Polskie państwo podziemne. Komuniści w czasie okupacji.

Wprowadzenie

Polskie Państwo Podziemne było wyjątkiem w okupowanej Europie. W żadnym innym kraju znajdującym się pod okupacją nie stworzono w podziemiu tak organizacyjnie sprawnie działających struktur państwowych. Polacy mieli jednak doświadczenie w działalności konspiracyjnej…

Konspiracja wojskowa

Konspiracja polityczna i wojskowa zaczęła się kształtować jeszcze podczas kampanii wrześniowej. 27 września 1939 roku w oblężonej Warszawie gen. Michał Tokarzewski‑Karaszewicz powołał Służbę Zwycięstwu Polski. Nie zyskała ona jednak uznania powołanego pod koniec tego miesiąca premiera rządu emigracyjnego i zarazem Naczelnego Wodza. Władysław SikorskiWładysław Sikorski (1881‑1943)Władysław Sikorski obawiał się, że na kształt podziemnej organizacji zbyt duży wpływ będą mieć piłsudczycy (Tokarzewski był członkiem ZWC i Legionów Polskich, a w okresie sanacji popierał Piłsudskiego). Ponadto Sikorski planował rozdzielenie konspiracji politycznej i wojskowej oraz chciał ścisłego podporządkowania konspiracji w kraju rządowi w Londynie. Uważał, że skoro inicjatywa zorganizowania ruchu podziemnego wyjdzie od centrali, będą większe szanse jego kontroli. Tokarzewski był też zwolennikiem podejmowania walki od razu, natomiast Sikorski wychodził z założenia, że do działań należy się przygotować i przystąpić do nich wówczas, kiedy nadarzy się odpowiednia okazja.

R1YdyGVhBqVho

Fotografia przedstawia popiersie mężczyzny w mundurze. Mężczyzna jest lekko uśmiechnięty. W tle widać zabudowania, pola i łąki, w oddali wije się droga.

Rwl4ZGRsKVQCw

Fotografia przedstawia popiersie mężczyzny w mundurze z orderami i odznaczeniami przypiętymi do piersi. W tle ciemna ściana.

R1EjCq4cF1UwB

Fotografia przedstawia twarz łysiejącego mężczyzny z wąsami. Na kołnierzu wojskowej marynarki znajdują się dystynkcje wojskowe.

Na początku grudnia 1939 roku Sikorski powołał Związek Walki Zbrojnej, a na jego czele stanął Kazimierz SosnkowskiKazimierz Sosnkowski (1885‑1969)Kazimierz Sosnkowski. Miała to być organizacja wojskowa, ogólnonarodowa i ponadpartyjna. Nadzór nad organizacją w kraju na terenach okupowanych przez Niemcy miał sprawować Stefan Grot‑Rowecki, a pod okupacją sowiecką – Michał Tokarzewski‑Karaszewicz, którego wkrótce aresztowało NKWD. Od czerwca 1940 roku komendantem ZWZ (na całym obszarze okupowanym) był Grot‑Rowecki. Rozbudowano także struktury organizacyjne i administracyjne ZWZ. Sama Komenda Główna ZWZ podzielona była na wydziały: łączności, wywiadu, informacji. Administracyjnie ZWZ podzielono na okręgi, obwody i placówki.
14 lutego 1942 roku zapadła decyzja o przekształceniu ZWZ w Armię Krajową i podjęto akcję scaleniową oddziałów zbrojnych i wojskowych. Część Batalionów Chłopskich, a także Narodowa Organizacja Wojskowa (zob. Konspiracja polityczna) nie zdecydowały się na przyłączenie do AK. Na początku stycznia 1944 roku AK liczyła
360 tys. żołnierzy.

Armia Krajowa

W ramach przygotowania wojskowego AK organizowano regularne szkoły podchorążych rezerwy i podoficerów.

R19VBxj4iKdmB

Zdjęcie przedstawia mosiężne godło z orłem. Orzeł nosi koronę. Patrzy w lewo. Na tabliczce w szponach orłach widnieją połączone litery P i W.

R1eXSwfokpZOp

Zdjęcie przedstawia opaskę. Ma dwie narodowe barwy - białą i czerwoną. Na białej wyszyte są litery: W.P. Na czerwonej - wyszyty jest orzeł. Patrzy w lewo, nosi złotą koronę na głowie.

RSSjrMti4CAPE

Mapa: Armia Krajowa - podział terenowy

R17aChtT4037n

Zdjęcie przedstawia kilku żołnierzy siedzących i leżących przy młodych drzewach. Nie są jednolicie umundurowani. Mają płaszcze wojskowe lub kurtki oraz czapki z orzełkiem. Każdy z nich ma przy sobie karabin.

RUzR1OZfwOGLN

Zdjęcie przedstawia stojących obok siebie pięciu żołnierzy. Mają na sobie niejednolite umundurowanie. Noszą koszule, marynarki albo wojskowe kurtki. Pozują na tle drzew.

Obok oficjalnie tworzonych struktur wojskowych, po zakończeniu kampanii wrześniowej oddziały, które nie znalazły się w niewoli, starały się samodzielnie prowadzić walkę partyzancką. Jednym z 'leśnych oddziałów', działających na Kielecczyźnie dowodził mjr Henryk Dobrzański, ps. Hubal. Partyzanci walczyli
do kwietnia 1940 roku, czyli do śmierci swojego dowódcy. Na terenach okupowanych przez Sowietów także funkcjonowała partyzantka, m.in. na Białostocczyźnie.

Konspiracja polityczna

Równie szybko kształtowała się konspiracja polityczna. Do działalności podziemnej przeszły partie. PPS jako PPS Wolność‑Równość‑Niepodległość podjęła działalność konspiracyjną i przyjęła kryptonim 'Koło'. Jej organem zbrojnym stała się Gwardia Ludowa. Stronnictwo Ludowe na czas wojny przyjęło nazwę SL 'Roch' i kryptonim 'Trójkąt'. Jej ramię zbrojne tworzyła początkowo Chłopska Straż ('Chłostra'), a następnie Bataliony Chłopskie. Stronnictwo Narodowe miało kryptonim 'Kwadrat' i agendę zbrojną Narodową Organizację Wojskową. Stronnictwo Pracy przyjęło kryptonim 'Romb' i jako jedyne nie miało organu zbrojnego. Te partie stanowiły wsparcie dla rządu emigracyjnego. Pierwszą strukturą polityczną utworzoną przy
SZP była Główna Rada Polityczna. W jej skład wchodzili przedstawiciele wspomnianych ugrupowań pozostających przed wojną w opozycji do obozu sanacji.

W lutym 1940 roku powstał Polityczny Komitet Porozumiewawczy, który był organem reprezentującym główne stronnictwa polityczne. Jego przewodniczącym został Kazimierz PużakKazimierz Pużak(26.08.1883‑30.04.1950)Kazimierz Pużak. W 1943 roku Komitet został przekształcony w Krajową Reprezentację Polityczną, a w styczniu 1944 roku w Radę Jedności Narodowej, pełniącą funkcję podziemnego parlamentu. 15 marca 1944 roku RJN wydała deklarację O co walczy naród polski.

Do konspiracji przeszedł także Związek Harcerstwa Polskiego. Podobnie jak partie polityczne również harcerze przyjęli konspiracyjny kryptonim.

R1HiPNOAqHJDw

Tablica. W górnym prawym rogu krzyż opleciony wiankiem z napisem: czuwaj. W dole po prawej stronie widnieje symbol polski walczącej - splecione litery P i W. Na tablicy napis: W tym domu 27 września 1939 roku została podjęta decyzja o przejściu Związku Harcerstwa Polskiego do konspiracji. W 50 rocznicę tego wydarzenia hołd szarym szeregom składają harcerze.

Polskie Państwo Podziemne

Funkcje podziemnego rządu odpowiedzialnego za utworzenie podziemnej administracji i nadzorowanie jej pełniła Delegatura Rządu na Kraj powołana w grudniu 1940 roku. Początkowo przewidywano, że zostaną powołani delegaci na obszar Generalnego Gubernatorstwa, na tereny wcielone do Rzeszy i na ziemie pod okupacją sowiecką. We wrześniu 1942 roku zadecydowano jednak o funkcjonowaniu jednego Delegata Rządu na Kraj, który miał być w randze wicepremiera rządu emigracyjnego. Pierwszym delegatem został Cyryl Ratajski, członek SP. Kolejnymi byli: Jan Piekałkiewicz (SL) i Jan Stanisław Jankowski (SP). Delegat i jego trzej zastępcy tworzyli Krajową Radę Ministrów. Jej z kolei podlegały podziemne departamenty i ministerstwa, m.in.: Departament Informacji, Departament Oświaty i Kultury, Departament Spraw Wewnętrznych, Departament Pracy i Opieki Społecznej, Sprawiedliwości itp. Delegatura tworzyła swoje wojewódzkie i powiatowe struktury, które miały w terenie reprezentować władze emigracyjne.

Delegaturze podlegał również Państwowy Korpus Bezpieczeństwa, pełniący funkcje podziemnej policji. Delegatura zarządzała budżetem przeznaczonym na działalność konspiracyjną. Przy niej funkcjonowała m.in. Rada Pomocy Żydom („Żegota”)ŻegotaRada Pomocy Żydom („Żegota”).

W konspiracji (z inicjatywy Polskiego Państwa Podziemnego) wydawano wiele tytułów prasowych: w 1941 roku było prawie 300 podziemnych gazet. Najważniejszą rolę odgrywały 'Biuletyn Informacyjny' i 'Rzeczpospolita Polska' jako organy Delegatury Rządu i Komendy Głównej ZWZ (później AK). Oprócz informacyjnych były też pisma harcerskie i literackie. Państwo podziemne nadzorowało także prowadzenie tajnego nauczania na poziomie szkoły podstawowej, średniej i uczelni wyższych. Opracowywano również tajne programy nauczania do przedmiotów 'wykreślonych' przez Niemców. Już w 1939 roku powołano Tajną Organizację Nauczycielską.

Kultura w ukryciu

Życie kulturalne koncentrowało się przede wszystkim w stolicy. Koncerty, odczyty, wieczory literackie czy nawet przedstawienia teatralne odbywały się w mieszkaniach prywatnych. Wśród wielu tytułów prasy podziemnej część poświęcona była wyłącznie tematyce kulturalnej (zwłaszcza literackiej), m.in. 'Nurt', 'Sztuka i Naród', 'Droga'. W konspiracji wydawano także książki traktujące o ówczesnej sytuacji wojennej, pokazując bohaterstwo polskich żołnierzy na frontach II wojny światowej czy walczących w kraju przedstawicieli społeczeństwa polskiego, podkreślając zwłaszcza heroizm młodych. Tworzono także relacje z życia w obozach i przekazywano informacje o Holocauście. Wydano, znane dziś dzięki współczesnej ekranizacji, Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego, a także Dywizjon 303 Arkadego Fiedlera. Ukazały się ponadto książki: Obóz śmierci Natalii Zarembiny i Na oczach świata Marii Kann. W okresie okupacji tworzyło liczne grono poetów. Wielu z nich zginęło wkrótce w powstaniu warszawskim. Taki los spotkał m.in. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego i Tadeusza Gajcego. Dzięki istnieniu tajnych drukarni możliwe stało się przekazanie ówczesnym i kolejnym pokoleniom ich dorobku literackiego.

Działalność dywersyjnoDywersjadywersyjno‑sabotażowaSabotażsabotażowa.

Przy Delegaturze Rządu na Kraj działało Kierownictwo Walki Cywilnej. Prowadziło m.in. bojkot prasy okupacyjnej, kin i teatrów, wspomagało też ukrywających się, załatwiało fałszywe dokumenty oraz prowadziło rejestr zbrodni hitlerowskich. Głównymi zadaniami KWC były obrona i samoorganizowanie społeczeństwa do oporu.

Jesienią 1942 roku utworzono Kierownictwo Walki Konspiracyjnej, które miało prowadzić walkę bieżącą, podejmując akcje sabotażowo‑dywersyjne. W połowie 1943 roku z połączenia obu organizacji powstało Kierownictwo Walki Podziemnej. Również jesienią 1942 roku utworzono Kierownictwo Dywersji 'Kedyw' (w jego skład wchodzili m.in. członkowie grup szturmowych Szarych Szeregów). Kedyw w miastach posiadał oddziały szturmowe, a w terenie – grupy partyzanckie. Jedną z najbardziej spektakularnych akcji Kedywu był przeprowadzony 1 lutego 1944 roku udany zamach na dowódcę SS i policji na dystrykt warszawski gen. Franza Kutscherę. W ramach prowadzonych działań starano się przeszkadzać w produkcji zbrojeniowej, stosując hasło: 'Dla Niemców pracuj powoli' (żółw był symbolem sabotażu); akcje dywersyjne polegały na tym, że paraliżowano komunikację, wysadzano pociągi wiozące zaopatrzenie na front itp. Po ataku III Rzeszy na ZSRS w ramach ZWZ‑AK utworzono organizację Wachlarz, która przede wszystkim podejmowała akcje dywersyjno‑sabotażowe na wschód od Bugu i Niemna. Organizowano też akcje odbijania więźniów. Likwidowano 'zasłużonych' funkcjonariuszy gestapo, donosicieli czy osoby, które kolaborowały z Niemcami. Prowadzono również akcję ośmieszania okupanta. W tym wypadku szczególne zaangażowanie wykazywała Organizacja Małego Sabotażu 'Wawer', działająca w ramach Szarych Szeregów.

Dla zainteresowanych

Jedną z form działalności dywersyjno‑sabotażowej była też akcja 'N' prowadzona od 1941 do 1944 roku.

Ku końcowi

Ze względu na ofensywę Armii Czerwonej i zajęcie przez nią całego terenu RP
19 stycznia 1945 roku gen. Okulicki zdecydował się na rozwiązanie Armii Krajowej. Uznał, że wobec zachowania Sowietów (m.in. dokonywania przez nich aresztowań ujawniających się przedstawicieli podziemia zbrojnego) należy uchronić żołnierzy AK przed represjami. Nie zrezygnowano jednak całkowicie z konspiracji zbrojnej. Pozostali w niej dowódcy AK, skupieni w ramach organizacji NIE z gen. Emilem Fieldorfem na czele. Część oddziałów AK nie zastosowała się do rozkazu Okulickiego i postanowiła kontynuować walkę w dotychczasowych strukturach. Kiedy NIE została zdekonspirowana (w maju 1945 roku), powołano Delegaturę Sił Zbrojnych na Kraj.

Poważne problemy przeżywał także pion polityczny konspiracji. Decyzje konferencji jałtańskiej zostały odrzucone przez rząd emigracyjny i władze w okupowanym kraju, niemniej zdawano sobie sprawę, że istnieje konieczność nawiązania kontaktów z Rosjanami i tym samym dyskusji na temat składu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (zob. lekcja Sprawa polska w polityce Wielkiej TrójkiDjxMHKoCkSprawa polska w polityce Wielkiej Trójki). Władze Polskiego Państwa Podziemnego zdecydowały się więc przyjąć zaproszenie na rozmowy wysunięte przez przedstawiciela Sowietów gen. Iwana Sierowa. Zrobiono to z obawą, pamiętając o dotychczasowych doświadczeniach wyniesionych ze spotkań z Rosjanami (zob. akcja 'Burza'). W marcu 1945 roku doszło do spotkania 16 przedstawicieli polskiego państwa podziemnego i władz sowieckich. Jego efektem było aresztowanie przywódców władz konspiracyjnych, wywiezienie ich do Moskwy i osadzenie w więzieniu na Łubiance.

W czerwcu w Moskwie odbył się ich proces, tzw. proces szesnastu (m.in. gen. Okulickiego, Delegata Rządu na Kraj Jana Jankowskiego, przewodniczącego RJN Kazimierza Pużaka). Przedstawicieli Polskiego Państwa Podziemnego oskarżono o przynależność do nielegalnej organizacji, prowadzenie działalności dywersyjnej, szpiegowskiej i terrorystycznej, wymierzonej przeciwko Związkowi Sowieckiemu, i współpracę z Niemcami. Okulickiego skazano na 10 lat więzienia, Jankowskiego
na 8, Bień, Jasiukowicz i Pajdak dostali wyroki 5 lat. Powstanie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej i uznanie go przez Zachód doprowadziło do rozwiązania 1 lipca Delegatury Rządu na Kraj i Rady Jedności Narodowej.

Polscy komuniści. Powstanie PPR

Stalin, zrywając stosunki dyplomatyczne z rządem emigracyjnym, miał przygotowaną 'alternatywę dla sprawy polskiej'. Już od lipca 1941 roku w Moskwie nadawała audycje Rozgłośnia Radiowa im. Tadeusza Kościuszki. Wzywała ona Polaków do walki z Niemcami, co ważne, po polsku. Audycje wpływały tym samym na powiększenie grona sympatyków ZSRS wśród Polaków.

RygIfUC6xgLGg

Zdjęcie przedstawia portret mężczyzny w garniturze. Ma ciemne włosy i gęste ciemne brwi.

Stalinowi zależało jednak przede wszystkim na tworzeniu podziemia komunistycznego w Polsce, toteż w ZSRS została przeszkolona grupa polskich komunistów, a następnie zrzucona na spadochronach nad Warszawą. W tej tzw. grupie inicjatywnej znaleźli się Marceli Nowotko, Paweł Finder, Bolesław Mołojec.

Do czasu przybycia grupy z ZSRS nie stworzono więc jednolitej organizacji. Dopiero grupa inicjatywna nawiązała kontakty z miejscowymi działaczami, m.in. z Władysławem Gomułką (ps. Wiesław) i Marianem Spychalskim, i 5 stycznia 1942 roku została utworzona Polska Partia Robotnicza.

Głównym zadaniem postawionym przed nową partią miało być zorganizowanie partyzantki na tyłach niemieckich, dezorganizującej niemiecką komunikację i wyrządzającej szkody faszystowskiemu okupantowi. W ideologii partyjnej nie posługiwano się hasłami komunistycznymi, rewolucyjnymi, podkreślano natomiast konieczność wspólnej walki z Niemcami. W tym celu utworzono ramię zbrojne: Gwardię Ludową. W odróżnieniu od Armii Krajowej Gwardia deklarowała podejmowanie walki natychmiast po sformowaniu oddziałów.

RLMTwJZWSCSyA

Zdjęcie przedstawia mosiężne godło z orłem. Orzeł nosi koronę. Patrzy w lewo. Na tabliczce w szponach orłach widnieją połączone litery P i W.

R1RTxF4k2qHCU

Zdjęcie przedstawia blaszane godło z orłem. Patrzy w lewo i ma tabliczkę w szponach.

O co walczymy?

Na czele partii krótko stał Marceli Nowotko, później Paweł Finder. Przez kilka tygodni kierował nią również Bolesław Mołojec, jednak wkrótce wymazano go z historii partii, ponieważ był najprawdopodobniej zamieszany w zabójstwo Nowotki. Początki historii PPR to tajemnicze zabójstwa, aresztowania (Niemcy uwięzili m.in. Małgorzatę Fornalską). Sytuacja w kierownictwie PPR ustabilizowała się w listopadzie 1943 roku. Wówczas I sekretarzem PPR został Władysław Gomułka, a we władzach partii znaleźli się jeszcze Franciszek Jóźwiak i Bolesław Bierut (polski komunista przerzucony z Białorusi). Wcześniej – po mało konstruktywnych rozmowach pomiędzy PPR a Delegaturą Rządu na Kraj – PPR wydała 'małą' deklarację O co walczymy (marzec 1943). Natomiast po objęciu steru władzy przez Gomułkę z jego inicjatywy powstał kolejny dokument programowy ('duża' deklaracja O co walczymy).

Różne możliwości

Stalin nie wierzył, że komuniści w Polsce będą w pełni realizować jego politykę. W związku z tym na terenie ZSRS funkcjonowała grupa polskich komunistów, którą można było w razie potrzeby przerzucić do kraju. W marcu 1943 roku powstał Związek Patriotów Polskich, w skład którego weszli: Wanda Wasilewska, Alfred Lampe i Aleksander Zawadzki. ZPP, podobnie jak PPR, posługiwał się chwytliwymi hasłami (np. apelował o 'utworzenie silnej Polski, związanej braterskimi więzami' z ZSRS). Na prośbę ZPP powołano 1. Dywizję Piechoty im. Tadeusza Kościuszki.

ZPP wydał również deklarację, w której podkreślono, że celem organizacji jest zjednoczenie wszystkich Polaków mieszkających w ZSRS. Ponadto ZPP zamierzał walczyć o 'Polskę demokratyczną', w której zaprowadzone będą reformy służące społeczeństwu.

W 1943 roku Stalin nie podjął jeszcze decyzji, który z ośrodków będzie organizatorem państwa polskiego, niemniej nie ulegało wątpliwości, że będzie to administracja podległa Moskwie.

W kraju PPR, odmawiając rządowi londyńskiemu i jego krajowemu przedstawicielstwu prawa do reprezentowania ogółu Polaków, powołała w nocy z 31 grudnia 1943 na
1 stycznia 1944 roku Krajową Radę Narodową. Na jej czele stanął Bolesław Bierut.
1 stycznia z GL i 'innych mniejszych grup konspiracyjnych' została powołana Armia Ludowa z gen. Michałem Rolą‑Żymierskim na czele.

Krajowa Rada Narodowa wydała deklarację programową, w której potwierdzała wcześniejsze postulaty z deklaracji O co walczymy, wyraźnie jednak zaznaczając rezygnację z Kresów Wschodnich, jak też chęć odzyskania 'wszystkich ziem polskich na zachodzie i północy, które zostały przemocą zgermanizowane'.

W marcu 1944 roku delegacja KRN udała się do Moskwy. Tam po rozmowach ze Stalinem zapadła decyzja, że 'ośrodkiem nowego rządu powinien być kraj i KRN'. Okazało się więc, że to krajowi komuniści będą odpowiadać za organizowanie administracji w powojennej Polsce. Toteż gdy 20 lipca Armia Czerwona przekroczyła Bug, czyli planowaną linię graniczną z Polską, została podjęta decyzja o powołaniu ośrodka władzy – Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Oficjalnie podano, że PKWN powstał w pierwszym wyzwolonym mieście Polski, czyli Chełmie Lubelskim, i tam miał zostać także sformułowany manifest zawierający rozwiązania prawnoustrojowe przyszłego państwa i nawołujący do ostatecznej rozprawy z hitlerowskimi Niemcami. W rzeczywistości i PKWN, i manifest powstały w Moskwie. Na czele PKWN stanął Edward Osóbka‑Morawski. Zastępcami zostali Wanda Wasilewska i Andrzej Witos. W jego składzie znaleźli się również: Stanisław Radkiewicz, Hilary Minc, Stefan Jędrychowski, Michał Rola‑Żymierski. Był to podobno gabinet koalicyjny… Faktycznie jednak opanowany przez działaczy PPR i współpracujące z nimi osoby.

PKWN wydał później kilka dekretów, które miały regulować sytuację polityczno‑prawną na ziemiach polskich, m. in. dekret o przyjęciu zwierzchnictwa nad Armią Polską powstałą w ZSRS i połączeniu jej z Armią Ludową w Wojsko Polskie, dekret o powołaniu Milicji Obywatelskiej czy tzw. mały kodeks karny, wykorzystywany do walki z podziemiem londyńskim.

31 grudnia 1944 roku PKWN został przekształcony w Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej. Proces formowania się władzy w Polsce zakończyło powstanie TRJN.

R1BBO1YaVXSIf

Na zdjęciu sala, gdzie na tle dużych drzwi stoi za biurkiem dwóch mężczyzn. Mężczyzna po prawej - Józef Stalin - ubrany jest w wojskową marynarkę, prezentuje tablicę z godłem polskim. Na godle jest orzeł bez korony. Mężczyzna po lewej - Wieczysław Mołotow - stoi z dłonią położoną na oparciu fotela.

Zamiast podsumowania

R18lLWNQs45qP

Zdjęcie. Na podeście znajduje się niewielki monument w postaci trapezu ze spoczywającym na nim orłem. Orzeł parzy w lewo, nosi koronę i rozpościera skrzydła. Na pomniku wygrawerowano napis: Bóg, Honor, Ojczyzna i Armia Krajowa 1939 - 1945. W tle drzewa.