Powstanie Warszawskie oczami cywila

Jednym z utworów, w którym przywołane zostają wydarzenia z okresu Powstania Warszawskiego jest paradokumentalnaparadokumentalnyparadokumentalna, autobiograficznaautobiografiaautobiograficzna powieść pt. Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego. Pisarz nie opisuje jednak walk, jakie powstańcy toczyli z okupantem, nie koncentruje się na bohaterskich wyczynach walczących, ale przedstawia codzienne życie mieszkańców stolicy. Kiedy wybuchło Powstanie Warszawskie, Białoszewski miał 22 lata i przeżył je wśród ludności cywilnej. Pamiętnik z powstania warszawskiego stał się jedną z najważniejszych książek o tym dramatycznym momencie naszej historii.

Miron Białoszewski Pamiętnik z powstania warszawskiego (fragment)

1 sierpnia we wtorek 1944 r. było niesłonecznie, mokro, nie było za bardzo ciepło. W południe chyba wyszedłem na Chłodną (moja ulica wtedy, numer 40). […]

Teraz mam czterdzieści pięć lat, po tych dwudziestu trzech latach, leżę na tapczanie cały, żywy, wolny, w dobrym stanie i humorze, jest październik, noc, 67 rok, Warszawa znów ma milion trzysta tysięcy mieszkańców. […]

Więc tego 1 sierpnia o jakiejś drugiej po południu Mama powiedziała, żebym poszedł po chleb do kuzynki […]. Poszedłem. I kiedy wracałem, pamiętam, że ludzi było bardzo dużo i było już zamieszanie. I mówili:

– Na Ogrodowej zabili dwóch Niemców.

– Zdaje się, że szedłem nie tędy, co miałem iść, bo łapali ludzi, ale coś mi się zdaje, że szedłem właśnie Ogrodową. […] zaraz spotkałem się ze Staszkiem P. […] Staszek sam widział dużo „tygrysów”tygrys„tygrysów”.

– Takie czołgi jak kamienice.

– Więc krążyły. […]

– Było przed piątą. Rozmawiamy, nagle strzelanina. Potem tak jakby broń grubsza. Słychać działa. I w ogóle różne rodzaje. Aż krzyk:

– Hurraaa…

– Powstanie – od razu powiedzieliśmy sobie, tak jak i wszyscy w Warszawie.

Dziwne. Bo tego słowa nie używało się przedtem w życiu. Tylko z historii, z książek. A tu raptem… jest, i to takie z „hurraaa” i tłumem na łubudubu. […]

Patrzymy, a tu ktoś chyba w niemieckiej tygryscetygryskatygrysce, w furażercefurażerkafurażerce, z opaskąopaskiopaską przeskakuje przez ten czerwony murek z tamtego podwórza na nasze. Skoczył na nasz śmietnik z klapą. Z klapy na stołek. Ze stołka na asfalt.

– Pierwszy powstaniec! – krzyknęliśmy. […]

Co było 2 sierpnia 1944 roku? Na zachodzie szła od czerwca ofensywaofensywaofensywa aliantówaliancialiantów przez Francję, Belgię, Holandię. I do Włoch. Front rosyjski stał na Wiśle. Warszawa weszła w drugi dzień powstania. Obudziły nas huki. Padał deszcz.

Zaczęło się organizowanie. Blokowi, Dyżury. Kucie piwnic. Przekłuwanie podziemnych przejść. Całymi nocami. Barykady. Najpierw ludzie myśleli, że ze wszystkiego, jak te z desek z tartaku i wózków na Ogrodowej. (Ogrodowa cała – bo wyjrzeliśmy na nią – była w polskich flagach – dziwne święto!). Zebrania i narady na podwórkach. Ustalanie – kto, co. Chyba gazetka już. Powstaniowa. W ogóle powstańcy. Się pokazali. […]
Na piąty dzień sobota, 5 sierpnia. Dużo długiego huku. Wyleciałem do bramy.

– WachawachaWacha zdobyta! – wleciałem po schodach na górę. Z tą radosną wieścią. Do Ireny i Staszka. Chłodna była wolna. Cała we flagach za chwilę. Za chwilę wyległy tłumy. Do robienia barykad. Wszyscy. Kobiety. Starsi. Pamiętam. Ekspedientki w białych fartuchach. I panią, starszą, która podawała mi szybko jedną ręką cegły, bo w drugiej trzymała torebkę. Ja podawałem cegły tej ekspedientce w białym fartuchu. I tak dalej.

–Potokiem! Potokiem! – krzykło się. Cegły się brało z wysadzonych kamienic na rogu Waliców. Nagle samoloty. Uciekamy na schody […] kamienicy, pod 22‑gi czy pod 20‑ty. Bomby. Zlatujemy do piwnicy. […]

– Więc w tej piwnicy w tej kamienicy – jeden starszy pan. Przyszedł. – Skąd pan przyszedł? – spytałem.

– Z Krakowskiego PrzedmieściaKrakowskie PrzedmieścieKrakowskiego Przedmieścia.

Mówi o tym, że Niemcy łapią ludzi i gnają ich przed czołgami na powstańców, żeby powstańcy w tych ludzi strzelali.
I cała ulica spalona… […]

Po bombardowaniu wyszliśmy. Wołano do następnej barykady, przed samą Żelazną. Mężczyzn. Poleciałem. Rozdali kilofy i łomy. Do bruku i płyt. Zresztą już część rowów byłą wykopana. Pierwszy raz zobaczyłem, że taka plątanina rur i przewodów. Uprzedzali, żeby kopać ostrożnie. Na czwartym rogu Żelaznej wywrócili kiosk z papierosami, jako przeszkodę, papierosy się posypały. Jeden facet zaczął zbierać.

– E, panie, w takiej chwili! – i zaczęli krzyczeć jeszcze inni, na niego. Zawstydził się, przestał, kopał z nami dalej. […]

Na których krzyk:

– Samoloty!

Zlatujemy do piwniczki, płytkiej suterenki z wytwórnią szklanych rurek i bombek. Tłok. Panika. Modlenie się. Huk, chyba trafiło we front, kulimy się. Obok któraś stara sąsiadka bije się w piersi:

– Najświętsze serce Jezusa, zmiłuj się nad nami…

– Wycie samolotów, bomb.

– Najświętsze serce…

I nagle wyrywa coś naszym domem. Fruwają framugi z okien, drzwi, szyby. Huki. Koniec? Jeszcze trzaski. Jeszcze dalsze huki. Na razie wychodzimy. Podwórze zmienione, czarne, posypane, osiwiałe, okna puste, w drzazgach. Przed bramą lej na pół jezdni. Patrzymy z drugiego naszego piętra. Na to. Tłumy na podwórzu. Piekło – dalsze nieco – tłumy bez ustanku. Źle. Tłumy w popłoch. Z pakami, tobołami. Latają. Ci do bramy. Ci z bramy. Ci do Ogrodowej przez dziurę. Tamci z ogrodowej do nas. Nagle zamieszanie. Straszny krzyk. Jakieś zawirowanie tłumu. Coś niosą. Kogoś… Kładą. Trupy? Krzyk… Czyj?

– To pani Górska – jej syna zabiło w szkole na Lesznie.
Znieśli trupy. Cała szkoła zbombardowana. LesznoLeszno Leszno 100 ile? 111 czy 113? To ta, do której poszedłem raz na szopkę. Dawno przed wojną, oczywiście. […]

Wstało się. Słońce. Upał i tu jak w piecu. Dom nic a nic nie chciał stygnąć. Może ostygł o jeden, dwa stopnie? Ale czy czterdzieści dwa, czy czterdzieści to wszystko jedno. A tyle było na pewno. I przewiewu tyle tylko, co od bomb, miotaczy, pocisków, granatów i czołgów. […]

Miotaczy ognia z początku się baliśmy. Że mają dostęp do nas. Przez te dziury, ażuryażurażury. To samo z czołgiem. Że trafi. Którymś wlotem. Albo podpali. To samo granaty. Ale po dwóch dniach przywykło się, że nie doświdrowują się do nas. […]

Wstawało się rano, nie do jedzenia przecież, bo zaczęło się jeść już chyba wtedy raz dziennie. Mama nad wieczorem robiła z resztek kaszy zbożową kawę. Na wszystkich, Rozdawała po filiżance każdemu. Oczywiście bez cukru. Już odkąd bez cukru. Od początku chyba. I po trzy suchary. Takie już cienkie, powyginane, niecałe plasterki czarnego chleba. Potem były już tylko dwa. […]

wpis_01 Źródło: Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego, Warszawa 1976, s. 1–91.