Postawy wobec Holokaustu na przykładzie Antoniny i Jana Żabińskich oraz rodziny Ulmów

Sytuacja Żydów w czasie okupacji i postawa Polaków wobec ich losu

Los Żydów na okupowanych przez Niemców w czasie II wojny światowej ziemiach polskich był tragiczny. Już w pierwszych dniach wojny zostali odseparowani od ludności polskiej, zmuszeni do noszenia opaski z gwiazdą Dawida oznaczającej przynależność do narodu żydowskiego, w końcu przymusowo wysiedleni z własnych domów do wydzielonych dla nich gettgettogett, których pod groźbą śmierci nie mogli opuszczać. Od 1942 roku byli wywożeni z tych miejsc do obozów zagłady celem fizycznego unicestwienia. Skutkiem działań Niemców zginęło blisko 3 mln polskich Żydów. Ocalało jedynie niespełna 16% skazanych na zagładę. Stało się to dzięki działaniom rządu polskiego na emigracji, strukturom państwa podziemnego, organizacjom społecznym, w końcu zwykłym Polakom, którzy z narażeniem życia nieśli pomoc Żydom. Z rąk niemieckich zginęło ponad 5 tysięcy osób z grona co najmniej 360 tysięcy Polaków, którzy udzielali Żydom różnych form wsparcia.

Przykłady postaw Polaków wobec Holokaustu

Aleksander Ładoś – polski dyplomata, pracownik konsularny, przywódca grupy urzędników, którzy wystawiali w Szwajcarii nielegalne paszporty latynoamerykańskie, głównie dla mieszkających w gettach polskich Żydów.

Bolesław Pietraszek – ziemianin, który wraz z żoną Alfredą ukrywali w swoim majątku we wsi Czekanów pod Sokołowem Podlaskim 18 osób zbiegłych z gett w Sokołowie i Sterdyni. Po wojnie ich dom został 27 razy napadnięty przez sąsiadów poszukujących „żydowskiego złota”.

Henryk Sławik – dziennikarz, powstaniec śląski, organizował pomoc dla polskich uchodźców na Węgrzech, wystawiał m.in. fałszywe dokumenty polskim Żydom.

Irena Sendlerowa – opiekunka społeczna z ramienia warszawskiego magistratu, ratowała żydowskie dzieci z getta.

Jerzy Krępeć – inżynier, który wraz z żoną Ireną uratowali ponad 30 Żydów w swoim gospodarstwie w Gołąbkach pod Warszawą.

Marceli Godlewski – proboszcz parafii Wszystkich Świętych na terenie warszawskiego getta, pozwolił zamieszkać na plebanii w getcie około setce Żydów, przede wszystkim katolickim konwertytom i wystawiał fałszywe metryki chrztu.

Tadeusz Romer – polityk, ambasador Polski w Japonii do 1941 roku oraz w ZSRS w latach 1942‑1943, potem do 1944 roku minister spraw zagranicznych rządu polskiego, organizator pomocy dla polskich uchodźców żydowskiego pochodzenia w Japonii i w Szanghaju.

RTbC39BHpAYzg

Film opowiada historię żydowskiej rodziny uratowanej od zagłady. Plansza początkowa ma biały napis na czarnym tle: Polscy sprawiedliwi oraz link: www.sprawiedliwi.org.pl. Obok znajduje się logo z napisem POLIN Muzeum Historii Żydów Polskich. W dalszej części filmu przedstawiona jest wypowiedź dwóch starszych kobiet siedzących na tle ściany, na której wiszą zdjęcia w brązowych ramkach. Kobieta siedząca z lewej strony – Stefania Koenigswein – ma krótkie jasne włosy. Jest ubrana w czarną koszulę z dużym kołnierzem oraz złotą biżuterię – naszyjnik i kolczyki. Kobieta siedząca po prawej stronie – Teresa Zawadzki z d. Żabińska – ma krótkie jasne włosy. Jest ubrana w fioletową bluzkę z półokrągłym dekoltem. Na szyi ma wisiorek z jasnym kamieniem. Obie panie mają przyczepione do ubrań małe mikrofony. W trakcie filmu pojawiają się następujące plansze (w języku polskim i angielskim). Pierwsza plansza: Jest rok 2014. Pani Stefania Koenigswein po 60‑u latach przyjeżdża do Polski i spotyka się z Teresą Zawadzki, córką Jana Żabińskiego – dyrektora warszawskiego zoo. Druga plansza: W warszawskim zoo w latach II wojny światowej Jan Żabiński z żoną Antoniną ukrył i uratował wielu Żydów. Trzecia plansza: Jako małe dziecko pani Stefania przeżyła straszne chwile. Potem, w odruchu samoobrony, wyparła koszmary wojenne z pamięci. Czwarta plansza: Zygmunt Piętak obronił matkę pani Stefanii – Reginę Koenigswein – przed grupą agresywnych wyrostków, gdy starała się po “aryjskiej stronie” zdobyć jedzenie dla rodziny. Piąta plansza: Potem pomagał jej mężowi, który był bojowcem ŻOB‑u. Dostarczał broń do getta. Szósta plansza: Zygmunt Piętak pomógł umieścić dziecko w bezpiecznym miejscu poza murami getta. Siódma plansza: W schowku, w getcie rodzina pani Stefani uniknęła wywiezienia do Treblinki i doczekała kwietnia 1943 roku. Ósma plansza: W tym czasie w getcie mieszkało jeszcze bądź ukrywało się kilka tysięcy Żydów. Dziewiąta plansza: Rodzice pani Stefanii znali się przed wojną z Janem i Antoniną Żabińskimi. Ojciec dostarczał karmę dla zwierząt do zoo. Dziesiąta plansza: Przez różne skrytki w domu dyrektorstwa Żabińskich i kryjówki na terenie zoo przeszło ponad 300 Żydów. Jedenasta plansza: Rodzina pani Stefanii ukrywała się u Żabińskich przez kilka miesięcy. Potem znaleziono im bezpieczne lokum. Dwunasta plansza: Ojciec pani Stefanii, Samuel Koenigswein, miał trzynaścioro rodzeństwa, jej mama ośmioro. Trzynasta plansza: Wszyscy oni mieli żony, mężów i dzieci. Nikt z nich nie przeżył wojny. Czternasta plansza: Z Zagłady ocaleli tylko pani Stefania, jej rodzeństwo i rodzice.

Film opowiada historię żydowskiej rodziny uratowanej od zagłady. Plansza początkowa ma biały napis na czarnym tle: Polscy sprawiedliwi oraz link: www.sprawiedliwi.org.pl. Obok znajduje się logo z napisem POLIN Muzeum Historii Żydów Polskich. W dalszej części filmu przedstawiona jest wypowiedź dwóch starszych kobiet siedzących na tle ściany, na której wiszą zdjęcia w brązowych ramkach. Kobieta siedząca z lewej strony – Stefania Koenigswein – ma krótkie jasne włosy. Jest ubrana w czarną koszulę z dużym kołnierzem oraz złotą biżuterię – naszyjnik i kolczyki. Kobieta siedząca po prawej stronie – Teresa Zawadzki z d. Żabińska – ma krótkie jasne włosy. Jest ubrana w fioletową bluzkę z półokrągłym dekoltem. Na szyi ma wisiorek z jasnym kamieniem. Obie panie mają przyczepione do ubrań małe mikrofony. W trakcie filmu pojawiają się następujące plansze (w języku polskim i angielskim). Pierwsza plansza: Jest rok 2014. Pani Stefania Koenigswein po 60‑u latach przyjeżdża do Polski i spotyka się z Teresą Zawadzki, córką Jana Żabińskiego – dyrektora warszawskiego zoo. Druga plansza: W warszawskim zoo w latach II wojny światowej Jan Żabiński z żoną Antoniną ukrył i uratował wielu Żydów. Trzecia plansza: Jako małe dziecko pani Stefania przeżyła straszne chwile. Potem, w odruchu samoobrony, wyparła koszmary wojenne z pamięci. Czwarta plansza: Zygmunt Piętak obronił matkę pani Stefanii – Reginę Koenigswein – przed grupą agresywnych wyrostków, gdy starała się po “aryjskiej stronie” zdobyć jedzenie dla rodziny. Piąta plansza: Potem pomagał jej mężowi, który był bojowcem ŻOB‑u. Dostarczał broń do getta. Szósta plansza: Zygmunt Piętak pomógł umieścić dziecko w bezpiecznym miejscu poza murami getta. Siódma plansza: W schowku, w getcie rodzina pani Stefani uniknęła wywiezienia do Treblinki i doczekała kwietnia 1943 roku. Ósma plansza: W tym czasie w getcie mieszkało jeszcze bądź ukrywało się kilka tysięcy Żydów. Dziewiąta plansza: Rodzice pani Stefanii znali się przed wojną z Janem i Antoniną Żabińskimi. Ojciec dostarczał karmę dla zwierząt do zoo. Dziesiąta plansza: Przez różne skrytki w domu dyrektorstwa Żabińskich i kryjówki na terenie zoo przeszło ponad 300 Żydów. Jedenasta plansza: Rodzina pani Stefanii ukrywała się u Żabińskich przez kilka miesięcy. Potem znaleziono im bezpieczne lokum. Dwunasta plansza: Ojciec pani Stefanii, Samuel Koenigswein, miał trzynaścioro rodzeństwa, jej mama ośmioro. Trzynasta plansza: Wszyscy oni mieli żony, mężów i dzieci. Nikt z nich nie przeżył wojny. Czternasta plansza: Z Zagłady ocaleli tylko pani Stefania, jej rodzeństwo i rodzice.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RTbC39BHpAYzg

Film opowiada historię żydowskiej rodziny uratowanej od zagłady. Plansza początkowa ma biały napis na czarnym tle: Polscy sprawiedliwi oraz link: www.sprawiedliwi.org.pl. Obok znajduje się logo z napisem POLIN Muzeum Historii Żydów Polskich. W dalszej części filmu przedstawiona jest wypowiedź dwóch starszych kobiet siedzących na tle ściany, na której wiszą zdjęcia w brązowych ramkach. Kobieta siedząca z lewej strony – Stefania Koenigswein – ma krótkie jasne włosy. Jest ubrana w czarną koszulę z dużym kołnierzem oraz złotą biżuterię – naszyjnik i kolczyki. Kobieta siedząca po prawej stronie – Teresa Zawadzki z d. Żabińska – ma krótkie jasne włosy. Jest ubrana w fioletową bluzkę z półokrągłym dekoltem. Na szyi ma wisiorek z jasnym kamieniem. Obie panie mają przyczepione do ubrań małe mikrofony. W trakcie filmu pojawiają się następujące plansze (w języku polskim i angielskim). Pierwsza plansza: Jest rok 2014. Pani Stefania Koenigswein po 60‑u latach przyjeżdża do Polski i spotyka się z Teresą Zawadzki, córką Jana Żabińskiego – dyrektora warszawskiego zoo. Druga plansza: W warszawskim zoo w latach II wojny światowej Jan Żabiński z żoną Antoniną ukrył i uratował wielu Żydów. Trzecia plansza: Jako małe dziecko pani Stefania przeżyła straszne chwile. Potem, w odruchu samoobrony, wyparła koszmary wojenne z pamięci. Czwarta plansza: Zygmunt Piętak obronił matkę pani Stefanii – Reginę Koenigswein – przed grupą agresywnych wyrostków, gdy starała się po “aryjskiej stronie” zdobyć jedzenie dla rodziny. Piąta plansza: Potem pomagał jej mężowi, który był bojowcem ŻOB‑u. Dostarczał broń do getta. Szósta plansza: Zygmunt Piętak pomógł umieścić dziecko w bezpiecznym miejscu poza murami getta. Siódma plansza: W schowku, w getcie rodzina pani Stefani uniknęła wywiezienia do Treblinki i doczekała kwietnia 1943 roku. Ósma plansza: W tym czasie w getcie mieszkało jeszcze bądź ukrywało się kilka tysięcy Żydów. Dziewiąta plansza: Rodzice pani Stefanii znali się przed wojną z Janem i Antoniną Żabińskimi. Ojciec dostarczał karmę dla zwierząt do zoo. Dziesiąta plansza: Przez różne skrytki w domu dyrektorstwa Żabińskich i kryjówki na terenie zoo przeszło ponad 300 Żydów. Jedenasta plansza: Rodzina pani Stefanii ukrywała się u Żabińskich przez kilka miesięcy. Potem znaleziono im bezpieczne lokum. Dwunasta plansza: Ojciec pani Stefanii, Samuel Koenigswein, miał trzynaścioro rodzeństwa, jej mama ośmioro. Trzynasta plansza: Wszyscy oni mieli żony, mężów i dzieci. Nikt z nich nie przeżył wojny. Czternasta plansza: Z Zagłady ocaleli tylko pani Stefania, jej rodzeństwo i rodzice.

Przykłady poświęcenia Polaków dla ratowania Żydów

Pomoc ofiarowywana Żydom była wieloaspektowa i wiązała się z przełamaniem obaw o życie własne i najbliższych. W dniu 15 października 1941 generalny gubernator Hans Frank podpisał rozporządzenie przewidujące, że „Żydzi, którzy bez upoważnienia opuszczają wyznaczoną im dzielnicę, podlegają karze śmierci. Tej samej karze podlegają osoby, które takim Żydom świadomie dają kryjówkę”. Jednocześnie zapowiedziano, że „podżegacze i pomocnicy podlegają takiej samej karze jak sprawca, czyn usiłowany karany będzie jak dokonany.” Kary grożące Polakom za pomaganie Żydom nie zawsze były egzekwowane z jednakową surowością. Jednorazowe, drobne formy pomocy (np. dostarczenie zbiegowi żywności, odzieży lub pieniędzy; wskazanie drogi; przyjęcie korespondencji) karano uwięzieniem lub deportacją do obozu koncentracyjnego. Inaczej traktowano osoby, które udzielały Żydom pomocy w ukrywaniu się: zazwyczaj egzekucji podlegała cała polska rodzina, a jej dobytek był rabowany lub niszczony. Zdarzały się przypadki pacyfikacji całych wsi dokonywane w odwecie za pomoc Żydom, tak, by zastraszyć miejscową ludność i zniechęcić ją do udzielania jakiejkolwiek pomocy. Często zabraniano także pochówku ofiar na cmentarzach, grzebiąc ich ciała na miejscu zbrodni, na pobliskich polach lub w przydrożnych rowach. Problemem było szmalcownictwoszmalcownikszmalcownictwo, które prowadziło do denuncjacji ukrywających się Żydów oraz niosącym im pomoc Polakom. Wobec skali tego procederu, Polskie Państwo Podziemne podjęło decyzję o karaniu śmiercią szantażystów i donosicieli oraz traktowaniu tych moralnych przewinień jako zdradę.

Żabińscy

Antonina i Jan Żabińscy byli związani z Ogrodem Zoologicznym w Warszawie. Jan Żabiński jako uczony zoolog był tam dyrektorem, a Antonina, jako pisarka, była popularyzatorką wiedzy o zwierzętach. We wrześniu 1939 roku ogród zoologiczny został zbombardowany i wiele zwierząt zginęło. Głodujący mieszkańcy Warszawy wyłapali część zwierząt i zjedli. Resztę zabezpieczyli Niemcy i niektóre z drapieżników wywieźli do własnych ogrodów zoologicznych. W opustoszałych pomieszczeniach zoo Żabińscy ukrywali Żydów zbiegłych z warszawskiego getta. Część uciekinierów, w tym rzeźbiarka Magdalena Gross, mieszkała w piwnicy domu dyrektora, zwanej „willą Pod Zwariowaną Gwiazdą”. Za tę działalność obu małżonków uhonorowano w 1965 roku tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata.Sprawiedliwy wśród Narodów ŚwiataSprawiedliwy wśród Narodów Świata.

Jan Żabiński nie ograniczał się tylko do ratowania ludzi, ale także zabezpieczał naukową spuściznę żydowskich uczonych. Przebywający w getcie entomologentomologentomolog Szymon Tenenbaum, nie mogąc się uratować, powierzył mu swoją kolekcję okazów bezkręgowców. Ponadto Żabiński, jako aktywny członek ruchu oporu, wykorzystywał ogród zoologiczny do celów konspiracyjnych. Na wybiegu dla słoni przechowywano zakopaną amunicję, natomiast większą ilość materiałów wybuchowych ukrywano w szpitalu dla zwierząt. Posłużyły one walce podczas powstania warszawskiego, w którym Jan Żabiński brał czynny udział jako dowódca plutonu. Po kapitulacji powstania dostał się do niewoli i do końca 1945 roku przebywał w obozach jenieckich. Potem powrócił do Polski i przystąpił do odbudowy zniszczonego ogrodu zoologicznego. Po wojnie popularyzował akcję przywracania przyrodzie żubra. W 1951 roku, ze względu na swą konspiracyjną przeszłość, został zmuszony do ustąpienia ze stanowiska dyrektora zoo w Warszawie. Po tym czasie zajmował się działalnością naukową i popularyzatorską, w czym wspierała go aż do śmierci jego żona.

RgWhwZmq4ojBV

Zdjęcie przedstawia Jana Żabińskiego siedzącego na krześle. Na pierwszym planie jest widoczny łysiejący mężczyzna w okularach na nosie, ubrany w koszulę z krawatem, włóczkową kamizelkę i marynarkę. Podtrzymuje w rękach psa, którego łapy znajdują się na jego kolanach. Na drugim planie widać po prawej stronie stolik ze stosem książek i dokumentów, a po lewej szafkę z książkami i bibelotami. Za nimi jest ściana z oknem po lewej stronie, obrazem po prawej i kotarą między nimi.

Z  poniższego nagrania dowiesz się o okolicznościach ocalenia Stefanii Koenigswein przez Jana i Antoninę Żabińskich.

RCcdBVjFXMhV8

Film przedstawia rozmowę kobiety i mężczyzny. Mężczyzna opowiada o strategiach przetrwania polskich Żydów podczas wojny. Kobieta zadaje pytania.

Film przedstawia rozmowę kobiety i mężczyzny. Mężczyzna opowiada o strategiach przetrwania polskich Żydów podczas wojny. Kobieta zadaje pytania.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RCcdBVjFXMhV8

Film przedstawia rozmowę kobiety i mężczyzny. Mężczyzna opowiada o strategiach przetrwania polskich Żydów podczas wojny. Kobieta zadaje pytania.

Ulmowie

Wiktoria i Józef Ulmowie byli ubogą, chłopską rodziną, ale niezwykle aktywną społecznie. Mieszkali w Markowej, koło Łańcuta. Józef Ulma ukończył szkołę rolniczą w Pilźnie i dał się poznać jako innowatorinnowatorinnowator w dziedzinie ogrodnictwa, pszczelarstwa i hodowli jedwabników. Jego pasją była fotografia. Ponadto pracował jako bibliotekarz w miejscowym Kole Młodzieży Katolickiej i udzielał się w lokalnym oddziale Związku Młodzieży Wiejskiej „Wici”Związek Młodzieży Wiejskiej „Wici”Związku Młodzieży Wiejskiej „Wici”. Z ruchem ludowym związana była również jego o 12 lat młodsza żona. Wiktoria Ulma oprócz opieki nad domem i dziećmi uczęszczała na kursy w Wiejskim Uniwersytecie Orkanowym w Gaci. Małżonkowie mieli sześcioro dzieci. W 1944 roku Stasia miała siedem lat, Basia sześć, Władzio pięć, Franek trzy, Antoś dwa lata, a Marysia rok. W chwili śmierci Wiktoria Ulma była w dziewiątym miesiącu ciąży.

RB7IIfCP29OQ6

Zdjęcie przedstawia rodzinę. Na rżysku zebrała się obok kozy i dwóch owiec gromada dzieci i kobieta. Z lewej strony zdjęcia stoi z rękami w kieszeniach krótkich spodni chłopczyk. Na głowie ma kaszkiet. Ubrany jest w ciemną kurtkę. Obok niego stoi dziewczynka, która dźwiga młodszą od siebie. Dziewczynka jest ubrana w sukienkę bez ramion, pod którą nosi koszulę z długimi rękawami. Dziecko na jej rękach ma długi kaftanik niemowlęcy. Obok dziewczynki siedzi na owcy mały chłopiec, ubrany w dziecięcą koszulkę i narzucony na nią sweter. Obok chłopca klęczy kobieta. Nosi na głowie chustkę związaną z tyłu. Ma na sobie suknię i fartuch. Z prawej strony zdjęcia za kobietą stoją starszy chłopiec i młodszy chłopiec. Starszy chłopiec jest blondynem z włosami do ramion i w dziecięcej koszuli. Podtrzymuje za ramiona młodszego chłopca ubranego w krótkie spodenki i koszulkę.

Ulmowie od połowy 1942 roku w swoim niewielkim gospodarstwie ukrywali ośmioro Żydów z rodziny Szallów i Goldmanów, w tym jedno dziecko. Ponadto Józef Ulma zaopatrywał w żywność i inne produkty czworo Żydów ukrywających się w leśnej ziemiance aż do odkrycia ich kryjówki przez Niemców i zamordowania. Sam wraz z rodziną został zadenuncjowany wiosną 1944 roku przez granatowego policjantagranatowa policjagranatowego policjanta Włodzimierza Lesia, który wcześniej zagarnął majątek rodziny Szallów i w obawie, że po wojnie prawowici właściciele upomną się o niego, wydał ich niemieckim żandarmom z posterunku w Łańcucie. Na posesję Ulmów weszło dziesięć uzbrojonych osób, które rozstrzelały całą rodzinę wraz z ukrywającymi się Żydami, a obejście obrabowały. Los Ulmów stał się symbolem martyrologii Polaków mordowanych przez Niemców za niesienie pomocy Żydom i doczekał się upamiętnienia. W 1995 roku Ulmowie otrzymali pośmiertnie medal Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Od 2003 roku trwa ich proces beatyfikacyjny. W 2016 roku w Markowej otwarto Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej ich imienia.

RQeKpfZjKqlZd

Zdjęcie przedstawia dziedziniec i dwa gmachy. Po prawej stronie znajdują się schodzące w dół na dziedziniec schody przy budynku w kształcie leżącego prostopadłościanu z oszczędną dekoracją naścienną. Po lewej stronie zdjęcia znajduje się widok budynku głównego muzeum w kształcie domu wiejskiego, którego fasada pokryta została imitacją rdzy. Na głównej fasadzie budynku jest szklana witryna ze zdjęciem rodziny Ulmów. Na placu muzealnym znajdują się nazwiska Polaków z regionu podkarpackiego, którzy za pomoc udzieloną Żydom w czasie Holokaustu zostali poddani represjom. W posadzce dziedzińca umieszczone są szklane tabliczki.

Podsumowanie

Słownik pojęć

Bibliografia

Datner S., (1968), Las sprawiedliwych. Karta z dziejów ratownictwa Żydów w okupowanej Polsce, Warszawa: Książka i Wiedza.

Szpytma M., Szarek J., (2018), Rodzina Ulmów, Kraków: Dom Wydawniczy RAFAEL.

Żabińska A., (2010), Ludzie i zwierzęta, Kraków: Wydawnictwo Literackie.