaturze polskiej i miał ogromny wpływ na kształtowanie umysłowości, obyczajowości i ideologii polskiej szlachty.
ozdoba czapki wojskowej lub hełmu złożona z orlich piór.
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
T. Chrzanowski, Portret staropolski, Warszawa 1995.
T. Dobrowolski, Polskie malarstwo portretowe – ze studiów nad sztuką epoki sarmatyzmu, Kraków 1948.
http://cyfrowe.mnw.art.pl (dostęp z dnia 31.03.2018)
http://www.wilanow‑palac.pl (dostęp z dnia 31.03.2018)
https://culture.pl (dostęp z dnia 31.03.2018)
https://www.lazienki‑krolewskie.pl (dostęp z dnia 31.03.2018)
https://www.pinakoteka.zascianek.pl (dostęp z dnia 31.03.2018)