Wprowadzenie

Kiedy to było?

Społeczeństwo francuskie wyrasta z feudalizmu

Francja u schyłku XVIII wieku była bogatym i najbardziej zaludnionym państwem kontynentu europejskiego. Liczba jej mieszkańców sięgała blisko 25 milionów, a Paryż liczył ich 600 tysięcy. Posiadała rozległy system faktoriij0000008U9B3v25_000tp001faktorii i najlepsze na świecie drogi lądowe. Od czasów Ludwika XIV społeczeństwo francuskie podlegało władzy absolutnej królów. System monarchii absolutnej czynił z Paryża centralny (i jedyny) ośrodek polityczny kraju. Z konieczności stał się [Paryż] panem kraju, którego był do tej pory tylko stolicą, albo raczej sam stał się całym krajem. [Oto] dlaczego zwykłe rozruchyj0000008U9B3v25_000tp002rozruchy mogły doszczętnie zburzyć monarchię, która przez stulecia wytrzymywała tak potężne ciosy – wyjaśniał wybitny francuski myśliciel i historyk - Alexis de Tocquevillej0000008U9B3v25_000tp003Alexis de Tocqueville.

Teoria władzy Monteskiusza

Bogactwo Francji dostępne było tylko nielicznym. Szlachta rodowa czerpała ogromne zyski z posiadanych majątków ziemskich i dobrze płatnych urzędów na dworze królewskim, podobnie jak wywodzący się ze szlachty wyższy kler. Stany te (pierwszy i drugi) posiadały monopol na zajmowanie najważniejszych stanowisk w kościele i w armii, a także rozległe przywileje ekonomiczne oraz sądowe. Natomiast te warstwy społeczne, które wchodziły w skład stanu trzeciego i najbardziej przyczyniały się do wzrostu gospodarczego Francji, miały dużo mniej możliwości korzystania z jego efektów. Burżuazja, czyli warstwa wykształconych i majętnych mieszkańców miast, ludność wiejska i kształtujący się wówczas proletariat mimo różnic w poziomie zamożności, w podobnym stopniu były pozbawione przywilejów. Uginały się pod ciężarem podatków i opłat. Chłopi, stanowiący 80% społeczeństwa Francji obarczeni byli dodatkowo obowiązkiem bezpłatnej pracy na rzecz panów. Szczególnie źle znosili to właściciele gospodarstw czynszowych (40% warstwy chłopskiej), którzy — w przeciwieństwie do chłopów z Europy Środkowo‑Wschodniej — mogli swobodnie rozporządzać swoją własnością, lecz nadal podlegali feudalnym powinnościom.

Francja była jednym z najważniejszych ośrodków myśli oświeceniowej. Wśród jej wykształconych mieszkańców rosło zainteresowanie nowymi dziełami filozoficznymi (na przykład twórczością Monteskiusza). Wielu Francuzom zaczęły podobać się także idee liberalne, napływające z Ameryki Północnej. Pod ich wpływem coraz wyraźniej dostrzegali oni i ostrzej oceniali elity władzy i ich niezdolność do reformy państwa. Domagali się od stanu pierwszego i drugiego ograniczenia ich przywilejów. W społeczeństwie feudalnym takie poświęcenie nie mieściło się jednak w potocznym myśleniu. Równocześnie wśród elit szlacheckich, czyli arystokracji, narastały nastroje opozycyjne wobec absolutyzmu i reprezentującego go Ludwika XVI. Miejscami, gdzie kształtowały się nowe wizje polityczne i gdzie dyskutowano o ideach Oświecenia, były salony i loże masońskie. Opór przeciw polityce Ludwika XVIj0000008U9B3v25_000tp004Ludwika XVI okazywano w tzw. parlamentach, czyli lokalnych trybunałach sądowych, pełniących jednocześnie funkcję urzędów administracyjnych. Polegał on na odmawianiu rejestracji edyktów królewskich, choć należało to do tradycyjnych obowiązków tych instytucji. Szczególnie aktywny był parlament paryski. Edykty, czyli ustawy dyktowane przez króla, pozbawione rejestracji, nie nabierały mocy i nie mogły być egzekwowane. W działaniach tych wspierała arystokrację „szlachta z ubrania”, niegdyś lojalna wobec władcy, ale stopniowo przechodząca do opozycji.

Polityka zagraniczna pod rządami Ludwika XVI stała się źródłem narastającego kryzysu finansowego. W jego efekcie pogłębiały się podziały ekonomiczne, a wraz z nimi rosło ubóstwo znacznej części społeczeństwa. Wcześniej, w dobie wojny siedmioletniej Francja straciła wiele ze swoich kolonii w Azji i Ameryce, w tym przede wszystkim Kanadę. Najbardziej spustoszyło skarb państwa zaangażowanie młodego Ludwika XVI w konflikt z Wielką Brytanią, który wybuchł w 1778 roku na tle walki o niepodległość Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Wprawdzie rola politycznego sojusznika Stanów Zjednoczonych pozwoliła Francji odzyskać kilka utraconych wcześniej terytoriów, ale kosztowało to skarb państwa dwa miliardy liwrów. Była to suma czterokrotnie przekraczająca roczny budżet państwa. W 1785 roku susza i pomór zdziesiątkowały bydło, a trzy lata później nastąpił groźny w skutkach nieurodzaj. Wyjątkowo ciężka zima na przełomie 1788 i 1789 roku jeszcze pogorszyła sytuację. Narastało niezadowolenie ludu, który najdotkliwiej odczuwał skutki klęsk elementarnych, cierpiąc głód. Nie mając sposobu na legalne wyrażenie gniewu, sięgał on po najprostsze sposoby. Pewnego czerwcowego dnia 1788 roku na targu w Grenoble chłopi tak nieoczekiwanie obrzucili wojsko królewskie gradem dachówek, że dzień ten przeszedł do historii.

Bankrutujący król i lekkomyślna królowa

W 1789 roku, zamiast budżetu na miarę mocarstwa, Francja miała… imponujący deficyt budżetowyj0000008U9B3v25_000tp005deficyt budżetowy. Oznaczało to, że instytucja państwa autokratycznego bankrutowała. Polityka zagraniczna Ludwika XVI, zamiast realnych sukcesów i poprawy sytuacji finansowej, spowodowała zapaść finansów publicznych. Król podejmował starania w celu ratowania monarchii przed bankructwem, nakazując swoim ministrom poszukiwanie środków finansowych. Jednocześnie nie widział potrzeby odwoływania się do opinii własnych poddanych ani przeprowadzania głębszych reform. Jednak pod presją sytuacji odważniejsi z nich zaczęli wysuwać bardziej ambitne projekty zmian. Proponowali zniesienie przywilejów podatkowych dwóch pierwszych stanów i wprowadzenie podatku obejmującego całe społeczeństwo, a uzależnionego od wysokości dochodów. Nie udało się jednak wprowadzić ich w życie.

Budżet Francji w 1789 roku w milionach liwrów

Przychody

Wydatki

Stan trzeci odnosił się z niechęcią do ministerialnych projektów reform, gdyż odczuwał strach przed zwiększeniem ucisku fiskalnego. Wierzył, że powodem katastrofy finansowej jest rozrzutny tryb życia dworu Ludwika XVI, nadmiernie obciążający skarb państwa. Dlatego wchodzący w skład tego stanu dzierżawcy generalni (odpowiedzialni za pobieranie podatków) nie wyrażali zgody na zmianę starego porządku. Decydującą rolę w utrąceniu pomysłów króla i jego ministrów odegrała jednak postawa arystokracji. W początkach 1787 roku zwołane przez króla Zgromadzenie Notablów nie zgodziło się na wprowadzenie nowego podatku, mimo że członkowie tego opiniodawczego ciała byli wybierani przez samego króla spośród szlachty i kleru. Kilka miesięcy później, jesienią 1787 roku zdesperowany Ludwik XVI nakazał parlamentowi paryskiemu rejestrację edyktu w sprawie zaciągnięcia pożyczki narodowej. W obecności króla po raz pierwszy z otwartą krytyką tego pomysłu wystąpił wówczas przedstawiciel młodszej linii Burbonów, Ludwik Filip Orleańskij0000008U9B3v25_000tp006Ludwik Filip Orleański. Arystokrata podał w wątpliwość legalność działania władcy, gdy ten próbował zignorować opór parlamentu. Był to cios wymierzony w samą istotę monarchii absolutnej. Fiasko programu reform świadczyło o powszechnym braku zaufania do monarchy. W ciągu następnych miesięcy po konflikcie, Ludwik XVI nakazał aresztować członków parlamentu paryskiego i osadzić ich w twierdzy na Mont Saint‑Michelj0000008U9B3v25_000tp007Mont Saint‑Michel. Ludwik Filip musiał na jego rozkaz opuścić Paryż. Jednak nie polepszyło to sytuacji króla.

W rzeczywistości, jeśli przyjrzeć się dochodom korony, dwór monarszy kosztował Francję względnie mało, bo „tylko” 63 miliony, czyli ósmą część dochodów państwa. Jednak jego autorytet skutecznie zniszczyły dworskie skandale. Maria Antoninaj0000008U9B3v25_000tp008Maria Antonina stała się symbolem rozrzutności dworu i obojętności arystokracji na problemy społeczne. Często zdarzały się jej przykre gafy, a jej młodość i brak doświadczenia ułatwiały dworskiemu otoczeniu manipulowanie jej wizerunkiem. W czasie narastającego kryzysu na wieść o tym, że jej poddani głodują (z braku chleba), miała rzekomo odpowiedzieć: Niech jedzą ciastka! Największym echem odbiła się jednak tzw. afera z naszyjnikiem (zob. ciekawostka). Wbrew faktom na zawsze obciążyła jej imię. Uważano, że królowa była gotowa lekką ręką wydać ogromne pieniądze na biżuterię w sytuacji, gdy jej lud głodował.

RK9LBK66oKZzV

Na obrazie przedstawiona została grupa postaci. Wśród nich, jako pierwsza z lewej strony obrazu, dumna postać mężczyzny z narzuconym na ramiona czerwonym płaszczu, obok niego grupa stojących i klęczących osób w różnym wieku.

Rup4QuLlWYOWx

Karykatura Ludwika XVI. Został na niej przedstawiony jako postać świni z głową króla.

Karykatury polityczne wraz z wydawanymi w tysiącach egzemplarzy broszurami, tworzyły propagandę antyfeudalną. Były odpowiedzią opinii publicznej na kryzys władzy i absurdy systemu absolutystycznego. W przeciwieństwie do malarstwa dworskiego często epatowały dosłownością.

Ciekawostka

Afera naszyjnikowa

W 1785 roku Maria Antonina rzekomo starała się kupić diamentowy naszyjnik za pośrednictwem podstawionych osób (zobacz galerię ilustracji poniżej). Ozdobę tę wykonano kiedyś dla Madame du Barry, faworyty Ludwika XV. Ze względu na tak oryginalne pochodzenie władczyni gotowa była zaoferować za niego porażającą sumę – blisko… półtora miliona liwrów, płatnych w kilku ratach. Przeprowadzone później śledztwo wykazało, że królowa nie miała pojęcia o transakcji dokonanej w jej imieniu. Padła ofiarą intrygi pewnej damy dworu i kardynała de Rohan, który za pomocą kosztownej błyskotki podobno starał się odzyskać utracone wcześniej łaski władczyni. Za namową owej damy podjął się dyskretnego zakupu naszyjnika, rzekomo na prośbę królowej. Jednak i kardynał nie wszedł w jego posiadanie, chociaż na umowie kupna za jego zgodą podrobiono podpis królowej. Naszyjnik trafił w ręce… męża intrygantki, który w małymi elementami sprzedawał go w Londynie. Ujętą damę osądzono w sensacyjnym procesie i skazano na dożywotnie więzienie (z którego uciekła). Plotki związane z aferą naszyjnikową nie brały się jednak znikąd. Były reakcją niższych warstw społecznych na styl życia francuskich elit. Jak zanotowała w swoich wspomnieniach jedna z arystokratek, dla jej otoczenia najważniejsze były piękne materiały i brylanty, a więc przepych i bogactwo. W dobrym tonie było zwłaszcza posiadanie tuzina, albo i setki kamizelek, wspaniale haftowanych w motywy z polowań, bitew kawaleryjskich i morskich.

R1bK7uklS02Ok

Na obrazie widać stojąca postać kobiety, ubranej w zdobioną suknie. Kobieta swą prawą  rękę opiera na globusie.

R1AqDQjKBHLq9

Współczesna rekonstrukcja słynnego naszyjnika Marii Antoniny

Dlaczego król zwołał Stany Generalne?

Po rozpędzeniu parlamentu paryskiego, pod presją nierozwiązanej kwestii zdobycia pieniędzy, król zmuszony był sięgnąć po starą feudalną zasadę, że tylko Stany Generalne (czyli zgromadzenie przedstawicieli wszystkich trzech stanów Francji) mogą zdecydować o nowych podatkach. Poprzedni raz zebrały się one na początku… XVII wieku. Ludwik XVI niechętnie wyznaczył termin ich zwołania na maj 1789 roku. Miał nadzieję przeforsować swoje pomysły, zlikwidować dziurę budżetową i... przypomnieć poddanym o obowiązku posłuszeństwa względem suwerena. W jaki sposób? Według dawnego zwyczaju każdy ze stanów musiał obradować oddzielnie, a następnie przedstawić swoje wnioski królowi. Dawniej dawało to gwarancję przewagi stanów uprzywilejowanych nad stanem trzecim w każdej dyskutowanej kwestii. We Francji schyłku XVIII wieku ten mechanizm zadziałał inaczej. Zaproszeni do Wersalu przedstawiciele stanu trzeciego zażądali wspólnych obrad z pozostałymi stanami. Gdy król się temu sprzeciwił, wzięli sprawy w swoje ręce i 17 czerwca 1789 roku ogłosili się Zgromadzeniem Narodowym, nie oglądając się na członków szlachty i kleru ani nawet na samego Ludwika XVI.

R1IDHk7joFb3x

Portret Jacquesa Neckera

Francuski bankier, minister skarbu i reformator Jacques Neckerj0000008U9B3v25_000tp009Jacques Necker w swojej rozprawie o rewolucji napisał:

Na kilka lat przed wybuchem rewolucji francuskiej w Europie kilka razy dochodziło do próby sił między rządzącymi i rządzonymi. W Genewie, ogarniętej zamieszkami, konflikt ugaszono dzięki interwencji oddziałów francuskich, przysłanych przez Ludwika XVI. Później z rozkazu władców absolutnych podobne działania podejmowano w innych miejscach Europy, między innymi w Warszawie – w odpowiedzi na reformy Sejmu Wielkiego. Narastające niezadowolenie społeczeństwa francuskiego przez długi czas znajdowało ujście w oczekiwaniu na odgórną reformę. Tymczasem okazała się ona niemożliwa bez radykalnej zmiany społecznego i politycznego ustroju państwa. Ludwik XVI, od którego zależało najwięcej, był władcą niekonsekwentnym. Nie potrafił ani skutecznie zdławić społecznego oporu, ani przeprowadzić koniecznych reform. Zbyt późno podjął próbę zmiany sytuacji i sprowokował wybuch społecznego oporu, a wraz z nim krwawe porachunki (dowiesz się o tym z kolejnej lekcji). Francja, zamiast reformy systemu podatkowego, doczekała się rewolucji.