Polskie dynastie: Wazowie

Wprowadzenie

Polska linia Wazów panowała w Rzeczpospolitej Obojga Narodów w latach 1587‑1668. Ich prawa do polskiej korony wywodzono z linii Jagiellonów, gdyż o przeniesienie sukcesji na potomków swojej siostry Katarzyny Jagiellonki, żony króla Szwecji
Jana III Wazy, wnioskowała królowa Anna Jagiellonka, żona zmarłego w 1586 roku króla Stefana Batorego. Wazowie na tronie polskim mieli być przeciwwagą dla wpływów Habsburgów w tej części Europy. Równocześnie jako katoliccy władcy mieli zahamować ekspansję protestantyzmu w basenie Morza Bałtyckiego po sekularyzacjisekularyzacjasekularyzacji państw zakonnych w Prusach i InflantachInflantyInflantach.

RmFcuQzRyPs2P

Na ilustracji tarcza herbowa w stylizacji z XVII wieku. W polu czerwonym godło Rzeczpospolitej Obojga Narodów z tarczą sercową szwedzkiej linii Wazów z emblematem dynastycznym. W polach lewym górnym i prawym dolnym rogu znajduje się godło Korony Królestwa Polskiego w postaci białego orła w koronie, mającego język, dziób, szpony, pazury i przepaskę na skrzydłach w kolorze złotym. W lewym dolnym i prawym górnym rogu jest Pogoń Wielkiego Księstwa Litewskiego w postaci białego rycerza w zbroi na tej samej barwy koniu wspiętym, z mieczem w prawej ręce, a w lewej ręce z niebieską tarczą. Uprząż, siodło i pasy na koniu są w kolorze niebieskim. Tarcza sercowa szwedzkiej linii Wazów posiada w polu niebieskim złoty krzyż z ramionami rozszerzającymi się na końcach i wewnętrzną tarczą sercową dynastyczną. W lewym górnym i prawym dolnym rogu znajdują się trzy złote korony w układzie dwie w pierwszym szeregu i jedna w drugim szeregu. W prawym górnym i lewym dolnym rogu jest na tle trzech lewoskośnych srebrnych pasów złoty lew w koronie, mający czerwone język i pazury. Tarcza sercowa wewnętrzna pokazuje herb Wazów - na tle prawo skośnych pasów niebieskiego, białego i czerwonego złoty snopek. Na hełmie herbu widoczna korona dynastyczna Wazów.

Na panowanie Wazów w Rzeczypospolitej miały wpływ warunki wewnętrzne -ustawiczny spór ze szlachtą o zakres władzy królewskiej - jak i prowadzona na zewnątrz polityka dynastyczna. W jej następstwie Rzeczpospolita uwikłała się w wojny ze Szwecją i Moskwą, tracąc na północy i wschodzie znaczne terytoria: Inflanty, ziemię smoleńską, czernichowską i siewierską oraz Ukrainę Zadnieprzańską (wschodnią). W trakcie tych konfliktów popełniono liczne błędy w ocenie możliwości politycznych, jakimi dysponowano, co doprowadziło m.in. do utraty zwierzchnictwa lennego nad Prusami Książęcymi i powstania w przyszłości silnego państwa pruskiego pod rządami elektorów brandenburskich. Ponadto Wazowie pozostawili Rzeczpospolitą wyniszczoną gospodarczo, społecznie niestabilną z powodu m.in. spadku liczby ludności w miastach królewskich, w stanie rozkładu politycznego, będącego okazją do zwiększenia w kraju wpływów innych państw. Rzeczpospolitą osłabiało liberum veto i wolna elekcja, sterowana przez magnatów przyjmujących pensje od obcych monarchów. Kraj wstrząsały rokosze, objawiające upadek znaczenia średniej szlachty na rzecz magnatów, których Wazowie nadaniami urzędów pragnęli kupić.

Polska Linia Wazów

Ważne!

Poniżej znajduje się ilustracja interaktywna ukazująca drzewo genealogiczne polskiej linii Wazów. Najedź kursorem na legendę obok ilustracji i przełączaj zawartość haseł, aby poznać szczegóły. Aby przełączać opisy, należy zmienić punkt legendy za pomocą strzałek, położonych w górnym lewym rogu każdej z plansz.

Zygmunt III Waza - król o złotych zainteresowaniach

Zygmunt III Waza urodził się w 1566 roku na zamku Gripsholm około 60 km na zachód od Sztokholmu. Jego rodzice, książę Finlandii Jan Waza i Katarzyna Jagiellonka, byli tam przetrzymywani od 1563 roku za sprzeciw wobec polityki prowadzonej przez obłąkanego króla Eryka XIV (przyrodniego brata Jana Wazy). Na prośbę stryja Karola, najmłodszego z braci Wazów, para została uwolniona w 1567 roku. Niespełna dwa lata później bunt przeciwko królowi Erykowi XIV wyniósł na tron ojca Zygmunta - Jana III Wazę.

R5AjeidpANJb4

Obraz przedstawia scenę rodzinną na zamku Gripsholm, gdzie byli uwięzieni Jan III Waza i jego żona Katarzyna Jagiellonka. W scenie uczestniczy też urodzony na zamku ich syn Zygmunt. Rodzina skupiona jest w centrum obrazu: na krześle siedzi Anna Jagiellonka, trzymając w prawym ręku różaniec, a lewą ręką podtrzymując tulącego się do niej małego Zygmunta. Dziecko jest wyraźnie przestraszone i trzyma główkę oraz lewą rączkę na piersi matki. Ubrany w kaftanik z przykrótkimi spodenkami i widocznymi spod nich jedwabnymi rajtuzami malec spoczywa na prawym kolanie matki. Anna Jagiellonka ubrana jest w długą suknię z koronkowym kołnierzem i płaszcz gronostajowy z rozciętymi rękawami. Na głowie ma czepek nakryty toczkiem. Jest zasmucona niepewną przyszłością. Jej mąż Jan III Waza stoi po lewej stronie krzesła, opierając na nim prawe ramię i podtrzymując głowę w geście rezygnacji. Ubrany jest w kaftan z krezą na szyi, wełniane pończochy oraz podbity futrem płaszcz z krótkimi rękawami. Na szyi ma założony łańcuch. Po lewej stronie obrazu przy krześle znajduje się stół z krucyfiksem oraz otwartym modlitewnikiem. Po prawej stronie widoczna jest kotara, zza której na więźniów spoglądają dwaj strażnicy. Noszą oni hełmy i zbroje. Mają halabardy i rapiery u pasa.

Tymczasem mały Zygmunt wychowywał się na dworze matki pod opieką karlicy Doroty Ostrzelskiej. Stał się dwujęzyczny: mówił biegle po polsku i szwedzku,
a po ukończeniu sześciu lat zaczął uczyć się łaciny, języka niemieckiego i włoskiego.
Był wychowywany w duchu katolicyzmu i polskiego patriotyzmu. Budowano w nim dumę przynależności do dynastii Jagiellonów, która przez dwieście lat rządziła Polską i miała ogromny wpływ na sprawy europejskie. W wieku dziesięciu lat, zgodnie z życzeniem ojca, został oddany w ręce luterańskich nauczycieli: Nilsa Raska [czyt.: nilza laaska] i Arnolda Grothusena [czyt.: grotuzena], którzy mieli go przygotować
do objęcia władzy w przyszłości. Dodatkowo Jan III zezwolił żonie na kontakty z kardynałem Stanisławem Hozjuszem i biskupem warmińskim Marcinem Kromerem, którzy przysłali z Braniewa jezuitówjezuicijezuitów. Od tego czasu Zygmunt będzie pod ogromnym wpływem tego zakonu ze względu na jego zdolności do formowania u wychowanków szerokich horyzontów intelektualnych, rozwijania sztuki dyplomacji i wyrabiania smaku estetycznego. Siła oddziaływania jezuickiej formacji wynikała również z osobowości królewicza, który był nieśmiałym, introwertycznym młodzieńcem. Choć przystojny, szczupły i wysoki stronił od towarzystwa i przedkładał, nad obecność przyjaciół, możliwość rozwoju własnych zainteresowań.

RWkaZszwtP7uX

Ilustracja składa się z dwóch obrazów. Na obrazie po lewej stronie ukazano sylwetkę dwuletniego królewicza Zygmunta w aksamitnej sukience ‑ kontusiku na modłę polską z hiszpańską krezą na szyi. Jest przepasany aksamitnym paskiem z metalowymi okuciami. Chłopiec ma na głowie beret z przypiętym z przodu klejnotem. W prawej dłoni trzyma grzechotkę. Na szyi mały królewicz ma amulet z wilczego zęba. Chłopcu towarzyszy z lewej strony mały rudo‑biały spaniel z białą strzałką na głowie. Na obrazie po prawej stronie znajduje się łaciński napis: AETATIS SVAE 2/1568. Na prawo portret osiemnastoletniego królewicza Finlandii Zygmunta, o czym informuje łaciński napis na obrazie z lewej strony, w stroju hiszpańskim. Królewicz nosi wams, czyli obcisły kaftan z wyraźnie zaznaczonym pasem, do którego przytwierdzony jest skórzany pas z rapierem na końcu. Do niego nałożył krótkie, bufiaste spodenki i jedwabne pończochy oraz półbuty. Szyję oplata wykonana z cienkiego płótna kreza. Zewnętrzną szatą jest aksamitny krótki płaszcz bogato haftowany złotą nicią.

Dzięki staraniom kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego oraz swojej ciotki Anny Jagiellonki, która wyłożyła pieniądze na elekcjęelekcjaelekcję, został wybrany na tron Rzeczypospolitej w 1587 roku. Szybko popadł w konflikt ze szlachtą, gdyż nie znał polskiego ustroju. Był przygotowany do panowania w monarchii typu absolutnego, gdzie władza królewska jest silna i wspiera się na współdziałaniu z Kościołem i magnaterią. Tymczasem średnia szlachta nie akceptowała budowania dworskiego stronnictwa w oparciu o przybyłych ze Szwecji zwolenników i osadzonych w roli doradców jezuitów. Nie tolerowała, w imię wolności religijnej, tumultówtumultytumultów wymierzonych w protestantów ani ograniczeń wynikających z cenzury kościelnej. Obce były jej kontrreformacyjne hasła budowania jednego Kościoła, które kilka lat później w 1596 roku przyczynią się do unii brzeskiejunia brzeskaunii brzeskiej katolicyzmu z prawosławiem. Zmęczony sejmowymi potyczkami ze szlachtą król planował po przewidywanej śmierci ojca zrzec się polskiej korony na rzecz Habsburgów, których podziwiał i powrócić na tron w Szwecji. Ujawnienie tych planów w 1592 roku doprowadziło do długotrwałego kryzysu zaufania, który zakończył się dopiero w 1607 roku po stłumieniu rokoszurokoszrokoszu wojewody krakowskiego Mikołaja Zebrzydowskiego. W tym czasie Zygmunt III podjął próbę utrzymania szwedzkiej korony, którą otrzymał po śmierci ojca Jana III w 1594 roku. Nie było to zadanie łatwe, zwłaszcza że król nie posiadał w Szwecji poparcia społecznego. Zerwał zaręczyny z luterańską księżniczką Krystyną holsztyńską i poślubił Annę Habsburżankę, podkreślając tym samym swoje przywiązanie do katolicyzmu. Był w tym aspekcie konsekwentny: gdy pierwsza żona zmarła w 1598 roku, wbrew woli szlachty poślubił jej młodszą siostrę Konstancję Habsburżankę w 1605 roku. Tymczasem w Szwecji Krystyna holsztyńska poślubiła stryja Zygmunta III regenta Karola Sudermańskiego, co automatycznie sytuowało tych dwoje w orbicie następstwa dynastycznego. Ponadto Zygmunt III, wypełniając swoje zobowiązania z czasów elekcji, przyłączył Estonię do Rzeczpospolitej. W takich okolicznościach spór o koronę szwedzką stał się zarzewiem konfliktu między dwoma państwami. Toczył się on z przerwami od 1601 roku do 1629 roku. W tym czasie pomimo spektakularnych zwycięstw polskiej jazdy m.in. pod Kircholmem w 1605 roku Szwedzi zajęli północno‑zachodnie Inflanty. W 1626 roku przenieśli działania zbrojne do Prus, opanowali porty, w tym Gdańsk, oraz zablokowali ujście Wisły. Pomimo zwycięstwa polskiej floty w bitwie morskiej pod Oliwą w 1627 roku wynik wojny był dla Rzeczypospolitej niekorzystny. Na mocy rozejmu w Altmarku (Starym Targu) w 1629 roku w rękach Szwedów znalazły się Inflanty aż po ujście Dźwiny wraz z Rygą, porty pruskie z wyjątkiem Gdańska, Królewca i Pucka, z tym zastrzeżeniem, że z portu gdańskiego Szwedzi pobierali dla siebie 3,5% z cła.

RzjEzMCcDAQNr

Ilustracja składa się z dwóch obrazów. Na obrazie po lewej stronie portret dwudziestoczteroletniego króla Zygmunta III Wazy w stroju hiszpańskim z krezą na szyi. Król ukazany jest z profilu z krótkim zarostem na modłę hiszpańską. Na głowie nosi wysoką, aksamitną czapkę ozdobioną klejnotami. Po lewej stronie obrazu napis w języku łacińskim: Zygmunt III. DG REX POLON. Na prawo fragment „Rolki sztokholmskiej” z widocznym królem Zygmuntem III Wazą w stroju hiszpańskim, który jedzie na kasztanowym koniu. Uprząż, lejce i siodło konia są ozdobione klejnotami. Król ubrany jest w obcisły wams z nałożoną na niego kamizelką, ma krezę wokół szyi, podbitą futrem pelerynę, bufiaste spodnie do kolan, wysokie zamszowe buty obszyte koronką, skórzane rękawiczki oraz kapelusz ozdobiony egretą (broszą wykonaną z klejnotów i piór). Król ma zarost hiszpański z wąsami i brodą, które rozdzielają się na końcach na modłę niemiecką.

W relacji do konfliktu ze Szwedami pozostawał spór z Moskwą, gdzie po wygaśnięciu linii Rurykowiczów w 1598 roku rozpoczęła się rywalizacja o koronę moskiewską. Magnaci polscy wykreowali na dworze Adama Wiśniowieckiego rzekomego syna cara Iwana IV Groźnego, Dymitra Samozwańca i doprowadzili do osadzenia go na tronie po śmierci cara Borysa Godunowa w 1605 roku. Zabiegom tym przeciwstawili się moskiewscy bojarzy, którzy doprowadzili do wybuchu powstania w Moskwie i zamordowania Dymitra Samozwańca dzięki czemu carem został ich przywódca Wasyl Szujski. Ponieważ Polacy nie dawali za wygraną i lansowali kandydaturę kolejnego Dymitra, Wasyl Szujski zawarł w 1608 roku układ o wzajemnej pomocy ze Szwecją. Stało się to pretekstem do wszczęcia przez Zygmunta III Wazę wojny z Moskwą w latach 1609‑1618. Wyprawę na Smoleńsk, który zdobyto po dwóch latach, pobłogosławił papież Paweł V. Miała być to bowiem nie tyle wyprawa o charakterze politycznym, co ideologicznym. Miała prowadzić bądź do podporządkowania prawosławia, bądź do unii z katolicyzmem. W 1610 roku hetman Stanisław Żółkiewski pokonał pod Kłuszynem połączone siły szwedzko‑moskiewskie i wkroczył do Moskwy. Wziął do niewoli cara Wasyla Szujskiego, którego zmusił do ukorzenia się przed królem Zygmuntem III Wazą na Zamku Królewskim w Warszawie. Wtedy tron moskiewski stał się kwestią do rozwiązania między Zygmuntem III Wazą a jego piętnastoletnim synem Władysławem, którego bojarzy moskiewscy kreowali na cara, o ile przyjmie prawosławie. Król natomiast pod wpływem jezuitów pragnął podporządkować prawosławną Moskwę papieżowi i nie godził się na odstąpienie od katolicyzmu swojej rodziny. W tej sytuacji w Moskwie wybuchł bunt przeciwko Polakom, który w 1613 roku wyniósł na tron Michała Romanowa. Wyparci z Kremla Polacy jeszcze raz próbowali zdobyć stolicę Moskwy w 1618 roku, ale po nieudanej próbie zawarli rok później rozejm w Dywilinie, na mocy którego zatrzymali dla siebie Smoleńsk oraz ziemię czernichowską i siewierską.

R1KbqM5NYkj2n

Obraz. Przedstawia scenę złożenie hołdu królowi polskiemu Zygmuntowi III Wazie przez carów Szujskich. W sejmowej sali na czerwonym tronie z wyhaftowanym białym orłem, z lewej strony obrazu, na drugim planie, siedzi w otoczeniu senatu i dworu król Zygmunt III Waza w koronacyjnym stroju. Przed nim, w centrum obrazu, na pierwszym planie, stoi hetman Stanisław Żółkiewski i wskazuje na carów Szujskich znajdujących się na pierwszym planie, z prawej strony obrazu. Jeden z nich pada na kolana i czołem uderza w posadzkę, drugi pochyla się w głębokim ukłonie.

Następstwem zaangażowania w konflikt ze Szwecją i Moskwą było zaniedbanie przez Zygmunta III Wazę południowo‑wschodnich krańców Rzeczypospolitej. Kwestię lenna mołdawskiego rozstrzygnął za niego w 1595 roku kanclerz wielki koronny Jan Zamoyski. Dzięki niemu zależność tego obszaru od Rzeczypospolitej utrzymała się
do 1620 roku, kiedy wybuchł konflikt z Turcją. Był on następstwem najazdu polskich lisowczykówlisowczycylisowczyków na Siedmiogród oraz nieudanej wyprawy mołdawskiej hetmana Stanisława Żółkiewskiego, który w trakcie odwrotu poległ pod Cecorą. Tymczasem armia osmańska w 1621 roku podeszła pod Chocim. Pomimo iż Polakom udało się przetrwać oblężenie, to w trakcie walk zmarł hetman Jan Karol Chodkiewicz. Podpisano pokój, przywracający granicę polsko‑turecką na Dniestrze. Mołdawia i Wołoszczyzna zostały utracone, co odbiło się na stosunkach z Kozakami.
Ci żołnierze byli zainteresowani stałym żołdem za obronę granic, a nie mogąc tego otrzymać, mogli liczyć jedynie na łupy z wypraw w głąb Turcji. Hamowanie ich aktywności na newralgicznymnewralgicznynewralgicznym obszarze wzniecało bunty na Ukrainie. Trzy wielkie powstania kozackie na przestrzeni ponad czterdziestu lat panowania
Zygmunta III Wazy były krwawo tłumione, podsycając wzajemnie nienawistne uczucia.

R1KzEl1jAQ45T

Ilustracja składa się z dwóch obrazów. Na obrazie po lewej stronie portret ponad pięćdziesięcioletniego Zygmunta III Wazy w stroju hiszpańskim. Król ma zarost na modłę niemiecką z wydatnymi wąsami i szczecinowatą brodą. Na głowie nosi wysoki kapelusz ozdobiony egretą. Ubrany jest w kaftan z koronkowymi mankietami, wams bez rękawów, szeroki płócienny kołnierz ozdobiony koronką, wełnianą pelerynę, ozdobny pas skórzany z metalowymi ozdobami oraz naszyjnik w formie amuletu. Lewą dłoń król opiera na rapierze przytwierdzonym do pasa, zaś prawą położył na okrytym aksamitem postumencie. Na prawo portret Zygmunta III Wazy przed śmiercią. Monarcha nosi zarost na modłę niemiecką. Ma na głowie filcowy kapelusz ozdobiony piórami i klejnotami. Nosi zapinany na rząd małych, złotych guzików kaftan, do którego przytwierdzony jest obszyty koronką płócienny kołnierz. Na niego narzucony jest wierzchni kaftan bogato haftowany. Szyję monarchy zdobi złoty łańcuch.

Na sytuację w schyłkowym okresie panowania Zygmunta III Wazy niewątpliwie wpływ miała próba zamachu na króla. W 1620 roku uzbrojony w czekanczekanczekan chory psychicznie szlachcic kalwinista Michał Piekarski rzucił się na Zygmunta III Wazę, gdy ten udawał się na nabożeństwo do kolegiaty św. Jana. Ranił króla w plecy i powierzchownie otarł mu twarz. Po tym wydarzeniu dla bezpieczeństwa wybudowano kryty ganek pomiędzy zamkiem a lożą królewską w warszawskiej farze. Zmieniono również prawo, zakazując używania w miejscach publicznych niektórych rodzajów broni. Do powszechnej pamięci napastnik wszedł dzięki powiedzeniu wywiedzionemu z zeznań zamachowca: „pleść jak Piekarski na mękach”, czyli „mówić od rzeczy, pleść głupoty”. Król po tym zdarzeniu ograniczył swoją publiczną aktywność i w znacznie większym stopniu poświecił się swoim zainteresowaniom.

RxA3Mcglq1ICj

Na ilustracji odbitka drzeworytnicza przedstawiająca scenę zamachu Michała Piekarskiego na króla Zygmunta III Wazę. W centrum obrazu widoczny zamachowiec z trzymanym w ręku czekanem. Jest odciągany przez dworzan królewskich. Z prawej strony nadbiega królewicz Władysław z szablą. W tyle na stopniach kolegiaty św. Jana ranny król jest podtrzymywany przez dworzan i stojącego z podniesioną szablą marszałka nadwornego koronnego Łukasza Opalińskiego.

Król Zygmunt III Waza był utalentowanym malarzem i złotnikiem. Do dziś zachowały się trzy jego obrazy, z których jeden przypisywano przez wieki Jacopo Tintorettiemu [czyt.: jakobo tintoretiemu]. Władca wykonywał złote kielichy, pateny, monstrancje, świeczniki, lampy, z upodobaniem budował zegary. Specjalizował się też w snycerstwiesnycerstwosnycerstwie i obróbce bursztynu. Swoje prace ofiarowywał kościołom i zaprzyjaźnionym osobom. Interesował się też alchemiąalchemiaalchemią. Na Wawelu utrzymywał pracownię, w której naukowe eksperymenty przeprowadzał m.in. Michał SędziwójMichał SędziwójMichał Sędziwój.
Po Jagiellonach odziedziczył zainteresowanie sztuką. Wspierał finansowo wprowadzenie w Polsce baroku do budownictwa sakralnego. Sam brał czynny udział w projektowaniu fasad kościołów i nanosił poprawki do przedstawianych mu planów elementów konstrukcyjnych budowli, np. podczas wznoszenia kościoła bernardynów we Lwowie w 1621 roku. Naśladując mecenat Habsburgów, otaczał opieką twórców: malarzy, rzeźbiarzy, ale również śpiewaków i aktorów. Gromadził obrazy mistrzów weneckich i flamandzkich, tworząc pierwszą w Polsce narodową galerię dzieł sztuki. Pomimo iż nie przepadał za biesiadami, urządzał bale i maskarady, podczas których przyjmował gości i grał im na klawikordzieklawikordklawikordzie. Jako utalentowany tancerz, wprowadził
na dwór królewski, oprócz popularnych ówcześnie tańców włoskich, również polskie tańce ludowe, w tym chodzony. Wzbudził wśród poddanych w 1592 roku niemałą sensację urządzając na cześć swojej żony Anny Austriaczki maskaradę w stylu „Tańca z gwiazdami”, gdzie tańczył dla publiczności. Niemałe poruszenie wzbudzały też jego przebieranki m.in. w strój hiszpańskiej damy. Zwykle lubił przywdziewać kostium błazna, zwłaszcza gdy przedstawienia miały poprzedzać polityczne narady. W ich trakcie, gdy jego zdaniem robiło się nudno, zaczynał rysować sówki, czym przywoływał urzędników do porządku. Król lubił łowy i sam ćwiczył swoje sokoły. Zajmował się też sadem i ogrodem. Pielęgnował kwiaty, sadził drzewka owocowe i hodował melony. Z zabaw salonowych uwielbiał grę w karty i kości. W otoczeniu dworskim nie był uważany za poważnego człowieka, gdyż bawił się z synem i puszczał mu latawce.

RxD6AY04Yi8wp

Obraz przedstawia pracownię złotniczą na zamku wawelskim, w której zgromadzili się dyplomaci, duchowni i król Zygmunt III Waza. Ubrany w fartuch roboczy monarcha siedzi na pierwszym planie z prawej strony ilustracji przed kominkiem i podziwia wykonany przez siebie kielich. Inne wykonane przez niego wyroby złotnicze znajdują się na stole, przed którym są narzędzia kowalskie i krzesło z projektami przyszłych prac. Cesarski ambasador, znajdujący się na pierwszym planie, z zaciekawieniem spogląda na króla, pochylając się nad stołem, przy którym siedzi przyjaciel króla Mikołaj Wolski. Za królem, na drugim planie, stoi w pozie oczekiwania i służby jezuita Piotr Skarga. W tyle, po lewej stronie, widoczna grupa dworzan oraz dyplomatów z sekretarzem królewskim biskupem Piotrem Tylickim na czele.

R2DM5WYAyw5Ek

Na obrazie portret młodej kobiety ze skrzyżowanymi na piersi dłońmi. Ma ciemne związane włosy. Nosi czerwoną suknię z jasnym wykończeniem wokół szyi i na końcach rękawów. Patrzy się ze smutkiem do góry. Czarne tło.

Do pozytywnych jego cech należały prawdziwie monarsza godność, opanowanie, stanowczość, która niekiedy jednak przechodziła w upór, osobista odwaga i łagodność w postępowaniu z ludźmi. Król nie był mściwy ani pamiętliwy. Cechowała go też duża tolerancja pomimo, iż był gorliwym katolikiem. Odznaczał się wielką pobożnością: codziennie odmawiał brewiarz i godzinki, słuchał dwóch mszy świętych. Był jezuickim tercjarzemtercjarztercjarzem. Od młodości praktykował ascezęascezaascezę. Dbał o wewnętrzną dyscyplinę. Zmarł na udar mózgu w 1632 roku i został pochowany w katedrze wawelskiej.

Władysław IV - król, który spełnił wielką obietnicę

Władysław IV urodził się w 1595 roku w letniej rezydencji królewskiej w Łobzowie, ówcześnie poza granicami Krakowa, kilka miesięcy po pożarze wnętrz zamku na Wawelu. Osierocony przez matkę Annę Habsburżankę w wieku trzech lat pozostawał pod wpływem Urszuli Gienger [czyt.: jene], zwanej Meierin [czyt.: majeri], która stosowała surowe zasady wychowawcze. Wpływowa na dworze Zygmunta III Wazy ochmistrzyniochmistrzyniochmistrzyni wraz z pierwszym nauczycielem młodego królewicza pruskim szlachcicem Michałem Konarskim zadbali o to, aby Władysław IV nauczył się języka niemieckiego. Zgodnie z życzeniem chrzestnej matki Anny Jagiellonki, kontynuującej tradycje własnego rodu, królewicz władał też łaciną i językiem włoskim. Jako dziedzic korony był wystawiany na widok publiczny i obwożony po ulicach Warszawy, co wzbudzało niezwykły entuzjazm tłumów mieszczan i szlachty. Cieszył się jako dziecko tak wielką popularnością, że masowo wykonywano jego portrety z szabelką w ręku. W wieku dziesięciu lat Władysław IV otrzymał własny dwór i grono mentorów (doradców), którzy zgodnie z życzeniem jego ojca, ale wbrew stanowisku szlachty, przygotowywali go do objęcia tronu w przyszłości. Wśród nich znajdowali się m.in. sekretarz królewski Gabriel Prowancjusz Władysławski, późniejszy biskup poznański Andrzej Szołdrski oraz marszałek dworu królewicza Władysława IV Zygmunt Kazanowski, który jako rotmistrz królewski uczył młodzież dworską sztuki wojennej, jazdy konnej i władania bronią. Szczegółowy program nauczania przygotował nadworny kapelan króla Zygmunta III Wazy jezuita ks. Piotr Skarga. Edukację domową uzupełniał Władysław IV przez kilka lat studiami na Akademii Krakowskiej, a potem przez dwa lata w Rzymie. Od piętnastego roku życia uczestniczył w obradach sejmowych. W młodości rozwijał przyjaźnie m.in. z Adamem Kazanowskim i jego bratem Stanisławem, przeciwko którym oponowano w środowisku dworskim. Uważano, że mają oni zły wpływ na królewicza. Uczą go rozpusty i rozrzutności.

RaD79GWpUrePP

Ilustracja składa się z dwóch obrazów. Na obrazie z lewej strony portret królewicza Władysława w wieku niemowlęcym, ubranego w suknię ‑ kontusik z koronkowymi mankietami oraz krezą. Królewicz ma na szyi dwa złote łańcuchy, a do sukni jako ozdobę przyszyto amulety. Władysław stoi na poduszce ozdobionej w czterech rogach złotymi frędzlami. Nad postacią umieszczony jest łaciński napis informujący o osobie i jej wieku. Na prawo widoczny portret królewicza Władysława z 1605 roku. Królewicz ma lekko falujące blond włosy. Ubrany jest w atłasowy wams z baskijką od pasa, zapinany z przodu na rząd małych guzików, bufiaste, podwatowane spodnie do kolan, jedwabne pończochy oraz półbuty z kokardami ze wstążek. Po lewej stronie ma szablę przytwierdzoną do pasa. Na stoliku po prawej stronie nakrytym aksamitnym obrusem jest ozdobny kapelusz z przytwierdzonym do niego klejnotem.

W 1610 roku w czasie toczącego się konfliktu polsko‑moskiewskiego bojarzy moskiewscy, niezadowoleni z rządów Wasyla Szujskiego, ofiarowali koronę carską królewiczowi Władysławowi IV. Jednak Zygmunt III Waza nie zgodził się na warunki przyszłej unii z Moskwą, wynegocjowane przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego, zwłaszcza konieczność przejścia królewicza na prawosławie. Sam zamierzał panować w Moskwie lub w ostateczności przyjąć regencjęregencjaregencję. Pomimo iż królewicz Władysław IV w 1617 roku osobiście podjął próbę opanowania tronu carskiego, to wobec niepowodzeń militarnych strony polskiej musiał uznać fiasko tej inicjatywy. Tytułu cara używał jednak do 1635 roku. Tymczasem wybuchła wojna z Turcją i królewicz Władysław IV wyruszył w 1621 roku na czele osiemnastotysięcznej armii pod Chocim. W samych walkach nie wziął udziału z powodu ataków febry i ostrych bólów reumatycznych. Nie opuścił jednak obozu, biorąc udział we wszystkich naradach i konsolidując wojsko. W wieku trzydziestu lat postanowił odbyć podróż po Europie. Wyruszył w 1624 roku pod przybranym nazwiskiem Snopkowski, utworzonym od nazwy herbu rodowego Wazów, w towarzystwie znanego z pobożności Albrychta Stanisława Radziwiłła. Wypełniał w ten sposób ślub, który złożył w obozie chocimskim złożony chorobą, że jeżeli wyzdrowieje odbędzie pielgrzymkę do Loreto we Włoszech, aby podziękować Matce Bożej za zwycięstwo oraz zdrowie. W trakcie podróży przebywał na dworze cesarskim i w Niderlandach, gdzie pozował do portretu Rubensowi. Brał też udział w oblężeniu Bredy zdobywanej przez wodza hiszpańskiego Spinolę. Następnie udał się na dwór papieski, gdzie otrzymał w 1625 roku tytuł obrońcy wiary. We Włoszech zetknął się po raz pierwszy z operą, którą wprowadził później w Polsce.

RdyP77CV0Ckhz

Ilustracja składa się z dwóch obrazów. Na obrazie z lewej portret trzydziestoletniego królewicza Władysława Wazy w żupanie wykonanym z adamaszku, na który narzucono podbitą futrem delię. Wydatny brzuch królewicza podtrzymuje materiałowy pas, do którego z lewej strony przytwierdzona jest szabla. Na nogach Władysław ma wełniane pończochy i skórzane mokasyny. W prawej dłoni dzierży berło. Szyję zdobi mu ozdobiony klejnotami łańcuch z amuletem. Po lewej stronie obrazu na stoliku znajduje się husarski szyszak. Na prawo obraz pokazujący królewicza Władysława Wazę ubranego w strój hiszpański i pozującego na muszkietera - awanturnika. Królewicz ma falujące blond włosy, które opadają na kark. Nosi hiszpańską bródkę i sumiaste, podkręcone na końcach wąsy. Na głowie ma filcowy kapelusz ozdobiony egretą z klejnotów i piór. Królewicz nosi atłasowy kaftan ozdobiony koronkowymi mankietami i takim samym kołnierzykiem. Na niego narzucił lekko podwatowany aksamitny wams zapinany z przodu na rząd małych guzików. Szyję zdobi amulet na wstążce i szmaragdowy łańcuch.

Po śmierci Zygmunta III Wazy w 1632 roku został jednogłośnie wybrany królem. W pactach conventachpacta conventaactach conventach zaprzysiągł m.in. powołanie floty wojennej, zbudowanie fortyfikacji w zamku kamienieckim na Podolu oraz stworzenie artylerii. Tymczasem pierwszym problemem nowego władcy okazała się wojna z Moskwą. Nim wygasł rozejm zawarty w Dywilinie w 1619 roku, armia Moskwy podeszła pod Smoleńsk. Władysław IV złożony chorobą przeciwko najeźdźcy wysłał około trzy tysiące żołnierzy pod dowództwem hetmana Krzysztofa Radziwiłła. Większą armię zaczął kompletować po uchwaleniu przez sejm podatków wojennych. Z nich finansował zakup broni palnej oraz szkolenie nowej formacji piechoty, powołanej na wzór zachodni z chłopów i mieszczan. Aby szlachta nie musiała sama zaopatrywać się w sprzęt wojenny, podjął decyzję o budowie arsenałówarsenałarsenałów. Przygotowany do odsieczy ruszył prawie po roku na czele armii złożonej z około dwudziestu tysięcy żołnierzy piechoty i jazdy, w tym trzytysięcznej formacji husarzy. Na miejscu wsparł dotychczas walczące jednostki hetmana Radziwiłła oraz towarzyszących mu Kozaków zaporoskichKozacy zaporoscyKozaków zaporoskich. Dzięki mądrej i konsekwentnej taktyce współdziałania ze sobą piechoty i jazdy udało mu się szybko zmusić wojska moskiewskie do kapitulacji. Podpisany w 1634 roku pokój w Polanowie potwierdzał dotychczasowe nabytki Rzeczypospolitej na wschodzie. Władysław IV musiał jednak, szukając poparcia w walce o tron szwedzki, zrezygnować z pretensji do korony carów. Tymczasem w trakcie wojny smoleńskiej w ogniu stanęła południowa granica Polski. Na Podole wtargnęli Tatarzy, przeciwko którym wystąpiły obozujące pod Kamieńcem Podolskim wojska hetmana Stanisława Koniecpolskiego. Polacy przegnali najeźdźców w głąb Mołdawii, ale do konfliktu włączyła się armia osmańska. W obliczu groźby nowej wojny Władysław IV uzyskał od sejmu nowe fundusze na armię i na granicę mołdawską wyruszył na czele trzydziestu tysięcy żołnierzy, ciągnąc siedemdziesiąt pięć armat. W obozie pod Kamieńcem czekali na niego również Kozacy. Przerażony ogromem polskiej mobilizacji sułtan rozpoczął rokowania i szybko zawarł porozumienie w 1634 roku. Na jego mocy utrzymano status quo na tych rubieżach Rzeczypospolitej. Z podjętych decyzji nie był jednak zadowolony Władysław IV, gdyż liczył na powiększenie polskich ziem o Mołdawię i Wołoszczyznę. Wobec niepowodzeń na tym odcinku swoich planów uruchomił działania zmierzające do rozpoczęcia kolejnej wojny o koronę szwedzką. Realizacja zamiarów wydawała się o tyle ułatwiona, że po śmierci króla Gustawa II Adolfa tron w Sztokholmie objęła jego małoletnia córka Krystyna. Jednak ani w Szwecji, ani w wyniszczonej wojną trzydziestoletnią Europie nie patrzono przychylnie na osobę Władysława IV i jego ambicje. Król rozpoczął wprawdzie w 1634 roku budowę umocnień na wybrzeżu, ale nie mógł liczyć od sejmu na większe fundusze wojenne. Wzniósł jedynie Władysławowo i Kazimierzowo w okolicach Kuźnic oraz opłacił dwanaście statków, wyposażonych przez Gdańsk, dla zainicjowania powstania polskiej floty wojennej. Wzajemne relacje polsko‑szwedzkie regulować miał zawarty w 1635 roku przy mediacji m.in. Anglii i Francji rozejm w Sztumskiej Wsi na dwadzieścia sześć lat. Zgodnie z jego treścią Szwedzi wycofali się z Prus, ale zatrzymali Inflanty. Władysławowi IV przyznano na dwa lata możliwość pobierania cła z portów pruskich. Natomiast kwestii praw polskich Wazów do szwedzkiej korony wcale nie rozpatrzono.

RWAe8F5msjmgM

W centrum obrazu na dywanie stoi monarcha w stroju niemieckim. Ma na głowie kapelusz z długim piórem. Ubrany jest w adamaszkowy kaftan ozdobiony płóciennym kołnierzem z koronką oraz podobne mankiety. Do tego nosi obcisłe, adamaszkowe spodnie do kolan obszyte koronką oraz wysokie, skórzane buty. Całość ubioru dopełnia płaszcz narzucony na oba ramiona. Po lewej stronie króla stoją biskup Jakub Zadzik trzymający w prawej dłoni pergamin oraz hetman Stanisław Koniecpolski z buławą w prawej dłoni i szablą u pasa po lewej stronie. Dwóch szwedzkich posłów stoi po prawej stronie króla. Są ubrani na czarno z białymi dodatkami: noszą biały duży kołnierz na czarnej pelerynie, białe duże mankiety oraz białe szerokie podwiązki nad wysokimi butami w złotym kolorze. Na dole obrazu widać kilka głów mężczyzn znajdujących się niżej niż poziom, na którym leży dywan.

Po tym czasie nastała era pokojowych rządów Władysława IV. Król umiejętnie lawirował między cesarstwem a Francją, nie dając się wciągnąć w wojnę trzydziestoletnią. Dobre relacje z Habsburgami zapewniało mu małżeństwo z Cecylią Renatą w 1637 roku. Po jej śmierci, dla równowagi, król wszedł w orbitę wpływów profrancuskich i poślubił w 1645 roku Ludwikę Marię Gonzaga. Starał się tym samym utrzymywać przyjazne stosunki ze wszystkimi mocarstwami europejskimi, planując utworzenie w przyszłości antytureckiej koalicji. Rozprawę z państwem osmańskim szykował od lat trzydziestych wbrew stanowisku szlachty. Pragnąc przyśpieszyć bieg wypadków w 1646 roku Władysław IV zaczął wydawać listy przypowiednielisty przypowiednielisty przypowiednie na zaciąg wojska. Nie miały one mocy prawnej, gdyż na przygotowania wojenne zgody nie wydał sejm. Niemniej te dokumenty z królewską pieczęcią doprowadziły do znacznego fermentu na Ukrainie, zwłaszcza że w tajnych naradach z królem na zamku w Warszawie uczestniczył m.in. Bohdan Chmielnicki i zaręczał, że kampania turecka jest przewidywana. Miała ona na celu opanowanie tatarskiego Krymu m.in. rękami pięćdziesięciu tysięcy Kozaków zaporoskich. Teren ten miał być następnie przekazany Moskwie, o ile wesprze antyturecką krucjatę i pomoże w opanowaniu Mołdawii i Wołoszczyzny oraz ewentualnie bogatego Siedmiogrodu. Kiedy sejm próbował uspokoić sytuację na Ukrainie i ograniczył rejestr kozacki, który miał być w trakcie wojny poszerzony, wybuchł bunt. Tym samym rozpoczęła się w 1648 roku wojna polsko‑kozacka, której zgubnych skutków nie doczekał król. Zmarł w Mereczu, w trakcie powrotu z Wilna do Warszawy, na skutek zatrucia organizmu. Został pochowany na Wawelu, a jego serce spoczęło w katedrze wileńskiej.

Ri0gPGpx2pd4G

Ilustracja składa się z dwóch obrazów. Na lewo portret czterdziestopięcioletniego króla Władysława IV w utrefionych włosach, hiszpańskiej brodzie i niemieckich wąsach. Twarz króla ma wyraźne oznaki chorobowe: podkrążone oczy, opadnięte policzki, ostre rysy twarzy wokół ust. Ubrany jest na modłę niemiecką w kaftan z koronkowym kołnierzem i mankietami. Przez prawe ramię ma przewieszony ozdobny bandolier (pas na naboje). Z szyi zwisa mu łańcuch z amuletem. W prawej dłoni trzyma regiment (laskę władzy). Na prawo sylwetka króla z utrefionymi włosami i pasmem ozdobionym wstążką zakończoną klejnotem. Nosi też hiszpański zarost. Władysław IV ubrany jest w koronkową koszulę, której ozdobny kołnierz wystawiony jest na kaftan z rozciętymi rękawami. Król na szyi nosi łańcuch zakończony amuletem. Na małym palcu lewej dłoni ma pierścień symbolizujący władzę.

Władysław IV był od dzieciństwa człowiekiem schorowanym. Uskarżał się na bóle stawów i nerki. Były lata, że nie wstawał z łóżka, co wpływało na pogłębiającą się otyłość i problemy z poruszaniem się. Sprawy publiczne załatwiał dopiero po południu. Wtedy też wyjeżdżał na polowanie, co było jego ulubioną rozrywką. Lubił spędzać czas na łonie natury: spać pod gołym niebem w maleńkim domku na kółkach, jak we współczesnej przyczepie, i łowić ryby. Chciał wieść życie swobodne i niezależne w gronie przyjaciół i kochanek. Cechowała go rozrzutność i nieliczenie się z ograniczeniami, jakie nakładał na niego urząd monarszy w Polsce. Władysław IV uwielbiał operę, muzykę i teatr włoski. Na swoim dworze gromadził najbardziej znanych i cenionych artystów w tych dziedzinach, co okrywało go sławą wybitnego mecenasa kultury. Podobnie było z malarstwem. Król gromadził obrazy mistrzów niderlandzkich, głównie Rubensa i ustępował w rozrzutności na dzieła sztuki jedynie dworowi hiszpańskiemu. Interesował się też architekturą i planowaniem ogrodów. Poszukiwał nowinek z dziedziny fizyki i astronomii. Korespondował z GalileuszemGalileuszGalileuszem. Wieczorami urządzał uczty, ale niezbyt długie. Lubił bowiem pracować w nocy. Czytał wiele dzieł historycznych oraz poezję. Studiował mapy, co czyniło go jednym z najbardziej rozeznanych w położeniu władców ówczesnej Europy. Wiele podjętych przez niego inicjatyw nie przetrwało jego panowania: założony w 1637 roku teatr dworski, który rocznie wystawiał kilka oper i baletów, zamknięto z uwagi na koszty. Podobnie zrezygnowano z usług królewskiego kapelmistrza, kompozytora i organisty Bartłomieja Pękiela, który przeniósł się do Krakowa. Powstała na Zamku Królewskim w Warszawie galeria obrazów została w większości rozkradziona w czasie potopu szwedzkiego. Część dzieł sprzedano na potrzeby wojska, a resztę wywiózł z kraju Jan II Kazimierz.

Jan II Kazimierz - król, który oddał koronę

Jan II Kazimierz urodził się w 1609 roku na Wawelu przed przeniesieniem siedziby królewskiej do Warszawy. Wychowywał się pod okiem surowej Urszuli Giengier [czyt.: jene], nazywanej Meierin [czyt.: majeri]. W odróżnieniu od swego przyrodniego brata był zdecydowanie bardziej pod wpływem matki, której żarliwość religijna wpływała na jego dewocjędewocjadewocję. Miał marzycielską naturę, którą starali się okiełzać jezuiccy nauczyciele. Wyrastał w przeświadczeniu, że gdy królewicz Władysław zostanie carem Moskwy, on obejmie polski tron i stanie się przywódcą ultrakatolickiego obozu w tej części Europy. Tymczasem młodość w znacznym stopniu upłynęła mu na wojnie. Uczestniczył w wyprawie przeciwko Szwedom w 1629 roku, potem brał udział w wojnie smoleńskiej w 1633 roku oraz w konflikcie z Turcją. W obliczu nowej odsłony walki o prymat nad Morzem Bałtyckim w 1635 roku udał się do Wiednia prowadzić z Habsburgami pertraktacje w sprawie możliwej pomocy z ich strony przeciwko Szwedom. Zachęcony przez cesarza obietnicą otrzymania samodzielnego księstwa, przyłączył się do wojny przeciwko Francuzom. Otrzymał pod swoje dowództwo regiment jazdy, z którym walczył w Alzacji na froncie wojny trzydziestoletniej. Do kraju powrócił już po podpisaniu rozejmu w Sztumskiej Wsi w 1635 roku. Władysław IV, z którym skrycie rywalizował, usiłował osadzić go na księstwie w Kurlandii, ale sejm nie wyraził na to zgody. Królewicz był nieprzyjemny, zamknięty w sobie, nie lubił polityki i nie miał silnego zaplecza oraz wpływów na polskim dworze. Wykazywał się wprawdzie talentem dowódczym, ale lubił imprezować, co nie wpływało dobrze na morale żołnierzy, zwłaszcza gdy trzeba było podejmować wiążące decyzje. W tym aspekcie Jan II Kazimierz zwykł przerzucać odpowiedzialność na innych. Obrażony na polski dwór (uważał, że nie docenia się jego osobistych walorów) wyjechał do Hiszpanii, aby zostać wicekrólem Portugalii. Podczas podróży przez Francję został aresztowany na rozkaz kardynała Richelieu [czyt.: riszeliu] pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Hiszpanii. W więzieniu spędził 21 miesięcy i został zwolniony wskutek interwencji polskiego poselstwa na czele z wojewodą Krzysztofem Korwinem Gosiewskim oraz w zawiązku z zawarciem antyfrancuskiego sojuszu militarnego przez Polskę i Hiszpanię.

R1d8tCT06P9TV

Ilustracja składa się z dwóch obrazów. Ilustracja z lewej przedstawia portret trzynastoletniego królewicza Jana Kazimierza w stroju hiszpańskim. Ubrany jest w atłasowy wams z baskinką od pasa, zapinany z przodu na rząd małych guzików, bufiaste, podwatowane spodenki, jedwabne pończochy oraz półbuty ozdobione klejnotami. Po lewej stronie ma szablę przytwierdzoną do pasa. Całość ubioru dopełnia peleryna narzucona na ramiona. Na stoliku po prawej stronie nakrytym aksamitnym obrusem jest ozdobny kapelusz z egretą z klejnotów i piór. Na prawo sylwetka królewicza Jana Kazimierza w wieku około 21 lat. Królewicz nosi perukę z dwoma warkoczykami. Ma hiszpańską bródkę i sumiaste wąsy. Ubrany jest w atłasową koszulę z koronkowymi rękawami i dużym, koronkowym kołnierzem. Na nią królewicz założył połączony z peleryną aksamitny kaftan ozdobiony haftem. Na szyi ma łańcuch z klejnotami. Królewicz nosi ozdobione haftem i koronką aksamitne spodnie do kolan oraz wysokie buty z ostrogami, również ozdobione koronką. Po lewej stronie ma przypięty do pasa rapier. Lewą dłoń położył na stoliku, na którym leży wysoki kapelusz ozdobiony piórem. Prawa dłoń przyłożona jest do boku.

Pomimo przestróg św. Józefa z KupertynuJózef z KupertynuJózefa z Kupertynu w 1643 roku podczas pobytu we Włoszech wstąpił w Loreto do zakonu jezuitów. Nie wytrwał tam jednak długo, odszedł po dwóch latach nowicjatunowicjatnowicjatu, bez przyjęcia święceń kapłańskich. Mimo to w 1646 roku papież Innocenty X mianował go kardynałem diakonem. Nie był z tego zadowolony, gdyż ograniczało mu to możliwości posługiwania się tytułem książęcym i używania w herbie korony. Dlatego, kiedy tylko pojawiła się możliwość objęcia polskiego tronu, zrzekł się godności kardynalskiej. Po śmierci Władysława IV, w wyniku trwającej sześć miesięcy elekcji, został królem w 1649 roku. W tym też czasie poślubił wdowę po swoim przyrodnim bracie, francuską księżniczkę Ludwikę Marię Gonzaga.

R9CtEHbkG7eyk

Ilustracja składa się z dwóch obrazów. Na lewo portret kardynała Jana Kazimierza Wazy, polskiego królewicza, o czym informuje napis w języku łacińskim u góry obrazu. Na ramionach ma mucet, czyli pelerynkę z czerwonego jedwabiu, spod której wystaje biały, lniany kołnierzyk. Spod mucetu wystaje również prawa dłoń w rękawie z białej koronki. Dłoń podtrzymuje modlitewnik, którego karty zaznacza wskazujący palec umieszczony między nimi. Kardynał ma surowy wyraz twarzy. Nosi wąsy i bródkę hiszpańską. Na głowie ma biret kardynalski. Na stoliku po prawej stronie leży dokument. Na prawo jest scena koronacji króla Jana II Kazimierza. Przed głównym ołtarzem w katedrze wawelskiej w centrum obrazu klęczy ubrany w płaszcz koronacyjny władca. Nad nim pochyla się prymas Maciej Łubieński, aby nałożyć mu koronę królewską na głowę. Towarzyszą mu dwaj biskupi stojący po obu stronach króla. Z lewej strony obrazu zgromadziła się grupa szlachty na czele z miecznikiem koronnym, który trzyma na poduszce miecz koronacyjny. Po prawej stronie jest grupa duchowieństwa. Na przedzie stoi kasztelan sandomierski, trzymając poduszkę z jabłkiem królewskim.

Od początku panowania Jan Kazimierz musiał się zmierzyć z „nieszczęściami” Rzeczypospolitej. Pierwszym problemem, który bagatelizowały ówczesne władze, a zwłaszcza kanclerz wielki koronny Jerzy Ossoliński, było powstanie Chmielnickiego na Ukrainie. Król przekonał się osobiście o niebezpieczeństwie grożącym Polsce, kiedy wyruszył z wojskiem na odsiecz oblężonemu Zbarażowi. Aby chan krymski odstąpił od sojuszu z Kozakami, król zgodził się podpisać w 1649 roku ugodę zborowską, która de facto oddawała władzę w województwach południowo‑wschodniej Polski Bohdanowi Chmielnickiemu. Wobec powszechnego w kraju niezadowolenia z tego rozwiązania Jan II Kazimierz pociągnął ponownie na Ukrainę. Dzięki swoim zdolnościom strategicznym odniósł zwycięstwo pod Beresteczkiem w 1651 roku i zmusił Kozaków do przyjęcia mniej dla nich korzystnej ugody w Białej Cerkwi. Rozsierdzony atamanatamanataman kozacki najpierw rozkazał wymordować pojmanych w niewolę żołnierzy polskich pod Batohem w 1652 roku, a potem podpisał w 1654 roku ugodę w Perejasławiu z Moskwą. Podporządkowanie caratowi Ukrainy Naddnieprzańskiej wznieciło na nowo konflikt z Moskwą. Armia moskiewska zajęła Połock, Smoleńsk, Witebsk i Mohylew. Weszła w głąb Wielkiego Księstwa Litewskiego, okupując również Wilno. Bohdan Chmielnicki tymczasem wkroczył do Lublina i podszedł aż pod Puławy. Przerażona Rzeczpospolita w sojuszu z Tatarami odrzuciła siły kozacko‑moskiewskie w głąb Ukrainy, pokonując ich pod Ochmatowem w 1655 roku. Pasma nieszczęść dopełnił potop szwedzki (1655 - 1660). Początkowo terytorium Rzeczypospolitej bez walki przechodziło na stronę Karola X Gustawa, porzucając Jana II Kazimierza, który zmuszony był uciec z dworem do zamku w Głogówku na Opolszczyźnie. Tam przebywał dwa miesiące, organizując sojusze międzynarodowe przeciwko Szwecji i grupując wierne mu oddziały wojska.

R1N19MzbrkL68

Na obrazie widoczny portret czterdziestoletniego króla Jana II Kazimierza ubranego w strój polski. Król nosi na sobie żupan, czyli długą szatę rozciętą z przodu, zapinaną na gęsto umieszczone guziki. Jego rękawy mają charakterystyczny kształt: szerokie w górze zwężały się ku dłoniom. Żupan przewiązany jest pasem z jedwabiu. Ubraniem wierzchnim jest delia, czyli rodzaj płaszcza bez rękawów, zapinany na ozdobne klamry z przodu i podbity futrem. Strój uzupełniają skórzane buty z cholewami. Na głowę Jan II Kazimierz założył wysoką czapkę obszytą w koło futrem i przybraną piórami. W prawej dłoni trzyma król regiment. Na stoliku po prawej stronie obrazu jest umieszczona korona królewska.

RY3Qvoxaof5Wb

Na obrazie król Jan II Kazimierz umieszczony w centrum. Stoi na schodach prowadzących do kościoła kamedułów. Rozłożył ręce w geście rezygnacji. Z lewej strony obrazu przy drzwiach kościoła jest przeor bielański ubrany w habit i kapelusz oraz starosta krakowski Stanisław Lubomirski. W prawym dolnym rogu obrazu znajduje się Stefan Czarniecki, który odwraca wzrok od oglądania płonącego Krakowa, który widać w tle. Trzyma szkatułę z klejnotami królewskimi, przeznaczonymi na sfinansowanie armii.

Zwrot w działaniach wojennych nastąpił wraz ze zwycięską obroną Jasnej Góry i zawiązaniem konfederacjikonfederacjakonfederacji tyszowieckiej, wzniecającej ogólnonarodowe powstanie przeciwko najeźdźcom. Na wieść o tych wydarzeniach król powziął decyzję o powrocie do kraju. W katedrze lwowskiej złożył w 1656 roku uroczyste śluby, oddając w ręce Matki Bożej Królowej Polski sprawy narodu. Następnie aktywnie brał udział w wypieraniu Szwedów z Polski, dowodząc m.in. bitwą warszawską. Poparł też decyzję sejmu z 1658 roku o usunięciu z kraju arian. W tym samym czasie ratyfikował z Kozakami unię hadziacką, tworzącą jako trzeci człon Rzeczypospolitej Wielkie Księstwo Ruskie. W obliczu tych decyzji doszło do zamknięcia konfliktu ze Szwecją traktatem oliwskim, który był osobistą porażką króla w odniesieniu do jego planów dynastycznych. Kontynuowano też wojnę z Moskwą, której armia została wyparta przez siły polsko‑tatarskie w 1660 roku za Dniepr. Chęć wmieszania się Turcji w sprawy kozackie zmusiła jednak Jana II Kazimierza do podpisania z Moskwą rozejmu andruszowskiego w 1667 roku. W myśl jego postanowień Rzeczpospolita traciła ziemię smoleńską i czernichowską oraz lewobrzeżną Ukrainę z Kijowem na rzecz Moskwy.

RUAnpd75KRXuc

Na obrazie widać duże pomieszczenie, z bogato malowanymi ścianami w kolorze czerwonym i złotym. W pomieszczeniu zgromadzeni są mężczyźni i kobiety. Po lewej stronie obrazu, przed ołtarzem nakrytym białym obrusem i ozdobionym kolorowymi kwiatami w dwóch wazonach, klęczy król Jan II Kazimierz. Obok niego, w szatach liturgicznych, stoi biskup lwowski Jan Tarnowski. Za królem klęczy królowa Ludwika Maria Gonzaga. Na pierwszym planie, w centralnej części obrazu klęczy hetman Stefan Czarniecki. W prawej dłoni trzyma wyciągniętą przed sobą szablę. Obok niego klęczy kosynier. Za Czarnieckim stoi z laską marszałek wielki koronny Jerzy Sebastian Lubomirski, obok którego znajduje się, z buławą w ręku, hetman polny koronny Stanisław Lanckoroński. Za królową klęczy, trzymając chorągiew polską, książę Krzysztof Zbaraski, obok którego klęczy hetman wielki koronny Stanisław Rewera Potocki. Z lewej strony obrazu o ołtarz oparty jest wojewoda łęczycki Jan Leszczyński.

Niepowodzenia wojenne wzmogły u króla gorycz co do stosunków wewnętrznych. Oficjalnie zapowiadał już abdykację na rzecz francuskiego kandydata. Tymczasem nieopłacone wojsko zawiązało konfederację którą poparł hetman Jerzy Sebastian Lubomirski. Jan II Kazimierz oskarżył go o zdradę, czym wywołał wojnę domową. Rokosz Lubomirskiego obnażył słabość dworu królewskiego, który nie potrafił przekonać szlachty do swoich racji. Klęska wojsk króla w bitwie pod Mątwami
w 1666 roku przelała czarę goryczy. Śmierć żony Ludwiki w 1667 roku wpłynęła na decyzję Jana II Kazimierza o abdykacji. W związku z tym, że król czuł się osamotnionym w planach wzmocnienia prerogatyw królewskich, podpisał
w 1668 roku akt zrzeczenia się korony. Czekając na wybór nowego monarchy, odbył rekolekcje u kamedułów na Bielanach w Warszawie i odwiedził sanktuarium maryjne w Sokalu. Następnie opuścił ze swoim dworem Warszawę i przeniósł się do dóbr odziedziczonych po matce w Żywcu.

R182O6ZnnOMlq

Ilustracja składa się z dwóch obrazów. Na lewo sylwetka króla Jana II Kazimierza w zbroi wykonanej z gęstej plecionki stalowych kółek na wzór wschodni oraz w narzuconym na nią płaszczu i złotym łańcuchu. Król jest łysy i ma wąs w stylu polskim. Na prawo portret króla Jana II Kazimierza ucharakteryzowanego w stylu francuskim, w peruce i w zbroi płytowej ozdobionej koronkowym żabotem, szarfą i wstążką.

Po wyborze na króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego wyjechał do Francji,
gdzie zaprosił go król Ludwik XIV. Ofiarował mu siedem opactw z prawem do dochodów w zamian za część królewskiej kolekcji malarstwa holenderskiego i poparcie dla francuskiego kandydata do korony polskiej. Jan II Kazimierz osiadł
na urzędzie opata w zlokalizowanym ówcześnie poza Paryżem klasztorze benedyktyńskim Saint‑Germain‑des‑PrésSaint‑Germain‑des‑PrésSaint‑Germain‑des‑Prés [czyt.: sanżermę depre]. Wiódł życie świeckie, oddając się licznym rozrywkom. Nawiązał romans z francuską arystokratką (wcześniej szwaczką), która urodziła mu córkę Marię Katarzynę. Planował ożenek z Anną, siostrą swojej zmarłej żony i wdową po palatynie reńskim, ale zmarł w Nevers [czyt.: nuwer] w 1672 roku. Zgodnie z legendą miał dostać udaru mózgu na wieść o upadku Kamieńca Podolskiego. Jego serce przekazano do podparyskiego opactwa i złożono w grobowcu w tamtejszym kościele. Ciało trzy lata później sprowadzono do Polski na życzenie Jana III Sobieskiego i pochowano obok szczątków żony i dzieci pod kaplicą Wazów w katedrze wawelskiej.

R2GHj3jbQIgiq

Na rycinie plan klasztoru z obiektami zakonnymi oraz budynkami gospodarczymi. Opactwo jest obwarowane i ma dwa wejście: od północy i zachodu. Główne wejście, od północy, prowadzi do gotyckiego kościoła św. Germana, za którym w centrum klasztoru znajduje się dom opata. Przylega on do wewnętrznego dziedzińca, który otaczają dormitarze zakonne. Od strony zachodniej znajdują się domy kleryków, gości oraz kuchnia zakonna z refektarzem. Na południe od domu opata są domy służby i budynki gospodarcze wraz z polami, sadami i ogrodami. Na wschodzie zlokalizowana jest infirmeria oraz ogród dla chorych.

Na ocenę jego panowania wpływ miały zarówno podjęte przez niego złe decyzje polityczne, np. w sprawie kozackiej, jak i uwarunkowania całej polityki dynastycznej Wazów, które m.in. skłaniały Szwedów do prowadzenia wojny z Polską. Z pewnością król był utalentowanym dowódcą. Nie oszczędzał się w czasie kampanii wojennych i był odporny na niepowodzenia. Niemniej surowo był oceniany przez współczesnych, opisujących go jako „początek nieszczęść królestwa”. Jan II Kazimierz był bowiem chimeryczny. Nie potrafił doprowadzić do końca rozpoczętych spraw. Był narwany, emocjonalny i niekonsekwentny. Zrażał do siebie znaczną część szlachty, okazując jej pogardę. Nie potrafił zbudować silnego obozu królewskiego, który pozwoliłby mu wprowadzić planowane reformy. Ponadto był niezdolny do kompromisu i generował konflikty. Ponieważ nie potrafił przezwyciężyć „złotej wolnościzłota wolnośćzłotej wolności”, poniósł porażkę.

R124Dc0JVuffo

Ilustracji przedstawia pomnik będący mauzoleum serca króla Jana II Kazimierza. Kompozycja pomnika jest zawarta w półokrągłej niszy, której górną część odsłania rozchylona kotara z żółtawobrązowego marmuru. Składa się ona z dwóch części. Rzeźba klęczącego króla oddającego insygnia władzy wykonana została z białego marmuru. Część dolna pomnika ma formę sarkofagu z czarnego marmuru. Wypełnia ją płaskorzeźba w brązie przedstawiająca bitwę pod Beresteczkiem

Podsumowanie

Słownik pojęć

Bibliografia

• Wdowiszewski Z., (2017), Genealogia Jagiellonów i Domu Wazów w Polsce, Kraków: Wydawnictwo Avalon.

• Podhorodecki L., (1985), Wazowie w Polsce, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.

• Ochmann‑Staniszewska S., (2006), Dynastia Wazów w Polsce, Warszawa: PWN,