Polskie dynastie: Piastowie

Genealogia Piastów

Odnośnie pochodzenia Piastów formowano hipotezyhipotezahipotezy już w średniowieczu. Pierwszą genealogię stworzono na dworze legnicko‑brzeskich Piastów śląskich. Odwoływała się ona do zapisu kroniki AnonimaGall AnonimAnonima, zwanego GallemGall AnonimGallem, który na początku XII wieku twierdził, że ród władców Polski ma pochodzenie rodzime. Według tradycji Piast miał być chłopem, którego potomkowie, w tym Siemowit, Lestek i Siemomysł, mieli obalić lub zastąpić panującą wcześniej dynastię. Zakres panowania Piastów musiał być niewielki, obejmować być może jedynie Gniezno, skoro w źródłach historycznych z połowy IX wieku, w tym relacji dobrze poinformowanego o polskich plemionach Geografa BawarskiegoGeograf BawarskiGeografa Bawarskiego, nie ma wzmianki o państwie Piastów. Nie podają o nich informacji również źródła niemieckie, czeskie czy ruskie. Zdaniem archeologów ekspansjonizm Piastów datuje się dopiero pod koniec pierwszej ćwierci X wieku i obejmuje równie niewielki obszar Wielkopolski z grodamigródgrodami Giecz, Gniezno, Moraczewo i Poznań. Zdaniem saskiego kronikarza z X wieku Widukinda z KorbeiWidukind z KorbeiWidukinda z Korbei teren ten zamieszkiwali LestkowiceLestkowiceLestkowice, być może poddani Lestka, który zainicjował podboje wykraczające poza obszar dotychczas kontrolowany. Niemniej o Piastach można właściwie mówić dopiero około 940 roku. W tym kontekście historiografia szeroko snuła hipotezy, co było wcześniej i skąd u miejscowych możnowładców, którzy dotychczas nie wykazywali aktywności, tak nagła zmiana zachowania. Część badaczy odwoływała się do przekonania występującego w piastowskim rodzie, że nazwa „piast” była określeniem sprawowanego urzędu piastuna, czyli opiekuna potomstwa panującej dynastii PopielidówPopielidziPopielidów, wymarłej bądź obalonej podobnie jak to miało miejsce z frankońskimi MerowingamiMerowingowieMerowingami, których zastąpili zarządzający ich dworem KarolingowieKarolingowieKarolingowie. W takim aspekcie można Piastów uważać za obcych uzurpatorów, pochodzenia germańskiego bądź skandynawskiego, jak podawali niektórzy z historiografów i odrzucać ich związek ze słowiańską społecznością. Oliwy do ognia tym spekulacjom dodają ostatnie badania genetyczne Piastów, przeprowadzone przez polskich i duńskich uczonych, które wskazują na ich celtyckie bądź atlantyckie pochodzenie.

R1Lbkm61N5Wfv

Ilustracja przedstawia plan grodu z położonym w jego obrębie palladium Mieszka I. Na mapie widoczne są obramowania grodu z bramą wejściową i ułożeniem w jej pobliżu pałacu książęcego, co może sugerować jego obronny charakter. Pałac i brama znajdują się w południowo‑wschodniej części ogrodzonego terenu.

Państwo pierwszych Piastów

Misja chrystianizacyjna pierwszych Piastów

Pierwszym historycznym władcą z dynastii Piastów był Mieszko I, którego dziejową rolą było wprowadzić Polskę w obręb zachodniej kultury. Wobec przyjęcia przez Ruś Kijowską wschodniego obrządku, Polska od 966 roku będzie najdalej wysuniętym państwem łacińskiego katolicyzmu i tym samym przyjmie zadanie obrony tych rubieży zarówno pod względem religijnym, jak i politycznym. Potwierdzą to m.in. symbole krzyża świętego na pierwszych polskich monetach obecne obok nazwy Polski. Chrześcijaństwo będzie początkowo się opierało na przybyszach z zewnątrz. Pierwszy biskup JordanJordanJordan prawdopodobnie pochodził z Włoch lub Francji, a kolejny UngerUngerUnger był Niemcem. O rodzimych neofitachneofitaneofitach spoza piastowskiej dynastii dowiemy się dopiero w 1003 roku, gdy w napadzie rabunkowym zostanie zabitych pięciu benedyktyńskich nowicjuszy, rok później ogłoszonych świętymi. Wcześniej męczeńską śmiercią umrze podczas misji wśród Prusów w 997 roku praski biskup św. Wojciechśw. Wojciechśw. Wojciech, a jego ciało wykupi celem stworzenia na ziemiach polskich kościelnej metropolii Bolesław Chrobry. Będzie to dla piastowskiego państwa wydarzenie przełomowe, gdyż powstanie w 1000 roku w Gnieźnie arcybiskupstwa, wraz z trzema biskupstwami w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu, uniezależni Kościół w Polsce od wpływów obcych. Wcześniej o sile suwerenności mógł jedynie zaświadczyć dokument z około 990 roku, w którym Mieszko I oddawał swój kraj pod opiekę papieża, aby nie doprowadzić do podporządkowania Polski cesarstwu niemieckiemu. Radzim Gaudenty, brat św. Wojciecha, został za czasów Bolesława Chrobrego tym arcybiskupem, który dla celów chrystianizacyjnych przeprowadził daleko idącą reformę społeczną. Upowszechnił pochówek szkieletowy, wprowadził posty zgodnie z kalendarzem kościelnym, nakazał budowę kościołów i kaplic z baptysteriamibaptysteriumbaptysteriami dla chrztu neofitów. W XI wieku zaczną już powstawać lokalne sanktuaria, do których zaczną pielgrzymować nawróceni na nową wiarę. Szybkie tempo przyjmowania chrześcijańskiej religii zahamuje tzw. reakcja pogańskareakcja pogańskareakcja pogańska w czasach Mieszka II. Upadnie gnieźnieńska metropolia, relikwie św. Wojciecha zostaną wywiezione przez czeskiego księcia Brzetysława do Pragi w 1038 roku. Opustoszeją też benedyktyńskie klasztory, głównie w Wielkopolsce. Enklawy wiary w Małopolsce staną się podstawą do budowy nowej struktury kościelnej za czasów Kazimierza Odnowiciela. Proces ten zostanie przyśpieszony za jego następców, którzy będą fundować nowe klasztory i kościoły, zwłaszcza na obszarach takich jak Mazowsze, gdzie powrócono do kultu pogańskiego. Sieć parafialna pojawi się najwcześniej dopiero pod koniec życia Bolesława III Krzywoustego. Dla dynastii piastowskiej drugim przełomowym momentem będzie zabójstwo biskupa krakowskiego św. Stanisława ze Szczepanowaśw. Stanisław ze Szczepanowa św. Stanisława ze Szczepanowa przez Bolesława II Śmiałego w 1079 roku. Klątwa kościelna, jaką tym aktem ściągnął na siebie król, osłabiła również państwo jako takie. Zamarły bowiem dotychczasowe ośrodki władzy i tempo chrystianizacji osłabło. Dla jego ratowania Bolesław III Krzywousty polecił stworzyć na Świętym Krzyżu narodowe sanktuarium pielgrzymkowe, początkowo pod wezwaniem św. Trójcy. Tymczasem oddolnie od 1079 roku pojawi się w Polsce kult maryjny, którego pierwszym ośrodkiem będzie Górka Duchowna w Wielkopolsce. Masowy ruch pątniczy narodzi się jednak dopiero w XIII wieku.

R1VBReqEnCgxo

Ilustracja przedstawia awers i rewers monety zaprojektowanej na zjazd gnieźnieński w 1000 roku przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Radzima Gaudentego. Na awersie widoczny jest ptak (najprawdopodobniej to paw- symbol chrystianizacji) zwrócony w prawo z rozpostartym ogonem o pięciu piórach. Na głowie ma trzy pióra, dwie nogi o rozszerzonych palcach, na piersiach sześć punktów, które są częściowo połączone. W otoku znajduje się napis łaciński „Princes Polonie” (książę Polski). Na rewersie jest podwójny krzyż nitkowy. Między jego ramionami znajdują się cztery półkola, a w każdym z nich jest po jednym punkcie. Otok powtarza napis z awersu.

Pozycja polityczna Piastów

Piastowie szybko znaleźli się w orbicie wpływów kultury europejskiej. Wcześnie weszli na dwór cesarski w randze politycznych współpracowników. Bliskie relacje wiązały zwłaszcza Bolesława Chrobrego z cesarzem Ottonem III, co wydatnie podkreślił zjazd gnieźnieński w 1000 roku. Dla Bolesława Chrobrego otwierała się perspektywa bycia liderem wśród państw słowiańskich Europy Środkowo‑Wschodniej i koronacji. Stało się to faktem w 1025 roku i podniosło prestiż Polski na arenie międzynarodowej. Z tego też tytułu syn Bolesława Mieszko II ożenił się z siostrzenicą cesarza Ottona III, córką potężnego palatyna Renu, Rychezą. Wzmocnieniu uległy również relacje z innymi państwami chrześcijańskimi. Siostra Bolesława Chrobrego, Świętosława, została najpierw żoną króla szwedzkiego, a po jego śmierci również duńskiego. Wejście Piastów na salony i korzystanie ze zdobyczy cywilizacji łacińskiej pokazuje też wykształcenie pierwszych Piastów. Bolesław Chrobry i jego ojciec byli analfabetami, natomiast Mieszko II znał łacinę oraz grekę i był jednym z najbardziej wykształconych władców ówczesnej Europy. Naukę pisania i czytania pobierał także Kazimierz Odnowiciel.

Zakres relacji pierwszych Piastów z krajami Europy

Relacje żydowskiego kupca Ibrahima ibn Jakuba, pochodzącego z zajętej przez Arabów Hiszpanii, dowodzą, że Piastowie prowadzili handel z krajami południa, w tym z państwami arabskimi. Przedmiotem wymiany byli niewolnicy, pochodzący z licznych wojen między plemionami słowiańskimi. Handlarze wywozili jeńców głównie na teren Hiszpanii i Syrii. Według przekazów arabskich jednego z takich niewolników, wykształconego miejscowego urzędnika, spotkał podczas swoich studiów w Kordobie późniejszy papież Sylwester II. Odtąd przychylnie nastawiony do idei chrystianizacji Słowiańszczyzny będzie popierał m.in. zabiegi o stworzenie na ziemiach polskich samodzielnego arcybiskupstwa. W zamian za niewolników Piastowie otrzymywali wiele luksusowych towarów, w tym adamaszek i jedwab, a czasem również egzotyczne zwierzęta. Zdobytego wielbłąda w 986 roku podarował Mieszko I cesarzowi Ottonowi III, składając mu hołd. Pierwsi Piastowie utrzymywali także relacje dyplomatyczne z Konstantynopolem, o czym świadczą przekazy bizantyjskie. W jednym z nich czytamy o poselstwie z około 990 roku, które zamówiło celem założenia narodowego sanktuarium, istotnego z punktu widzenia chrystianizacji, w należącym do cesarzy wschodniorzymskich klasztorze w Saidnaya [czyt.: sednaja] w Syrii kopię tamtejszego obrazu maryjnego, przypisywanego św. Łukaszowi. Ikona trafiła do Konstantynopola, gdzie z powodu wojny z Turkami seldżuckimi pozostawała przez dwa wieki. Następnie w XIII wieku za pośrednictwem spokrewnionych z Piastami książąt halickich została sprowadzona do Bełza, a stamtąd obraz w 1384 roku wywiózł do klasztoru jasnogórskiego pod Częstochową pochodzący z Piastów Władysław Opolczyk.

Siła militarna pierwszych Piastów

Siła militarna miała znaczenie w aspekcie budowy ładu wewnętrznego. Przyczyniła się do powstania państwa pierwszych Piastów. Zdaniem żydowskiego kupca Ibrahima ibn Jakuba, który opisał terytorium zarządzane przez Mieszka I, ekspansja prowadziła do gwałtownych przeobrażeń, przesiedlania podbitej ludności na nowe obszary i tworzenia systemu umocnień, których budowę nadzorowały wojska księcia. W momencie chrztu państwa w ręku Mieszka I znajdowała się cała Wielkopolska, Kujawy, Mazowsze i Pomorze Wschodnie, a podboje kontynuowano do ujścia Odry. Z pewnością łatwiej było prowadzić wojny z poganami niż napadać na chrześcijańskie kraje, tak więc trudne również z punktu widzenia politycznego były decyzje o opanowaniu Śląska i Małopolski, gdyż te dzielnice znajdowały się w orbicie wpływów czeskich. Zawsze jednak, gdy chodziło o ugruntowanie panowania nad danym terytorium Piastowie odwoływali się do misji dziejowej, która im została powierzona. Dumni z opanowania Pomorza Zachodniego byli zarówno wojewojwoje Mieszka I, jak i rycerze Bolesława III Krzywoustego. Również dzięki armii państwo pierwszych Piastów wykształciło przekonanie o potrzebie integracji wewnętrznej, zwłaszcza w sytuacji realnych zagrożeń suwerenności. Obrońcy Niemczy w 1017 roku nie działali tylko celem wykonania rozkazów Bolesława II Chrobrego, ale zdaniem niemieckiego kronikarza Thietmara uważali to za obowiązek moralny obrony ojczyzny. W tym też duchu wznosili nad atakującymi krzyż święty z przekonaniem, iż przyjdzie im z pomocą, gdyż działają w słusznej sprawie. Podobne przeświadczenie charakteryzowało obrońców Głogowa w 1109 roku. Gdy Henryk V złamał dane im przyrzeczenie i przywiązał zakładników do machin oblężniczych, nie wahali się razić strzałami również swoich krewnych, wierząc w moralną wyższość obrony ojczyzny nad prywatne cierpienia. Kronikarz Gall Anonim nawet zaświadcza, że ten fakt stał się powodem powszechnego powstania przeciwko Niemcom, w które zaangażowane było nie tylko rycerstwo, ale i chłopstwo. Na sposób partyzancki nękało ono drobniejsze oddziały niemieckie, tropiło ich po lasach i bagnach. W ostateczności jednak zgubne dla państwa pierwszych Piastów były wojny z sąsiadami. Prowadziły one co prawda do rozszerzenia granic Polski, ale opanowanie Czech, Moraw, Słowacji, Grodów Czerwieńskich, Milska i Łużyc było krótkotrwałe i naraziło Polskę na wrogość sąsiadów, a ich współdziałanie doprowadziło do rozpadu państwa. W latach trzydziestych XI wieku Polska w zasadzie przestała istnieć i dopiero powrót z wygnania Kazimierza Odnowiciela oznaczał rozpoczęcie procesu ponownej odbudowy Polski.

RVpfa1OzTkpld

Ilustracja przedstawia mapę państwa polskiego za panowania Bolesława Chrobrego. Wskazano sąsiadów Polski: od zachodu Związek Wielecki i Rzeszę Niemiecką, od południa Królestwo Węgierskie, od wschodu Księstwo Kijowskie i od północy ziemie Prusów. Ukazano terytoria dziedziczne: Pomorze Zachodnie i Pomorze Gdańskie, Wielkopolskę, Mazowsze, Śląsk i Małopolskę oraz ziemie przyłączone w czasie panowania Bolesława Chrobrego: Łużyce i Milsko na zachodzie, Księstwo Czeskie, Morawy i Słowację na południu, Grody Czerwieńskie i ziemie nadburzańskie z Brześciem na wschodzie. Na mapie zaznaczono miejsce zjazdu gnieźnieńskiego w 1000 roku, pokoju w Budziszynie w 1018 roku oraz koronacji Bolesława Chrobrego w 1025 roku. Oznaczono arcybiskupstwo gnieźnieńskie oraz biskupstwa polskie w Krakowie, Wrocławiu, Poznaniu i Kołobrzegu. Poza granicami Polski wskazano na biskupstwo w Pradze i Miśni. Narysowano trasę misji chrystianizacyjnej św. Wojciecha w 997 roku z Gdańska na Truso w kraju Prusów oraz wypraw z Niemczy na Pragę oraz na Kijów od Sandomierza przez Czerwień. Wskazano obszary kraju, które w momencie śmierci Bolesława Chrobrego były poza granicami jego państwa: pomorze Zachodnie, Księstwo Czech, Morawy, Słowacja i okręg nadbużański z Brześciem. Oznaczone jest Gniezno jako miejsce koronacji.

Ważne!

Poniżej znajduje się ilustracja interaktywna ukazująca drzewo genealogiczne pierwszych Piastów (X - XII w.). Najedź kursorem na legendę obok ilustracji i przełączaj zawartość haseł, aby poznać szczegóły. Aby przełączać opisy, należy zmienić punkt legendy za pomocą strzałek, położonych w górnym lewym rogu każdej z plansz.

R1Hrx0duj3bnK

Ilustracja przedstawia mapę Polski w czasach Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustnego. Polska za rządów Władysława Hermana: Wielkopolska i Kujawy (z Poznaniem, Gnieznem, Włocławkiem, Kaliszem), Śląsk (z Głogowem, Wrocławiem, Ryczynem, Opolem), Małopolskę (z Krakowem, Wiślicą), a także obszary wokół Sandomierz, Łęczycy, Sieradza. Ziemie przyłączone do Polski przez Bolesław Krzywoustego: Cieszyn i okolice oraz pas ziemi od Lubusza, Santoka, Ujścia, Nakła do Gdańska). Ziemie uzależnione przez Bolesław Krzywoustego: Pomorze Zachodnie z Uznamem, Wolinem, Kołobrzegiem, Szczecinem. Dzielnica Władysława Hermana w latach 1097‑1102 to Mazowsze z Płockiem, aż do terenów nad Wizną. Najazd Henryka V na Polskę w 1109 rozpoczął się z Marchii w okolicach rzeki Łaba. Marsz przeszedł przez Krosno, następnie oblężony został Głogów, wojska skierowały się do Wrocławia, a później Ryczyna skąd wycofały się na granice. Granice państwa Bolesław Krzywoustego w 1138 r.: Pomorze Gdańskie, Pomorze Zachodnie (bez Uznamu i terenów na zachód od niego), Pomorze Gdańskie, Mazowsze, Wielkopolska, Lubskie, Śląsk, Małopolska. Dzielnica Bolesław Krzywoustego obejmowała Śląsk i Małopolskę oraz miasta: Głogów, Wrocław, Ryczyn, Opole, Kraków, Wiślica, Sandomierz. Dzielnica Zbigniewa obejmowała Wielkopolskę i Mazowsze z miastami Poznań, Gniezno, Włocławek, Kalisz, Sieradz, Łęczyca, Płock, Wizna.

Ważne! Poniżej znajduje się ilustracja interaktywna ukazująca drzewo genealogiczne potomków Bolesława III Krzywoustego. Najedź kursorem na legendę obok ilustracji i przełączaj zawartość haseł, aby poznać szczegóły. Aby przełączać opisy, należy zmienić punkt legendy za pomocą strzałek, położonych w górnym lewym rogu każdej z plansz.

Przyczyny rozbicia dzielnicowego

Pierwszych Piastów cechowało okrucieństwo, które nie tylko wymierzone było we wrogów zewnętrznych, ale również we własną rodzinę, co przyniosło im tytuł „królów przeklętych”. W rzeczywistości pierwszy noszący zaszczytny tytuł monarchy, tj. Bolesław Chrobry, faktycznie wygnał macochę i przyrodnich braci, niemniej nie zszedł z tego świata pozbawiony tronu, co spotkało Mieszka II i Bolesława II Śmiałego. Na dworze piastowskim panowała jednak ostra rywalizacja o władzę, gdzie wszelkie chwyty były dozwolone, a tym samym dochodziło do zbrodni, takich jak oślepienie Zbigniewa przez Bolesława III Krzywoustego. W średniowieczu słabość władcy wiązano z jego niegodziwym postępowaniem lub klątwą rodową, stąd konieczność ekspiacjiekspiacjaekspiacji, np. w postaci fundacji kościołów lub pielgrzymek do miejsc kultu świętych. Według Galla Anonima, żeby ratować przyszłość dynastii, splamionej krwią zabitego przez Bolesława II Śmiałego biskupa krakowskiego Stanisława, Władysław I Herman musiał prosić o pomoc św. Idziego. Dzięki wstawiennictwu tego popularnego wtedy patrona miał narodzić się Bolesław III Krzywousty. Przezorny jego ojciec nie zawierzył jednak dalszej przyszłości rodu boskiej opiece, ale własnej zapobiegliwości i podzielił państwo miedzy synów, aby zaprowadzić pokój. Okazało się to nietrwałym rozwiązaniem i podobnie jak to miało miejsce za czasów Mieszka II doprowadziło do wojny domowej. Istotne z punktu widzenia dalszych losów Piastów jest jednak stwierdzenie, że w przeciągu ćwierć wieku nastąpiły takie zmiany w państwie, że ponowne rozbicie dzielnicowe mogło być możliwe. Pojawienie się książęcych kancelarii, redagujących dokumenty i poświadczających spisaną wolę dawało podwaliny pod pokojowe rozwiązywanie konfliktów i zastąpienie rozwiązań militarnych siłą argumentów. Stąd działanie Bolesława III Krzywoustego, aby zahamować rozlew krwi bratniej i na mocy testamentu uregulować prawa dziedziczenia, miało bardziej realne podstawy niż decyzje jego ojca w podobnej sprawie. Zdaniem współczesnych miało też wymiar pokutny i prowadziło do naprawienia zła, które tkwiło w dynastii piastowskiej.

RBQfGnJwYb0vM

Ilustracja przedstawia mapę państwa polskiego w momencie śmierci Bolesława Krzywoustego w 1138 roku. Wskazano na mapie sąsiadów Polski: od zachodu Związek Wielecki, Marchię Łużycką i Marchię Miśnieńską, od południa Królestwo Czeskie i Królestwo Węgierskie, od wschodu Księstwo Halickie i Księstwo Włodzimierskie oraz od północy ziemie Prusów i Jaćwingów. Ukazano terytorium dzielnicy senioralnej, obejmującej ziemie zależne: Pomorze Gdańskie i Pomorze Zachodnie, ziemię łęczycką i ziemię krakowską z ziemią sandomierską, która w latach 1146‑1166 była wydzielona dla Henryka. Pokazano wraz z granicami układ dzielnic juniorów: Bolesława IV Kędzierzawego na Mazowszu z Płockiem i Włocławkiem oraz granicznym Nakłem i Wizną, Mieszka III Starego w Wielkopolsce z Gnieznem, Poznaniem i Kaliszem oraz dzielnicę własną seniora Władysława II Wygnańca z Wrocławiem, Głogowem i Lubuszem.

Podsumowanie

Słownik pojęć

Bibliografia

Balzer O., (1895), Genealogia Piastów, Kraków: Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Jasiński K., (1992), Rodowód pierwszych Piastów, Wrocław- Warszawa: Volumen.

Jasienica P., (2007), Polska Piastów, Warszawa: Prószczyński Media.