RlufCwzzPJRna
Zdjęcie przedstawia mikrofon wetknięty w stojak. Tło ciemne, fioletowe, widać zamglone odbicia świateł.

Popracuj nad dykcją!

Dykcja
Źródło: pixabay, domena publiczna.
Twoje cele

  • poznasz zasady doskonalenia dykcji i operowania głosem,

  • wykonasz ćwiczenia oddechowe i artykulacyjne przygotowujące do prawidłowej emisji glosu,

  • zrozumiesz, na czym polega ekspresja wypowiedzi,

  • poznasz najczęstsze błędy wymowy,

  • wskażesz błędy wymowy w nagraniach audio.

Głos to podstawowe narzędzie pracy aktorów, dziennikarzy, nauczycieli czy piosenkarzy. Jednak występy publiczne, wygłaszanie referatów, przemawianie, recytacja dotyczą prawie każdego. Warto więc opanować podstawowe zasady poprawnej wymowy. Mówienie wyraźne, ze zrozumieniem, z ekspresją, stawianie prawidłowo akcentu warunkuje jakość mowy. Przyjemnie słucha się deklamatora, prezentera czy sprawozdawcy, który starannie dobiera słowa, mówi wyraziście i nie popełnia błędów językowych.

Polecenie 1

Pracę nad głosem warto zacząć od posłuchania siebie. Wybierz dowolny fragment tekstu, np. artykułu prasowego lub rozdziału książki, przeczytaj go na głos i nagraj. Przesłuchaj nagranie i oceń swoją wymowę. Zwróć uwagę na płynność, akcentowanie, wyrazistość, wyrażone emocje, wyraźne wymawianie.

R1burwyNdS71e
Miejsce na odpowiedź ucznia.
Polecenie 1

Ułóż po jednym zdaniu wskazującym na:

  • radość autora;

  • wystraszenie autora.

R1SjSVW4CmwbY
(Uzupełnij).

Zapoznaj się z animacją, a następnie wykonaj polecenia.

R1OOHH62Co9Iw
Animacja opowiada o prawidłowej emisji głosu. Przedstawia narządy biorące udział w emisji głosu oraz ćwiczenia wspierające emisję głosu.
Animacja pt. „Prawidłowa emisja głosu"
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1OOHH62Co9Iw

Animacja pt. „Prawidłowa emisja głosu"
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Animacja opowiada o prawidłowej emisji głosu. Przedstawia narządy biorące udział w emisji głosu oraz ćwiczenia wspierające emisję głosu.

Polecenie 2

Połóż jedną rękę na mostku, a drugą w górnej części brzucha. Wykonaj wdech przez nos i wydech przez usta. Powtórz kilkukrotnie to ćwiczenie. Postaraj się robić głębokie wdechy, tak aby powietrze dostało się do najniższych pięter klatki piersiowej i przepony.

RNhNhnrsDHwNj
Miejsce na odpowiedź ucznia.
Polecenie 3

Wykonaj kilka szybkich ćwiczeń usprawniających narządy mowy:

  • naprzemienne cmokaj i parskaj;

  • przy zamkniętych ustach udawaj żucie gumy lub ciągnącego się cukierka; w tym ćwiczeniu ćwicz intensywnie także wargi;

  • wysuń język i dotknij nim brody możliwie jak najdalej; poruszaj językiem w prawo i w lewo;

  • przesuwaj żuchwą w prawo i w lewo, najpierw przy zamkniętych ustach, potem przy otwartych.

RbY2PU1zK3hsD
Miejsce na odpowiedź ucznia.
Polecenie 4

Powoli i wyraźnie wymawiaj następujące zbitki głosek:

  • aba obo ebe ubu yby ibi;

  • ba bo be bu by bi;

  • da de di do du dy;

  • fa fo fe fu fy fi;

  • ga go ge gu gy gi;

  • ja jo je ju jy ji;

  • ka ko ke ku ky ki;

  • ła ło łe łu ły łi;

  • ma mo me mu my mi;

  • na no ne nu ny ni;

  • pa po pe pu py pi;

  • ta to te tu ty ti ;

  • wa wo we wu wy wi;

  • za zo ze zu zy zi.

Rq8SQANvfisoP
Miejsce na odpowiedź ucznia.
Katarzyna Pietroń Siła głosu. Jak mówić, by ludzie chcieli słuchać

Ekspresja wypowiedzi

EkspresjaekspresjaEkspresja w każdej dziedzinie sztuki to gra kontrastami. Na przykład  sam kolor żółty może się wydawać nudny, ale gdy van GoghVincent van Goghvan Gogh wykorzystuje go w swych Słonecznikach czy Polu pszenicy przed burzą, to w grze błękitów, zieleni i czerni kolor ten zyskuje ekspresyjny ładunek. W muzyce ekspresja  jest wynikiem operowania napięciami i kulminacjamikulminacjakulminacjami — znajdziemy je w  każdym utworze muzycznym.

R1a1fd5ktYA5Y
Ilustracja przedstawia obraz olejny, którego dolną połowę wypełnia żółto‑zielone pole, a górną połowę - intensywnie niebieskie niebo. Na niebie po lewej stronie widać kilka biało‑szarych chmur.
Vincent van Gogh Pole pszenicy przed burzą
Źródło: Vincent van Gogh, Pole pszenicy przed burzą, 1890, domena publiczna.

Podobnie można kontrastować elementy wypowiedzi (prelekcji). Warto przemyśleć swoje wystąpienie pod tym względem i zdecydować, kiedy  powinniśmy mówić głośniej, a kiedy ciszej, które frazy powinny być wypowiedziane szybciej, a które wolniej itd. Frazę może stanowić fragment  zdania, zdanie lub kilka zdań — nie utożsamiamy jej z jednym zdaniem.

Również w muzyce frazy mają rozmaite długości.  Zauważmy, do czego doprowadza brak tej różnorodności.  Przypomnijmy sobie jednostajny potok słów płynący z głośnika radiowego, pozbawiony wyraźnych kontrastów w dynamice czy tempie, albo nużące  kazanie w kościele, charakteryzujące się jednostajnym i przewidywalnym  tonem, mające jednakowe wzniesienia i spadki tonu w każdym zdaniu. Taka  niezmienność i monotonia sprawiają, że słuchacz traci wątek i odchodzi  myślami gdzieś indziej.

Co robić, żeby mówić ekspresyjnie?

Aby wypowiedź prelegenta była ekspresyjna, powinien on dobrze  wiedzieć, o czym mówi. Treść wypowiedzi powinna być bazą do sterowania  uwagą słuchacza. Podobnie muzyk na scenie musi wiedzieć, „o czym” gra,  dokąd podąża tok jego muzycznej narracji. Artysta może dzięki temu kierować uwagą słuchaczy.

W świadomym zarządzaniu głosem należy wykorzystywać odpowiednie  środki, aby słuchacz wykazał zainteresowanie i aby wejść z nim w  oczekiwane relacje. Środkami tymi mogą być tempo, dynamika, artykulacja,  precyzja rozłożenia akcentów i linii intonacyjnychintonacjaintonacyjnych czy logika frazowania.

Prawidłowa emisja głosu i kultura żywego słowa wymagają, aby wszystkie te  elementy doskonalić, wykonując systematyczne ćwiczenia [...].

Radzenie sobie z tremą

Stres ogranicza swobodne mówienie, co odczuwamy podczas  egzaminów, rozmów kwalifikacyjnych, wygłaszania referatów czy w trakcie  innych wystąpień o charakterze publicznym. Lekka trema jest zjawiskiem  pozytywnym, ponieważ wzmaga naszą koncentrację, ale u niektórych osób jest to paraliżujący lęk przed audytoriumaudytoriumaudytorium.

Istnieją różne sposoby oswajania tremy. Przede wszystkim należy przestać rozmyślać o tym, jak jesteśmy postrzegani, co o nas myślą inni albo że na przykład już posiadają przekazywaną przez nas wiedzę i dlatego wyglądają na znudzonych. Prelegent jest jak artysta na estradzie —  powinien przyjąć względem odbiorców postawę wykonawcy (powołującego dzieło do życia), odznaczającą się lekkim tupetemtupettupetem. Na scenie bowiem to artysta stanowi największą wartość, a nie scenariusz czy partytura. Prelegent  jest skuteczny i pewny siebie, gdy wie, o czym mówi, jest przygotowany merytoryczniemerytoryczniemerytorycznie, przekonany o słuszności wypowiadanych treści i nie ma powodów do obaw. Już sama ta świadomość niweluje chociaż w pewnym stopniu lęk przed audytorium.

01 Źródło: Katarzyna Pietroń, Siła głosu. Jak mówić, by ludzie chcieli słuchać, Gliwice 2016, s. 10–12.
Ćwiczenie 1

Wyjaśnij, na czym polega ekspresyjne mówienie.

RLJwpE9ZSy60C
Miejsce na odpowiedź ucznia.
Ćwiczenie 2
R1WEttIfGBPGw
Zadanie interaktywne polegające na zaznaczaniu prawidłowej odpowiedzi.
Obraz
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 3
RZrJkXA0eaDOE
Zadanie interaktywne polegające na zaznaczaniu konkretnych wyrazów w tekście.
Ekspresja
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 4
RVW0jGVCDSHRa
Zadanie interaktywne polegające na zaznaczaniu prawidłowej odpowiedzi.
Wypowiedź
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 5

Wyjaśnij, jak zdaniem autorki można oswoić tremę.

RooWXdhGKFsG1
Miejsce na odpowiedź ucznia.
Polecenie 5

W jaki sposób radzisz sobie z tremą? Wypisz przykłady.

R1MGHfFbD9XhL
Miejsce na odpowiedź ucznia.
Ćwiczenie 6

Zaznacz rzeczowniki i wyrażenia związane tematycznie z emisją głosu i poprawną dykcją.

R1YBlN1sthcdD
Zadanie interaktywne polegające na zaznaczaniu prawidłowych odpowiedzi.
Język
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ważne!

Znane powiedzenie głosi: „Jak cię słyszą, tak cię piszą”. Zrozumiałe i logiczne wysławianie wpływa na to, w jaki sposób ludzie są postrzegani i oceniani. Niechlujna, niestaranna wymowa świadczy o braku poszanowania dla słuchacza. Kompetencje absolwenta szkoły podstawowej obejmują znajomość zasad wygłaszania tekstu z pamięci. Uczeń powinien rozumieć tekst, stosować odpowiednią intonację, bezbłędnie akcentować oraz mówić wyraźnie i wyraziście.
Oto zestaw niektórych najczęściej spotykanych wśród uczniów błędów wymowy.

  1. Niepoprawna wymowa samogłosek nosowych -ą i -ę na końcu wyrazu.

  2. Niepoprawna wymowa samogłoski nosowej –ą w środku wyrazu.

  3. Niepoprawna wymowa rzeczowników w celowniku liczby mnogiej. Używanie końcówki -ą zamiast -om.

  4. Niepoprawna wymowa samogłosek nosowych – stosowanie końcówki –ę zamiast –em.

  5. Stosowanie uproszczeń grup spółgłoskowych.

  6. Opuszczanie głosek w wymowie.

  7. Wymienianie głosek.

  8. Wstawianie nowej, nieistniejącej głoski w wyrazie.

  9. Niezgodne z zasadami akcentowanie wyrazów. Rzeczowniki pochodzenie obcego zakończone na –yka, -ika oraz czasowniki w 1. i 2. osobie liczby mnogiej czasu przeszłego akcentujemy na trzecią sylabę od końca.
    Przykład:

  • ba–zy-li‑ka, lo-gi‑ka, ma‑te-ma-ty‑ka (niepoprawne akcentowanie: ba‑zy-li-ka, lo-gi-ka, ma‑te‑ma-ty-ka);

  • - za‑po-mnie-li‑śmy, za‑po-mnie-liście (niepoprawne akcentowanie: za‑po‑mnie-li-śmy, za‑po‑mnie-li-ście).

RsmJPXMeRuvWz
Ćwiczenie 7
Zadanie interaktywne polegające na zaznaczaniu parowaniu audio z opisem.
Audio
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 7
R1Up6FW5Tkh5u
Zadanie interaktywne polegające na wpisaniu odpowiedniego wyrazu w lukę.
Audio
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
R1DhrOlete9ZM
Ćwiczenie 8
Zadanie interaktywne polegające na zaznaczaniu parowaniu audio z opisem.
Audio
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 8
R1Cei7UYvJih6
Zadanie interaktywne polegające na wpisaniu odpowiedniego wyrazu w lukę.
Audio
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 9

Uzupełnij zdania, wpisując podane rzeczowniki w celowniku liczby mnogiej.

RTFEyPYQbqgCq
Zadanie interaktywne polegające na wstawianiu wyrazów w odpowiedniej formie.
Odmiana
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
R1D4xGn02ddHj
Ćwiczenie 10
Zadanie interaktywne polegające na zaznaczaniu parowaniu audio z opisem.
Audio
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 10
R1d4273otQF7q
Zadanie interaktywne polegające na wpisywaniu odpowiedniego słowa w lukę.
Audio
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Rhkdyf6Q6jdIs
Ćwiczenie 11
Zadanie interaktywne polegające na zaznaczaniu parowaniu audio z opisem.
Audio
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 11
Rp8rrt4YiKYt3
Ustal, w którym nagraniu poprawnie wymówiono słowo „
Audio
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
R1YaEklEuGb4N
Ćwiczenie 12
Zadanie interaktywne polegające na zaznaczaniu parowaniu audio z opisem.
Audio
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 12
RwhLGlurRrAe9
Ustal, w którym nagraniu poprawnie wymówiono słowo „
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 13

Przeczytaj podane wyrazy zgodnie z zasadami akcentowania. Podziel je na takie, które są akcentowane na drugą sylabę od końca i trzecią sylabę od końca.

R15genvyB6zNY
Zadanie interaktywne polegające na dopasowaniu wyrazów do odpowiednich grup.
Akcent
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
RjTaKWxKl3E3C
Ćwiczenie 14
Zadanie interaktywne polegające na zaznaczaniu parowaniu audio z opisem.
Audio
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 14
R7mi4axP1MqKt
Zadanie interaktywne polegające na zaznaczaniu prawidłowej odpowiedzi.
Audio
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Polecenie 6

Wymów poprawnie podane łamańce językowe. Zanotuj, które sprawiły ci największą trudność, a następnie postaraj się częściej je ćwiczyć.

Pchła pchłę pchła i ta pchła była zła, że ta pchła ją pchła.

RDozf7DSZczNa
Nagranie audio: Pchła pchłę pchła i ta pchła była zła, że ta pchła ją pchła
Pchła pchłę pchła i ta pchła była zła, że ta pchła ją pchła
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PYboOQGxY

Pchła pchłę pchła i ta pchła była zła, że ta pchła ją pchła
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Nagranie audio: Pchła pchłę pchła i ta pchła była zła, że ta pchła ją pchła

W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie i Szczebrzeszyn z tego słynie.

R1cHx9LNrHWNm
Nagranie audio: W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie i Szczebrzeszyn z tego słynie
W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie i Szczebrzeszyn z tego słynie
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PYboOQGxY

W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie i Szczebrzeszyn z tego słynie
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Nagranie audio: W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie i Szczebrzeszyn z tego słynie

Jola lojalna, Jola nielojalna.

RHpXzVh6ZHehb
Nagranie audio: Jola lojalna, Jola nielojalna.
Jola lojalna, Jola nielojalna
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PYboOQGxY

Jola lojalna, Jola nielojalna
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Nagranie audio: Jola lojalna, Jola nielojalna.

Idzie Sasza suchą szosą, suszy sobie swoje szorty.

RPIcHjVkABHml
Nagranie audio: Idzie Sasza suchą szosą, suszy sobie swoje szorty.
Idzie Sasza suchą szosą, suszy sobie swoje szorty
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PYboOQGxY

Idzie Sasza suchą szosą, suszy sobie swoje szorty
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Nagranie audio: Idzie Sasza suchą szosą, suszy sobie swoje szorty.

Leży Jerzy na wieży i nie wierzy, że w tej wieży jest sto jeży i pięćdziesiąt jeżozwierzy.

R1DCpXWgt2oVD
Nagranie audio: Leży Jerzy na wieży i nie wierzy, że w tej wieży jest sto jeży i pięćdziesiąt jeżozwierzy.
Leży Jerzy na wieży i nie wierzy, że w tej wieży jest sto jeży i pięćdziesiąt jeżozwierzy
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PYboOQGxY

Leży Jerzy na wieży i nie wierzy, że w tej wieży jest sto jeży i pięćdziesiąt jeżozwierzy
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Nagranie audio: Leży Jerzy na wieży i nie wierzy, że w tej wieży jest sto jeży i pięćdziesiąt jeżozwierzy.

Czy trzy cytrzystki grają na cytrze, czy druga gwiżdże, a trzecia łzy trze?

RsxeaWMEUN2YG
Nagranie audio: Czy trzy cytrzystki grają na cytrze, czy druga gwiżdże, a trzecia łzy trze?
Czy trzy cytrzystki grają na cytrze, czy druga gwiżdże, a trzecia łzy trze?
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PYboOQGxY

Czy trzy cytrzystki grają na cytrze, czy druga gwiżdże, a trzecia łzy trze?
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Nagranie audio: Czy trzy cytrzystki grają na cytrze, czy druga gwiżdże, a trzecia łzy trze?

R1KXV5qrug7Wp
Miejsce na odpowiedź ucznia.
Polecenie 6

Przeczytaj poniższe łamańce językowe, a następnie stwórz własny.

  • Leży Jerzy na wieży i nie wierzy, że w tej wieży jest sto jeży i pięćdziesiąt jeżozwierzy

  • W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie i Szczebrzeszyn z tego słynie.

  • Pchła pchłę pchła i ta pchła była zła, że ta pchła ją pchła.

  • Jola lojalna, Jola nielojalna.

  • Idzie Sasza suchą szosą, suszy sobie swoje szorty.

  • Czy trzy cytrzystki grają na cytrze, czy druga gwiżdże, a trzecia łzy trze?

Rd7id0d7MCA18
(Uzupełnij).
Vincent van Gogh

Słownik

audytorium
audytorium

ogół słuchaczy na wykładzie, koncercie

ekspresja
ekspresja

wyrazisty i sugestywny sposób wyrażania uczuć

intonacja
intonacja

nadanie wypowiadanemu tekstowi pewnego rodzaju melodii w celu wyrażenia emocji lub dla oddania odpowiedniego charakteru wypowiedzi

kulminacja
kulminacja

największe nasilenie jakiegoś procesu, stanu uczuciowego, jakiejś działalności

merytorycznie
merytorycznie

przedmiotowo, rzeczowo, dotyczący sedna tematu

semantyczny 
semantyczny 

dotyczący znaczenia wyrazów

tupet
tupet

duża pewność siebie

Notatki ucznia

Rn2dYUzRG34ju
Miejsce na odpowiedź ucznia.

Bibliografia

Oczkoś M., (2015), Sztuka mówienia bez bełkotania i faflunienia, Warszawa: Wydawnictwo RM.

Pietroń K., (2016), Siła głosu. Jak mówić, by ludzie chcieli słuchać, Gliwice: Helion.