Polskie dynastie: Jagiellonowie
Nauczysz się:
ustawiać chronologicznie przedstawicieli dynastii jagiellońskiej,
przypisywać osiągnięcie do konkretnego przedstawiciela dynastii jagiellońskiej,
wskazywać przyczyny niepowodzeń polityki wewnętrznej i zagranicznej Jagiellonów.
Jeśli chcesz wiedzieć: co to są Słupy Giedymina, który z Jagiellonów był ptasiarzem, oraz kogo poszukiwali pierwsi polscy detektywi to zapoznaj się z informacjami zamieszczonymi w lekcji.
Wprowadzenie
Jagiellonowie to wywodząca się z Litwy czteropokoleniowa dynastia panująca od XIV do XVI wieku w Polsce i trzech innych państwach ościennych. W szczytowym okresie władała obszarem ponad 2 milionów kilometrów kwadratowych. Przyczyniła się do chrystianizacji Litwy i ogromnych obszarów wschodniej Europy, które weszły w krąg oddziaływania kultury łacińskiej. Zmieniła ustrój Polski w model parlamentarny, gdzie decydującą rolę zaczęła odgrywać szlachta, a miasta z wyjątkiem głównych ośrodków zostały stopniowo pozbawione znaczenia politycznego. Nakierowała polską gospodarkę na rozwój wielkiej własności ziemskiej i handel produktami rolnymi. Uczyniła z Polski „spichlerz Europy”. Władając wieloetnicznym i wieloreligijnym społeczeństwem, ukształtowała w kraju zręby tolerancji, która pozwoliła Polsce zostać „państwem bez stosów”. Podniosła poziom nauki poprzez odnowienie Akademii Krakowskiej, której uczeni uczestniczyli w przełomowych debatach intelektualnych Europy. Wprowadziła humanizm do polskiej kultury, której szczytowym osiągnięciem było nadanie rangi urzędowej językowi polskiemu.
Dzieje państwa litewskiego
Mityczne pochodzenie Litwinów od Rzymian
Mitycznym założycielem litewskiego państwa miał był żyjący w I wieku n.e. rzymski patrycjusz Palemon, którego niektórzy kronikarze utożsamiają z władcą Pontu Polemonem II. Zgodnie z legendarnym przekazem dowódca floty z Pompei uciekł wraz z rodziną i grupą pięciuset innych patrycjuszy przed prześladowaniami ze strony Nerona na północ Europy. Po przepłynięciu Morza Bałtyckiego dotarł do delty Niemna, a posuwając się dalej w pobliżu dzisiejszego miasta Średniki u ujścia Dubissy założył osadę ze świątynią na dębowym wzgórzu. Jego potomkowie mieli dać początek liniom szlacheckim Holsztyńskich i Giedroyciów, a inni rzymscy patrycjusze mieli zapoczątkować rody Gasztołdów, Montwiłłów czy Moniwidowiczów.
Historyczna Litwa powstała na ziemiach BałtówBałtów pod koniec XII wieku, kiedy rozpoczął się proces scalania samodzielnych dotychczas plemion, na czele których stali przywódcy zwani kunigasamikunigasami. Zjednoczone związki plemienne łatwiej przeciwstawiały się zagrożeniu zewnętrznemu, głównie ze strony zakonów rycerskich: krzyżaków i kawalerów mieczowych. Po 1219 roku największe znaczenie uzyskał ród kunigasa Ryngolda, wywodzący się rzekomo od Palemona i dlatego zwany Palemonowiczami. Syn Ryngolda Mendog skupił w swoim ręku znaczną władzę, pokonując pod Szawlami w 1236 roku połączone siły krzyżaków i kawalerów mieczowych. Zwycięstwo dało mu możliwość rozciągnięcia wpływów na dorzecze dolnego Niemna i połączenie AuksztotyAuksztoty ze ŻmudziąŻmudzią w jeden organizm państwowy. Dalsza ekspansja tego władcy kierowała się w stronę Rusi CzarnejRusi Czarnej ze stolicą w Nowogródku. Celem utrwalenia zdobyczy terytorialnych i przeciwstawienia się wewnętrznej opozycji w kraju Mendog przyjął chrzest w 1253 roku i koronował się za zgodą papieża w wybudowanej przez siebie katedrze w Wilnie na króla Litwy. Porzucenie pogaństwa przez Mendoga wzmogło tendencje odśrodkowe, które doprowadziły do wieloletniej wojny domowej i upadku dynastii Palemonowiczów. Pod koniec XIII wieku władzę nad Litwą przejął Pukawer, którego syn Giedymin stał się założycielem nowej dynastii Giedyminowiczów. Doprowadził on do poszerzenia terytorialnego państwa o Witebsk, Pińsk, Wołyń, Podlasie. Nawiązał też dobre stosunki z papiestwem oraz Królestwem Polskim, sondując możliwość chrystianizacji kraju. Jego śmierć wzmogła rywalizację o władzę między jego synami: Jawnutą, Olgierdem i Kiejstutem. W tle sporu dynastycznego znajdował się stosunek Giedyminowiczów do ekspansywnej działalności Zakonu Krzyżackiego. Jedni proponowali uległość i godzili się na zależność od rycerzy krzyżowych w obawie przed utratą władzy na posiadanym przez siebie terytorium. Inni natomiast patrzyli bardziej dalekosiężnie i szukali sojuszników do wspólnej walki z Zakonem Krzyżackim. Trudną sytuację Litwy pogłębiały również konflikty z księstwami ruskimi, które zostały zajęte przez Giedyminowiczów. Postępujące zruszczenie litewskich wielmożów zagrażało stabilności państwa balansującego między pogaństwem a wpływami wschodniego i zachodniego chrześcijaństwa. W obliczu nowych wyzwań w 1377 roku po śmierci Olgierda władzę na Litwie przejmuje jego syn Jagiełło, który zrywa zależność od swojego stryja Kiejstuta, aresztuje go wraz z jego synem Witoldem i osadza na zamku w Krewie, gdzie Kiejstut umiera w niewyjaśnionych okolicznościach. Witold ucieka do Krzyżaków, dlatego Jagiełło jest zmuszony od podpisania z Zakonem ugody celem uchronienia Litwy przed najazdem. Zobowiązuje się do ochrzczenia w ciągu czterech lat całego kraju i oddania Krzyżakom Żmudzi. Wobec niekorzystnej perspektywy panowania na Litwie Jagiełło gwałtownie szuka sprzymierzeńców, którzy uwolnią go od groźby uzależnienia się od Zakonu Krzyżackiego.
Symbolem władzy wielkoksiążęcej na Litwie była mitra, nazywana też czapką perłową. Była formą czterodzielnej korony bez metalowej obręczy na aksamitnym podłożu, obszyta gronostajowym futrem, wyszywana perłami i wysadzana drogimi kamieniami. Wywodziła się od książąt piastowskich władających Śląskiem i została adaptowana na Litwę w XIV wieku. Najprawdopodobniej po upadku Rzeczpospolitej Obojga Narodów wpadła w pruskie ręce i została zniszczona. Ceremoniał wyniesienia do władzy wielkoksiążęcej ukształtował się w czasach panowania Władysława II Jagiełły. Pod wpływem sugestii Witolda przybrał charakter sakralny. Obrzęd prowadził biskup wileński, który nakładał wielkiemu księciu na głowę mitrę, a marszałek litewski wręczał mu płaszcz i miecz. Po raz ostatni mitrę wielkoksiążęcą nałożono dziewięcioletniemu Zygmuntowi II Augustowi.
Mapa: Rozwój terytorialny państwa litewskiego między XIII a XV wiekiem
Na mapie przedstawiono:
granice Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1263 roku i w 1400 roku. Na obszarze pierwotnym pokazano rozmieszczenie miejscowości w:
Auksztocie,
Żmudzi,
na Rusi Czarnej.
W wyniku podbojów obszar pierwotny został powiększony o miejscowości z terenów:
Polesia,
Białorusi,
Ukrainy,
Podola,
Wołynia.
Ważne!
Poniżej znajduje się ilustracja interaktywna ukazująca drzewo genealogiczne prezentujące wielkich książąt litewskich. Najedź kursorem na legendę obok ilustracji i przełączaj zawartość haseł, aby poznać szczegóły. Aby przełączać opisy, należy zmienić punkt legendy za pomocą strzałek, położonych w górnym lewym rogu każdej z plansz
Ustal, z jakich dynastii wywodzili się władcy Litwy.
Zastanów się, z jakich powodów dochodziło do sporów wśród Giedyminowiczów.
Wyjaśnij, skąd brały się różnice wśród Jagiellonów w stosunku do Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Rozwaga kompromisu. Władysław II Jagiełło
Jagiełło zdecydował się na sojusz z Polską i podpisał w 1385 roku akt w Krewie, na mocy którego zobowiązał się przyjąć chrzest, poślubić Jadwigę Andegaweńską, dokonać chrystianizacji Litwy i stworzyć polsko‑litewskie państwo pod wspólną z żoną koroną. Konsekwencją porozumienia było utworzenie w 1388 roku biskupstwa w Wilnie, gdzie rok wcześniej Jagiełło ufundował katedrę, oraz rozciągnięcie na Litwę władzy starościńskiejstarościńskiej.
Opis mapy. Przedstawiono granice:
Królestwa Polskiego,
Wielkiego Księstwa Litewskiego,
lenna Królestwa Polskiego w Mołdawii.
Wskazano sąsiadów Jagiellonów po unii krewskiej:
na wschodzie Ruś,
na południu Węgry,
na północy Państwo Zakonne,
na zachodzie obszary Pomorza, Śląska i Moraw.
Ponadto podano ziemie wchodzące:
w skład Królestwa Polskiego:
Ruś Halicka,
Małopolska,
Mazowsze,
Wielkopolska.
w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego:
Żmudź,
Litwa,
Podlasie,
Polesie,
Białoruś,
Ukraina,
Wołyń,
Podole,
Dzikie Pola.
Unie personalne polsko‑litewskie za Władysława II Jagiełły
Nazwa | POSTANOWIENIA |
|---|---|
unia krewska (1385) | wieczyste przyłączenie (łac. applicare) do Korony Królestwa Polskiego ziem litewskich i ruskich |
unia wileńsko‑radomska (1401) | powtórzenie postanowień unii w Krewie z rozszerzeniem w zakresie przyznania dożywotnio władzy namiestnikowskiej księciu Witoldowi na Litwie w zastępstwie Władysława II Jagiełły oraz poprzez decyzję co do przyszłości sojuszu między państwami po bezpotomnej śmierci króla. W takim przypadku wielmoże polscy i litewscy mieli wybrać wspólnie nowego władcę |
unia horodelska (1413) | w zamian za zrównanie praw bojarów litewskich ze szlachtą polską poprzez ich uherbowienie w wyniku adopcji następuje wieczyste wcielenie (łac. incorporare) wszystkich ziem litewskich do Korony Królestwa Polskiego. Tym samym dokonuje się ujednolicenie administracji w obu krajach. Tron wielkoksiążęcy na Litwie przestaje być dziedziczny, a chrystianizacja obejmuje Żmudź przez biskupstwo w Wornie |
unia grodzieńska (1432) | prawa przyznane bojarom litewskim w 1413 roku zostały rozciągnięte na prawosławnych bojarów ruskich bez obowiązku zmiany wyznania z zastrzeżeniem zakazu zajmowania przez nich urzędów na terenie Litwy właściwej |
Mapa: Wielkie Księstwo Litewskie (XIV‑XVI w.)
Na mapie przedstawiono:
granice Wielkiego Księstwa Litewskiego
z podziałem na terytoria przyłączone przez wielkich książąt:
Giedymina,
Olgierda,
Witolda
oraz ziemie utracone na początku XVI wieku.
Na mapie zaznaczono litewskie biskupstwa:
w Wilnie,
w Wornie na Żmudzi
oraz miejsca zawarcia unii polsko‑litewskich w:
Krewie,
Wilnie,
Radomiu,
Horodle.
Ustalono sąsiadów Wielkiego Księstwa Litewskiego:
od wschodu Republikę Pskowską, Księstwo Moskiewskie i Riazańskie,
od południa Złotą Ordę i Hospodarstwo Mołdawskie, będące lennem Królestwa Polskiego, sąsiadującego od zachodu.
Na północy sąsiadami Litwinów były państwa zakonne:
krzyżaków,
kawalerów mieczowych.
Wielkie Księstwo Litewskie dzieliło się na regiony historyczne:
Auksztotę,
Żmudź oraz tereny dołączone jak:
Podlasie,
Polesie,
Wołyń,
Ukraina,
Dzikie Pola.
Nowy władca Polski, który na chrzcie przyjął imię Władysław, prowadził do śmierci Jadwigi Andegaweńskiej w 1399 roku, politykę równoległą ze swą małżonką. Na Litwie musiał się zmierzyć z trendami separacyjnymi, które podważały zawarte z Polską porozumienie. Celem rozwiązania tego problemu było ustanowienie przez niego urzędu namiestnikowskiego, który zarządzałby Wielkim Księstwem Litewskim w jego imieniu. Natomiast w Królestwie Polskim najistotniejsze było zapewnienie praw do tronu potomstwu, które się zrodzi i wsparcie dla działań królowej Jadwigi odnośnie przyłączenia do Korony Rusi Halickiej oraz zhołdowania Mołdawii.
Obok Pogoni historycznym godłem Litwy są tzw. Słupy Giedymina. Przedstawiają one trzy filary osadzone na belce. Czasem prezentują środkową kolumnę jako bramę. Po raz pierwszy pojawiły się w 1397 roku na pieczęci wielkiego księcia litewskiego Witolda i są kojarzone ze znakami bojowymi jego oddziałów, np. podczas bitwy grunwaldzkiej w 1410 roku. Po śmierci Witolda przeszły na kolejnego wielkiego księcia Zygmunta Kiejstutowicza, który Słupy Giedymina uczynił godłem rodu. Ostatni Jagiellonowie, będący równocześnie ostatnimi władcami Wielkiego Księstwa Litewskiego, powiązali słupy z rodem Giedyminowiczów i jako takie były odznaką ich państwowości.
Dodatkowo wychodząc naprzeciw oczekiwaniom, którym sprzyjała królowa, Władysław II Jagiełło po jej śmierci w 1400 roku dokonał odnowienia akademii w Krakowie, nazwanej potem na jego cześć Uniwersytetem Jagiellońskim. Pozycję uczelni wzmacniały w kolejnych latach liczne królewskie fundacje m.in. na rzecz wydziału teologicznego, który wspierał istotną dla króla chrystianizację Litwy.
Najważniejszym problemem władcy było rozstrzygnięcie sporu z Krzyżakami, którzy kwestionowali decyzje unii krewskiej i rozsiewali paszkwilepaszkwile po całej Europie na temat niewiarygodności króla. Konsekwencją działań oszczerczych było materialne wzmocnienie Zakonu Krzyżackiego kosztem Polski i Litwy. W ręku krzyżackim znalazła się Ziemia DobrzyńskaZiemia Dobrzyńska zastawiona przez księcia opolskiego Władysława oraz Nowa MarchiaNowa Marchia sprzedana Zakonowi przez Zygmunta Luksemburskiego. Od 1398 roku Krzyżacy okupowali również nie objętą chrystianizacją Żmudź. Wprawdzie Władysławowi II Jagielle udało się wykupić Ziemię Dobrzyńską od Krzyżaków na mocy porozumienia z 1404 roku, ale spory po tym czasie przybrały na sile m.in. z uwagi na zajęcie przez Zakon przygranicznego grodu Drezdenka, które było lennem Polski. Sprawą oczywistą stawało się, że dojdzie do konfrontacji zbrojnej między Zakonem Krzyżackim a państwem polsko‑litewskim. Wojna wybuchła w 1409 roku, gdy Władysław II Jagiełło wsparł powstanie antykrzyżackie na Żmudzi, a Zakon wkroczył do Ziemi Dobrzyńskiej i na Mazowsze. Wyprawa wojsk polsko‑litewsko‑ruskich i tatarskich na ziemie krzyżackie w 1410 roku przyniosła opisane przez kronikarza Jana Długosza zwycięstwo pod Grunwaldem, a potem Koronowem, które jednak wobec nieudanej próby zdobycia Malborka nie przyniosły przełomu w polsko‑krzyżackich stosunkach. Siła militarna Zakonu została złamana, ale jego pozycja polityczna w Europie nie została podważona.
Wojny z Krzyżakami za panowania Władysława II Jagiełły
ETAP | PRZYCZYNY | PRZEBIEG | ROZSTRZYGNIĘCIE |
|---|---|---|---|
wielka wojna (1409‑1411) | bezpośrednie: wybuch powstania antykrzyżackiego na Żmudzi w 1409 zajęcie przez Krzyżaków Ziemi Dobrzyńskiej w 1409 pośrednie: objęcie godności wielkiego mistrza zakonu przez zwolennika ostrego kursu względem państwa Jagiellonów Ulricha von Jungingena w 1407 przejęcie przez Krzyżaków Nowej Marchii od Brandenburczyków (Zygmunta Luksemburskiego) w 1402, co stwarzało zagrożenie dla Królestwa Polskiego nie tylko od północy, ale i od zachodu podważanie przez Krzyżaków faktu chrystianizacji Litwy | wkroczenie Krzyżaków na Mazowsze kontrnatarcie sił polsko‑litewsko‑ruskich oraz tatarskich na kierunku Malbork 15 lipca 1410 bitwa pod Grunwaldem śmierć Ulricha von Jungingena 25 lipca- 19 września 1410 oblężenie Malborka (nieudane) 10 października 1410 bitwa pod Koronowem | pokój w Toruniu (1411): Polska odzyskuje Ziemię Dobrzyńską, natomiast Litwa dostaje obietnicę, że w okresie życia Jagiełły i Witolda Zakon nie będzie występował z pretensjami do Żmudzi. Krzyżacy zapłacili także Polsce ogromne odszkodowanie na wykup jeńców |
głodowa (1414) | wysunięcie żądań rewindykacyjnych przez Władysława II Jagiełłę wobec Krzyżaków w sprawie zwrotu przez nich Pomorza Gdańskiego, Ziemi Chełmińskiej i Michałowskiej, Kujaw, Drezdenka i Santoku oraz Żmudzi i Jaćwieży | wkroczenie na teren Prus wojsk polsko‑litewskich i oddziałów wystawionych przez księstwa śląskie zajęcie lub spalenie w ciągu trzech miesięcy twierdz i miast Warmii po Elbląg i Braniewo stosowanie przez Krzyżaków taktyki „spalonej ziemi”, co powodowało głód w oddziałach polskich oblężenie Brodnicy (nieudane z powodu epidemii) | rozejm w Brodnicy (1414): na dwa lata, przedłużony do 1418, spór polsko‑krzyżacki miał rozstrzygnąć papież i sobór w Konstancji |
odwrotowa (1419) | wygaśniecie rozejmu brodnickiego z 1414 układ antykrzyżacki w Kopenhadze Władysława II Jagiełły z Erykiem Pomorskim, władcą Unii Kalmarskiej podważenie na soborze w Konstancji celowości istnienia państwa zakonnego w Europie i postulowanie przeniesienia jego na Cypr | wyprawa pospolitego ruszenia do Prus zakończona odwrotem przed przekroczeniem granicy Władysław II Jagiełło pod wpływem nacisków dyplomatycznych zgodził się na przedłużenie o rok rozejmu brodnickiego i rozstrzygnięcie sporu przez Zygmunta Luksemburskiego, licząc na spełnienie polskich żądań bez konieczności prowadzenia wojny | wrocławski wyrok arbitrażowy (1420): sprzyjający Krzyżakom Zygmunt Luksemburski wydał niekorzystny dla Polski werdykt w sporze polsko‑krzyżackim, który doprowadził do nowej wojny w 1422 |
golubska (1422) | przymierze antykrzyżackie Władysława II Jagiełły z elektorem brandenburskim Fryderykiem I Hohenzollernem, odcinające Zakon od wsparcia z terenu Niemiec | wkroczenie armii polsko‑litewskiej na teren Ziemi Chełmińskiej zdobycie Golubia nad Drwęcą | pokój mełneński (1422): Litwa uzyskuje Żmudź, tereny lewobrzeżnego Niemna i dostęp do Bałtyku w rejonie Połągi. W granicach Litwy od tego czasu ma się znajdować Puszcza Augustowska, będąca częścią Podlasia. Polska odzyskuje Nieszawę, Orłowo, Murzynno i Nową Wieś. Gwarantem pokoju stają się stany pruskie, które uzyskują w ten sposób legalizację prawa oporu przeciw Zakonowi czyli możliwość wypowiedzenia mu posłuszeństwa, gdy Zakon złamie traktat pokojowy |
Ustal, dlaczego Władysław II Jagiełło prowadził wojny z Zakonem Krzyżackim.
Po niepowodzeniach rozstrzygnięć militarnych i rozmów dwustronnych Władysław II Jagiełło zdecydował się na arbitrażarbitraż międzynarodowy w sporze z Zakonem Krzyżackim na odbywającym się w 1415 roku soborze w Konstancji, na który wysłał delegację na czele z arcybiskupem gnieźnieńskim Mikołajem Trąbą. Poruszona została tam sprawa pogańskiej Żmudzi, której chrystanizacja faktycznie rozpoczęła się dopiero po jej odzyskaniu z rąk krzyżackich przez Litwę. W obronie pogan krakowski uczony Paweł Włodkowic napisał traktat „O władzy cesarza i papieża w stosunku do niewiernych”, w którym bronił ich praw do zakładania własnych państw i do obrony przez najazdami. Osłabił pozycję Zakonu na arenie międzynarodowej, występując przeciwko prokrzyżackiemu paszkwilowi Jana Falkenberga. Uczony niemiecki dominikanin bronił działań Zakonu przeciwko państwu polsko‑litewskiemu, zarzucając Litwie i Jagielle pozostawanie w pogaństwie. Paweł Włodkowic dowodził natomiast, że krzewienie wiary mieczem jest antychrześcijańskie. Wiara bowiem nie jest z przymusu, ale wolnego wyboru i taką politykę nawracania pogan przyjęła strona polska przeciwko działaniom zakonów rycerskich. Tezy te były na owe czasy bardzo rewolucyjne, ale ostatecznie wzmocniły pozycję międzynarodową Polski wobec strony krzyżackiej.
Nadworny malarz Kazimierza IV Jagiellończyka Stanisław Durink, który około 1470 roku rozpoczął na zlecenie króla prace nad tryptykiem ołtarzowym Matki Boskiej Bolesnej w Kaplicy Świętokrzyskiej na Wawelu, został poproszony przez monarchę o namalowanie jego ojca Jagiełły jako jednego z trzech króli w scenie adoracji Dzieciątka. Tego typu przedstawienia były bardzo popularne w średniowieczu, zwłaszcza w Burgundii i zwykle wiązały się z jakimś ideowym przesłaniem. Jagiellonowie jako nowa chrześcijańska dynastia byli ustawicznie na cenzurowanym i musieli odpierać zarzuty odnośnie swojej wiarygodności. W związku z tym Kazimierz IV Jagiellończyk, aby uciąć wszelkie krążące wokół jego rodziny spekulacje, wykorzystał fakt powstawania dzieła o ściśle określonej symbolice, aby przez nią przekazać pewne treści ideowe. Nawiązywał przy tym do pewnych utrwalonych w średniowiecznym społeczeństwie wyobrażeń na temat trzech króli, którzy przybyli do Betlejem, aby odnaleźć nowo narodzone Dziecię i oddać mu pokłon. Władcy ci byli tożsami z magami, którzy odznaczali się nadludzkimi zdolnościami. Ich dary miały nie tylko wymiar realny, ale również odnosiły się do pewnych duchowych właściwości. Królowie uosabiali los człowieka i dzieje narodów, które przechodzą fazy rozwojowe od narodzin do śmierci. Najstarszy z magów król Melchior według tradycji był kojarzony z Europą, która dawno przyjęła chrześcijaństwo i z powodu swego bogactwa przynosi Jezusowi złoto. Jego purpurowy płaszcz miał wskazywać władzę, jaką sprawuje Europa nad innymi ludami. Władcą w średnim wieku miał być przybyły z Azji król Baltazar, utożsamiany z mongolskimi władcami w północnych Indiach, z których część sprzyjała chrześcijaństwu i rozwijała kontakty gospodarcze oraz kulturowe z Europą. Azjaci przynosili dzieciątku kadzidło jako symbol boskości, do której się zwracali w swoich duchowych poszukiwaniach. Natomiast najmłodszym królem miał być Kacper, przedstawiany w ikonografii śródziemnomorskiej jako osoba czarnoskóra z Afryki, zaś w kulturze niemieckiej zwykle kojarzony z pogańskimi władcami podbijanymi przez rycerskie zakony nad Bałtykiem. Jego darem miała być mirra jako symbol człowieczeństwa i drogi do Boga przez cierpienie. Mag ten miał nie mieć świadomości co do istoty wiary, ale pragnął łączyć się z innymi ludźmi poprzez podobieństwo doświadczeń i losu. Nosił zwykle zielony płaszcz jako symbol nadziei na zbawienie. W tryptyku Matki Boskiej Bolesnej postać króla Kacpra została zobrazowana właśnie wizerunkiem Jagiełły. Stoi po lewej stronie obrazu ubrany w zielony płaszcz i trzyma puszkę z mirrą. Fizycznie nie jest młodym władcą, raczej dojrzałym mężczyzną, który właśnie przechodzi duchowe narodzenie. Obrazem przebudzenia jest gest ściągnięcia korony z głowy, aby ją nałożyć Dzieciątku, którego blask poraził władcę. Zgromadzeni po prawej stronie obrazu widzowie są wyraźnie zaskoczeni. Ich doświadczenia wiary będą teraz musiały się skonfrontować z nowym wyobrażeniem chrześcijaństwa, którego symbolem staje się wznoszony za plecami Jagiełły gmach. Na drugim planie obrazu widoczna droga do Jerozolimy rozdziela się na dwie odnogi, dając narodom możliwość wyboru, jaką drogą pragną dojść do Królestwa Bożego. Obraz jest odpowiedzią na wszelkie zarzuty i wątpliwości co do postawy Jagiellonów i kierunków realizowanej przez nich polityki. Jest zobrazowaniem idei Nowej Europy pod berłem Jagiellonów jako przebudzonych monarchów, którzy wiodą nowo schrystianizowane kraje drogą ludzkiego losu do pełni ich duchowej istoty. Do koncepcji jagiellońskiej nawiązuje obecnie symbolika organizowanych w Polsce od 2009 roku Orszaków Trzech Króli, gdzie przewodzi Europie właśnie nie król Melchior, a Kacper. Jego purpurowy płaszcz ma odniesienie nie tyle do drogi królewskiej, co męczeńskiej zgodnie z przekonaniem Jagiellonów, że władzę uzyskuje się dzięki poświeceniu, a utrzymuje dzięki czynom miłości bliźniego.
Za najistotniejsze dla przyszłości dynastii było staranie Władysława II Jagiełły o zapewnienie sukcesji swoim synom, których urodziła mu dopiero czwarta jego żona. Król nie miał dziedzicznych praw do tronu Polski i był władcą tylko dzięki prawom sukcesyjnym swojej pierwszej żony Jadwigi, dlatego możnowładcy nie musieli przekazywać praw do tronu jego synom. W związku z obawami o sukcesję król zmuszony był nadawać szlachcie liczne przywileje w zamian za wyrażenie zgody na dziedziczenie praw do polskiej korony przez potomstwo Zofii Holszańskiej. Również posiadanie tronu wielkoksiążęcego nie było sprawą oczywistą w związku z prowadzoną przez Witolda polityką separacyjną. W tym obszarze Władysław II Jagiełło poniósł klęskę, ponieważ rywalizacja w rodzie Giedyminowiczów o mitrę wielkoksiążęcą spowodowała występowanie zasady elekcyjności tronu na Litwie w obrębie dynastii Jagiellonów.
Ważne!
Poniżej znajduje się ilustracja interaktywna ukazująca drzewo genealogiczne potomków Władysława Jagiełły. Najedź kursorem na legendę obok ilustracji i przełączaj zawartość haseł, aby poznać szczegóły. Aby przełączać opisy, należy zmienić punkt legendy za pomocą strzałek, położonych w górnym lewym rogu każdej z plansz.
Żony Władysława Jagiełły
Dzieci Władysława II Jagiełły
Ustal, które z żon Władysława II Jagiełły oskarżano o niewierność małżeńską.
Zastanów się, na czym polegały różnice kulturowe między Władysławem II Jagiełłą a Jadwigą Andegaweńską.
Wyjaśnij, dlaczego Władysław II Jagiełło musiał się starać u szlachty o uznanie praw swoich synów do polskiej korony.
Przywileje nadawane przez Władysława II Jagiełłę celem utrzymania dynastii w Polsce
Nazwa | Postanowienia |
|---|---|
przywilej piotrkowski (1388) | potwierdzał dotychczas obowiązujące w kraju przywileje dla szlachty i duchowieństwa kasował wszystkie podatki, pobory i ciężary (np. w zakresie utrzymania króla podczas objazdu kraju) z wyjątkiem płaconego przez chłopów w dobrach szlacheckich co rocznego podatku w wysokości 2 groszy z łanałana, z którego obowiązku byli zwolnieni wszyscy ludzie nie uprawiający na wsi ziemi, np. młynarze, szynkarze, sołtysi |
przywilej czerwiński (1422) | wprowadzał nietykalność majątkową szlachty bez wyroku sądowego ustanawiał zasadę, że sądy mają opierać wyroki na prawie pisanym stwierdzał, że król nie może bić monety bez zgody rady królewskiej zakazywał szlachcie łączyć urząd starosty i sędziego ziemskiego |
statut warcki (1424) | wprowadzał prawo przejmowania, również na zasadzie rugów, gospodarstw sołtysich i większych kmiecych poprzez ich wykup po cenie oszacowanej przez szlachcica ustanawiał ograniczenie prawa chłopów do opuszczania wsi wprowadzał wysokie kary, z wyjątkiem terenów Wielkiego Księstwa Litewskiego, za ukrywanie chłopów zbiegłych z majątków szlacheckich nadawał wojewodom kompetencje co do ustalania maksymalnych cen na towary rzemieślnicze (tzw. taksy wojewodzińskie) |
przywilej jedlneńsko‑krakowski (1430, 1433) | wprowadzał prawo nietykalności osobistej dla szlachty przez króla i jego urzędników bez prawomocnego wyroku sądowego w postaci zasady neminem captivabimus nisi iure victum (żadna głowa bez prawa nie może być strącona) nadawał szlachcie wyłączne prawa do bycia dostojnikiem kościelnym |
Fragment przywileju królewskiego dla szlachty[…] pragnąc […] odwdzięczyć się godnymi darami królewskiej wspaniałości za [ziemian naszych] życzliwość i uczucia wierności, które z taką wielką szczerością okazali naszym synom, przesławnym książętom Władysławowi i Kazimierzowi, gdyż na nasze wezwanie jednego z nich, którego uznaliby za odpowiedniejszego do sprawowania rządów królewskich, po upływie naszego życia ulegle i z pokorą zgodzili się przyjąć za swego króla, […] przyrzekamy i zaręczamy, iż żadnego ziemianina posiadacza własności gruntowej, nie będziemy za jakieś wykroczenia lub winę więzić, ani nie wydamy nakazu uwięzienia i nie będziemy go wcale karać, jeśli w sądzie w sposób rozumny nie udowodni się jemu winy i jeśli sędziowie tej krainy, w której ten ziemianin mieszka, nie wydadzą go w ręce nasze lub naszych starostów. […] Nikomu zaś nie będziemy zabierać dóbr i posiadłości, chyba że uprawnieni sędziowie lub nasi baronowie przedstawią go nam jako sądownie skazanego.
Źródło: Fragment przywileju królewskiego dla szlachty, [w:] Wybór źródeł do historii Polski średniowiecznej (do połowy XV wieku), t. III, oprac. B. Miśkiewicz, G. Labuda, Poznań 1967, s. 170–175.
Władysław II Jagiełło zmarł w Gródku Jagiellońskim na Rusi Halickiej podczas podróży w 1434 roku. Tam też złożono jego serce w kościele franciszkanów, zaś zwłoki przewieziono do Krakowa i pochowano na Wawelu. Dla współczesnych, jak i potomnych monarcha był wielkim władcą. Odziedziczył trony Polski i Litwy w trudnej sytuacji politycznej. Udało mu się złamać potęgę militarną Zakonu Krzyżackiego i przełamać tym samym izolację Polski na arenie międzynarodowej odnośnie potępiania ekspansji krzyżackiej. Władysław II Jagiełło schrystianizował Litwę i umocnił jej więzy z Polską. Za jego rządów państwo było bezpieczne i stawało się najpotężniejszą terytorialnie monarchią europejską. Król wydatnie wzmocnił szlachtę, nadając jej liczne przywileje i tym samym przygotował grunt do narodzin szlacheckiej demokracji. Panowaniu Władysława II Jagiełły towarzyszył dynamiczny rozwój demograficzny oraz gospodarczy państwa. Unia polsko‑litewska doprowadziła do wzmożenia wymiany handlowej między dwoma krajami, do czego przyczyniła się również wprowadzona w 1393 roku emisja srebrnej monety zwanej półgroszem. Król hojnie wspierał Kościół w jego działalności misyjnej. Jako pierwszy z władców zabiegał o rozwój sanktuariów, w tym coraz bardziej przybierającej charakter duchowej stolicy Polski Jasnej Góry w Częstochowie. Przyczynił się do rozwoju polskiej kultury, odnawiając podupadający uniwersytet w Krakowie.
Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie w okresie panowania Władysława Jagiełły
Przedstawia granice państwa Władysława Jagiełły wraz z sąsiadami:
od wschodu księstwami ruskimi i Złotą Ordą,
od północy państwem zakonu inflanckiego i państwem zakonu krzyżackiego, Pomorzem Zachodnim i Nową Marchią,
od zachodu księstwami śląskimi i królestwem czeskim,
od południa królestwem węgierskim i hospodarstwem wołoskim.
Państwo dzieliło się na:
Królestwo Polskie z terenami zależnymi, w tym lennem mołdawskim,
Wielkie Księstwo Litewskie.
Na mapie zaznaczono również miejsca bitew polsko- krzyżackich oraz daty i miejsca podpisania traktatów między tymi państwami.
Władysław II Jagiełło cierpiał na nerwicę natręctw. Niepokojąco często mył się i reagował ostro na chęć dotykania jego rzeczy. Nie lubił, gdy ktoś korzystał z jego ubrań i naczyń, z których pił lub jadał. Bujająca się przed jego oczami huśtawka była w stanie go zahipnotyzować. Był przesądny i jak zapewniał w swojej kronice Jan Długosz wierzył w zabobony, np. odnośnie szczęśliwej procedury wychodzenia z domu polegającej na trzykrotnym obróceniu się wokół i rzuceniu za siebie na trzy części złamanej słomki. Mimo szczerego nawrócenia, w mentalności zachował przekonanie o konieczności obłaskawiania duchów, aby były nam przychylne. Z tego tytułu przypisuje mu się narodziny przysłowia „Panu Bogu świeczkę, a diabłu ogarek”, oznaczającego postępowanie kogoś, kto chce wszystkich zadowolić i asekuruje się na każdą okoliczność. O pochodzeniu powiedzenia informowały po raz pierwszy polsko‑niemiecko‑łacińskie rozmówki dla uczniów z 1527 roku. W „Namowach rozlicznych” wyjaśniano postępowanie Władysława II Jagiełły podczas uroczystości wielkanocnych w kościele Bożego Ciała w Poznaniu. Monarcha, będąc jeszcze w drewnianej świątyni w 1402 roku, zobaczył scenę podniesienia obrazu zmartwychwstałego Pana Jezusa z równoczesnym opuszczeniem na linach w dół malowidła przedstawiającego upadek diabła. Po nabożeństwie monarcha zapalił na głównym ołtarzu świecę i znajdujący się obok ogarek, czyli niewypalony knot świecy. Na zapytania obecnych odnośnie swego postępowania wyjaśniał, że należy chwalić Boga, a diabła nie rozdrażniać. O znaczeniu wydarzenia świadczy również fakt fundacji w tym miejscu kilka lat później murowanej świątyni, do której król pielgrzymował dziękczynnie po zwycięstwie grunwaldzkim.
Niedokończona opowieść. Władysław III Warneńczyk
Po śmierci Władysława II Jagiełły w 1434 roku na tron wstąpił jego najstarszy syn Władysław III. Ponieważ miał zaledwie 10 lat, w jego imieniu rządy sprawowała Rada Opiekuńcza na czele z biskupem krakowskim Zbigniewem Oleśnickim jako regentemregentem. Działania Oleśnickiego zmierzały w stronę zapewnienia młodemu władcy tronu węgierskiego po śmierci cesarza Zygmunta Luksemburskiego i ograniczenia w kraju wpływu husytówhusytów czeskich, z którymi sympatyzowała opozycja skupiona wokół królowej wdowy Zofii Holszańskiej. Składała się ono głównie ze szlachty wielkopolskiej i popierała młodszego z synów Władysława II Jagiełły - Kazimierza. Pragnęła osadzić go na tronie czeskim, a kiedy to stało się niemożliwe, zdecydowała się poprzeć w 1440 roku starania królewicza o objęcie tronu wielkoksiążęcego na Litwie i zerwanie unii personalnej między obiema państwami. W tym czasie dzięki poparciu wojewody siedmiogrodzkiego Jánosa Hunyady’ego [czyt.: janosza huniadego] sejm węgierski wybrał Władysława III na króla, licząc na polską pomoc w walce z zagrażającą krajowi islamską Turcją. Król wyruszył na Węgry, pozostawiając w Polsce dwóch namiestników. Tymczasem na Węgrzech rozgorzała wojna domowa między zwolennikami polskiego króla a stronnictwem habsburskim, które opowiadało się za Władysławem Pogrobowcem, synem poprzedniego władcy. W wyniku politycznego kompromisu w 1442 roku w zamian za uznanie swoich praw do korony węgierskiej Władysław III zobowiązywał się poślubić matkę Władysława Pogrobowca i ogłosić go dziedzicem po swojej śmierci. Równolegle papież Eugeniusz IV przedstawił polskiemu królowi plan powstrzymania potęgi tureckiej i wyznaczył Władysława III na dowódcę antyislamskiej krucjaty. Przygotowując się do wojny król zaczął zastawiać w Polsce dobra królewskie i zadłużać się u możnych. Po zgromadzeniu odpowiednich środków w 1443 roku wyruszył przeciwko Turcji, odnosząc w ciągu trzech miesięcy spektakularne zwycięstwa. Kampanię zakończył w 1444 roku dziesięcioletni rozejm w Segedynie, który zobowiązywał sułtana Murada II do wycofania się za Dunaj. Korzystne dla strony węgierskiej rozstrzygniecie przekreślił król Władysław III, ulegając namowom legata papieskiego Juliana Cesariniego i zrywając porozumienie z Turkami po trzech miesiącach. W konsekwencji marzeń monarchy o byciu sławnym krzyżowcem wyruszyła w stronę Adrianopolu armia węgiersko‑polsko‑wołoska w liczbie około 25 tysięcy żołnierzy. Pomoc krucjacie miała zapewnić flota burgundzka i wenecka, ale ta ostatnia została przekupiona przez Turków i umożliwiła im przeprawę przez cieśninę Bosfor w stronę Warny, do której też statki chrześcijańskie nie dopłynęły z zaopatrzeniem dla krzyżowców. Na wiadomość o tym oraz o przewadze liczebnej wroga, Władysław III postanowił zawrócić, jednak jego armia została zablokowana przez Turków i musiała z nimi stoczyć bitwę nad Morzem Czarnym pod Warną. Król, który osobiście dowodził pięćsetosobowym oddziałem ciężkiej jazdy, widząc poświęcenie swoich rycerzy i sam znajdując się w beznadziejnym położeniu, zaatakował bezpośrednio sułtana, chronionego przez janczarówjanczarów. W tym czasie armia węgierska uciekła z pola walki, a losy Władysława III obrosły legendą. Krucjata antyturecka w obronie Konstantynopola się załamała. Na Węgrzech nowym władcą został Władysław Pogrobowiec, a w Polsce zapanował trzyletni okres bezkrólewia. Kandydatem do tronu krakowskiego był młodszy brat Władysława III wielki książę litewski Kazimierz Jagiellończyk, ale ten zwlekał z przybyciem do Polski, pragnąc wymusić na szlachcie powrót do personalnej unii polsko‑litewskiej z zachowaniem odrębności statusów obu państw.
Władysław III Warneńczyk, nazywany „ostatnim krzyżowcem Europy”, miał zginąć podczas szarży na ufortyfikowane ugrupowanie janczarów osłaniających sułtana. Jego ciała nigdy nie odnaleziono. Według tureckich przekazów odciętą głowę królewską przesłano sułtanowi, który nakazał ją zatopić w miodzie i wystawić na widok publiczny. Wśród polskiego rycerstwa nie dawano temu wiary. Burgundczycy, walczący jako sprzymierzeńcy, donosili, że młody władca żyje i ukrywa się na Węgrzech. Rzekomo chce odpokutować zerwanie wynegocjowanego z Turkami w Segedynie dziesięcioletniego zawieszenia broni. Tropem tych pogłosek wyruszyli z Krakowa na Bałkany zakonnicy, których uważa się za pierwszych polskich detektywów. „Komisja warneńska”, złożona z dominikanów, badała na przestrzeni ponad dwudziestu lat wszystkie przypadki „cudownie ocalonych”, których historie dokumentowano głównie w Czechach. Szczególne znaczenie miało pojawienie się rzekomego Władysława w 1448 roku w Stadicach, gdzie urodził się legendarny twórca czeskiej dynastii Przemyślidów. Upowszechnienie we wsi legendy o Przemyśle Oraczu pod koniec XIV wieku kształtowało zbiorowe wyobrażenie o możliwości odkrycia w ludziach prostych królewskiego pochodzenia. Stąd przekonanie, że człowiek niespełna rozumu podający się za polskiego króla cudownie ocalałego jest rzeczywiście Władysławem III Warneńczykiem. Inne tego typu zdarzenia nie były tak spektakularne. Pogłoski, które pojawiły się w 1452 roku na dworze księcia Henryka IX Głogowskiego nie doczekały się analizy „komisji warneńskiej” z powodu ucieczki domniemanego króla. Równie będące w sferze domysłów okazały się plotki o „Warneńczykach” z Nadrenii, wskazujące jedynie na zasięg rycerskiego zaciągu krzyżowców antytureckiej wyprawy. Inaczej ma się sprawa z tropem portugalskim i hiszpańskim. W 1452 roku dominikanin Mikołaj Floris w liście do wielkiego mistrza Ludwiga von Erlichshausena [czyt.: ludwisia fon eliśhausena] informował, że zgodnie z danymi uzyskanymi od krakowskich detektywów zaginiony polski król żyje w samotni na portugalskich wyspach, a jego sprawa jest znana na dworze w Lizbonie. Strona polska nie podjęła w tej sprawie żadnych poważnych kroków, prawdopodobnie z powodu przekonania o „fabrykowaniu” takich informacji przez Krzyżaków. Wobec zbliżania się kolejnego konfliktu Zakonu z Polską plotki o żyjącym Warneńczyku mogły bowiem zdestabilizować życie w kraju, podważając autorytet i prawa do tronu Kazimierza Jagiellończyka. W Portugalii natomiast sprawa Warneńczyka obrosła w legendę, której początki sięgają drugiej połowy XVI wieku. Na Maderze lokalna tradycja przypomina dzieje Henryka Niemca, który był rzekomo ocalałym z batalii pod Warną królem Polski. Zbiegł on z pola walki ze swym przybocznym rycerzem Zygmuntem. Obaj krzyżowcy udali się z pielgrzymką do Ziemi Świętej i tam wstąpili do zakonu rycerskiego klasztoru św. Katarzyny na górze Synaj. Kilka lat później po śmierci Zygmunta ocalały władca miał się znaleźć w Hiszpanii, a następnie około 1457 roku w Portugalii, gdzie oddał się do dyspozycji króla jako osadnik na nowo odkrywanych terytoriach. Wysłany na Maderę, ożenił się z miejscową szlachcianką, z którą miał dwóch synów. Jednym z nich miał być Krzysztof Kolumb. Henryk Alemão jako przybysz zza Renu pozostawał pod osobistą opieką królów portugalskich. Nigdy nie ujawniał swej tożsamości ani faktów z przeszłości, również z powodu obcego i niezrozumiałego języka, którego używał. Podobno jego tożsamość badała „komisja warneńska”, która przybyła na Maderę i w obecności gubernatora wyspy Zarco rozmawiała z zaginionym władcą. Dwaj polscy zakonnicy rozpoznali w Henryku króla Władysława, ale przez przesłuchiwanego uznani zostali za szaleńców i odprawieni. Niedługo po tym wydarzeniu Henryk został wezwany do stolicy wyspy Funchal, gdzie gubernator przekazał mu prośbę władcy Portugalii o natychmiastowe stawiennictwo na dworze w Lizbonie. W trakcie powrotu do domu na jego łódź spadł ogromny odłamek skały z pobliskiego przylądka, powodując jego śmierć. Henryk został pochowany w ufundowanym przez siebie kościele parafialnym w Madalena do Mar [czyt.: dumar]. W zastępstwie ojca do króla Portugalii udał się jego syn Zygmunt, ale ślad po nim zaginął. W 1466 roku, czyli 22 lata po feralnej bitwie warneńskiej, czeski możnowładca Lew z Rozmitalu spotkał podczas pielgrzymki do Santiago de Composteli [czyt.: komposteli] w miejscowości Cantalapiedra [czyt.: kantalapiedra] tajemniczego pustelnika. Uchodził on za ocalałego króla Władysława, który poświęcił się pokucie za odejście od wiary podczas niewoli u Turków. „Komisję warneńską” zaalarmowali polscy pielgrzymi, którzy stwierdzili, że eremita podobnie jak zaginiony władca ma sześć palców u stopy. Podobnie Czesi zaczęli się zastanawiać, czy faktycznie pustelnik nie jest polskim królem, ale w ich przekonaniu był od władcy trzydzieści lat starszy i sprawiał wrażenie ucharakteryzowanego. Pewności nie mieli też przybyli na miejsce zakonnicy: eremita miał pod łachmanami koszulę i przefarbował włosy. Inną grupę „cudownie ocalonych” Warneńczyków stanowili oszuści, który objawili się w Wielkopolsce, skąd pochodziła większość krzyżowców. Pierwszym z nich był niezrównoważony psychicznie Jan z Wilczyny, który został zdemaskowany przez rycerzy spod Warny w 1451 roku i skazany na ścięcie przez wojewodę poznańskiego Łukasza Górkę. Piętnaście lat po bitwie warneńskiej w Poznaniu pojawił się rycerz, który podawał wiele prawdziwych informacji dotyczących otoczenia króla i krzyżowców biorących udział w wyprawie przeciwko Turkom. Został przedstawiony królowej Zofii Holszańskiej, matce Władysława, ale ta nie rozpoznała w przybyszu syna. Drobiazgowe śledztwo wykazało, że tajemniczym osobnikiem jest rycerz z przemyskiego Mikołaj Rychlik z Krukienic. Był on dworzaninem Władysława i uczestnikiem wyprawy warneńskiej, podczas której dostał się do niewoli i wrócił z uszkodzoną pamięcią w rodzinne strony po kilkunastu latach. Został wychłostany i wtrącony do lochu, gdzie przetrzymywano go w znośnych warunkach przez resztę życia.
Podaj skutki klęski wojsk polsko‑węgierskich pod Warną.
Jagiellonowie odznaczali się długowiecznością i doskonałym zdrowiem. Lubili spędzać czas na polowaniach i biesiadować na świeżym powietrzu. Chętnie podróżowali. Praktycznie nie chorowali. Władysław II Jagiełło i jego syn Kazimierz z obawy przed otruciem byli abstynentamiabstynentami. Obaj mieli jedną słabość: uwielbiali gruszki. Władysław II Jagiełło morsowałmorsował i często korzystał z łaźni. Był ptasiarzemptasiarzem, który nad wszystko przedkładał śpiew słowików. Pasja ta doprowadziła go do śmierci: zmarł na zapalenie płuc po nocy spędzonej w plenerze. Kazimierza II Jagiellończyka zabiła dyzenteriadyzenteria.
Powtórzenie
Jagiellonowie to dynastia litewska, która w XIV wieku zasiadła na polskim tronie.
Dzięki Jagiellonom została zawiązania unia polsko‑litewska, a granice państwa polsko‑litewskiego przesunęły się na wschód.
Jagiellonowie rozpoczęli w XV wieku militarne rozwiązanie kwestii krzyżackiego zaboru ziem polskich i litewskich.
W XV wieku Jagiellonowie za panowania Władysława III Warneńczyka zasiedli na tronie węgierskim i wzięli udział w antytureckiej krucjacie, co skutkowało po klęsce warneńskiej kryzysem politycznym w państwie polskim.
Słownik pojęć
osoba, która nie spożywa żadnych napojów alkoholowych
inaczej rozjemstwo, rozwiązanie sporu między państwami za pomocą orzeczenia wydanego przez wybranych przez strony arbitrów
inaczej Litwa właściwa, ze względu na położenie w dorzeczu górnego Niemna zwana Litwą górną, kraina historyczna wyodrębniona w XII wieku jako centrum administracyjne i religijne państwa litewskiego. Tu znajdowała się do 1230 roku pierwsza stolica Litwy‑Kiernów. Głównymi miejscowościami były też Poniewież, Kiejdany i Wiłkomierz. Najważniejsze znaczenie polityczne i społeczne odgrywał w niej ród Gasztołdów
osiadły w V wieku p.n.e. u południowo‑wschodnich wybrzeży Morza Bałtyckiego lud indoeuropejski, który do końca średniowiecza zachowywał odrębność kulturową i religijną. Do Bałtów należeli m.in. Jaćwingowie, Litwini, Łotysze, Prusowie i Żmudzini
inaczej czerwonka od obecności krwi w stolcu, wywołana zakażeniem bakteryjnym choroba zakaźna jelit, objawiająca się uporczywą biegunką, w średniowieczu śmiertelna
zwolennicy reformatora religijnego Jana Husa, który postulował m.in. wprowadzenie komunii pod dwiema postaciami i sekularyzację majątków kościelnych, będący równocześnie przedstawicielami antycesarskiego ruchu politycznego w Czechach w XV wieku
inaczej janczarowie, elitarne oddziały piechoty tureckiej złożone z żołnierzy obcego pochodzenia, których przymusowo islamizowano. Tworzyli rodzaj bractwa żołnierskiego utrzymywanego żelazną dyscypliną, owianego duchem muzułmańskiego fanatyzmu, żyjącego tylko z wojny
książę, możnowładca na Litwie, przywódca grodowy, odpowiedzialny za bezpieczeństwo i obronę mieszkańców
średniowieczna jednostka podziału pól odpowiadająca powierzchni przeciętnego chłopskiego gospodarstwa w wysokości 18 ha lub 24 ha. Dzielił się na zagony, te zaś na skiby
krótkotrwała kąpiel w zimnej wodzie jeziora, rzeki lub innego zbiornika wodnego. Może przyjąć formę kąpieli w przeręblu. Praktykowana od jesieni do wiosny
prowincja Marchii Brandenburskiej powstała w XIII i XIV wieku w wyniku ekspansji na ziemię lubuską i pogranicze pomorsko‑wielkopolskie. Na południu granicą regionu była dolna Warta i Noteć, na zachodzie Odra, na wschodzie Drawa, a na północy ziemie środkowego Pomorza nad Regą
wypowiedź lub pismo szkalujące lub zniesławiające kogoś
wywodzący się z tradycji ruskiej od 1384 roku herb Wielkiego Księstwa Litewskiego. Posługiwanie się nim zainicjował Narymunt Gleb, syn Giedymina, który pieczętował się tym znakiem. Według tradycji on też nadał herbowi zawołanie odnoszące się do działania najwaleczniejszego władcy. Upowszechniło się ono w XVI wieku i ma źródłosłów od czasownika gonić. Herb przedstawia w polu czerwonym srebrnego rycerza w zbroi na tej samej barwy koniu wspiętym, z mieczem w prawej ręce, a w lewej ręce tarczą ze znajdującym się na niej od czasów chrystianizacji Litwy podwójnym krzyżu
miłośnik ptaków, obserwator ich w naturalnym środowisku
osoba sprawująca władzę w imieniu monarchy, gdy ten nie może pełnić swych obowiązków, np. z powodu małoletności, choroby lub nieobecności w kraju
kraina historyczna położona między Prypecią, dolną Berezyną a górnym Niemnem. Sąsiaduje od wschodu z Rusią Białą i Siewierszczyzną, od zachodu z Podlasiem, od południa z Polesiem, a od północy z Litwą. Głównymi miastami są Nowogródek, Wołkowysk, Bobrujsk, Nieśwież i powstałe później Baranowicze
urząd królewski wprowadzony w Polsce w XIV wieku podczas panowania króla Wacława II z dynastii Przemyślidów celem sprawniejszego zarządzania krajem. Dzielił się na kilka rodzajów: starosta generalny był namiestnikiem prowincji, równorzędnym wojewodom, starosta grodowy operował na terenie powiatu, zaś starosta niegrodowy był dzierżawcą dóbr królewskich
kraina historyczna na północny wschód od Włocławka między rzekami: Wisłą, Drwęcą, Rypienicą, Pisiakiem, Pissą, Brynicą i Skrwą. Stolicą regionu był Dobrzyń nad Wisłą. Do głównych miast należały też: Rypin, Lipno, Górzno, Bobrowniki i Skępe
inaczej dolna Litwa, odrębna od Auksztoty kraina historyczna, zachowująca wobec niej niezależność językową i religijną, od XIII wieku przedmiot rywalizacji między zakonem kawalerów mieczowych, Zakonem Krzyżackim a książętami litewskimi, schrystianizowana po 1413 roku. Głównymi miejscowościami były Szawle, Telsze i Wornie. Najważniejsze znaczenie polityczne i społeczne odgrywał na Żmudzi ród Kieżgajłów
Bibliografia
Borkowska U., (2011), Dynastia Jagiellonów w Polsce, Warszawa: PWN.
Fałkowski W, (2017), Pierwsze stulecie Jagiellonów, Kraków: Avalon.
Ochmański J., (1990), Historia Litwy, Wrocław: Ossolineum.