Biologia od zawsze budziła ciekawość ludzi. Obserwując otaczający świat, zadawano pytania o istotę procesów i zjawisk biologicznych. Człowiek bada wszystko – od najdrobniejszych elementów budujących żywe organizmy po dalekie galaktyki. I wciąż stawia nowe pytania.

R1FFF8x4SEoeB
Obserwacja w terenie
Źródło: KATRIN BOLOVTSOVA, dostępny w internecie: Pexels, domena publiczna.
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:
  • źródła, z których można czerpać wiedzę biologiczną,

  • rodzaje zmysłów, którymi możesz poznawać przyrodę,

  • przyrządy do obserwacji przyrody,

  • przebieg obserwacji i doświadczenia.

Twoje cele
  • Opiszesz sposoby poznawania biologii.

  • Określisz warunki obserwacji, doświadczenia i eksperymentu.

  • Wyjaśnisz, czym jest problem badawczy i hipoteza.

  • Rozróżnisz próbę kontrolną i badawczą.

  • Wyjaśnisz, czym są wyniki i określisz, jak poprawnie formułować wnioski.

  • Zaprojektujesz doświadczenia biologiczne.

1. Źródła wiedzy biologicznej

Wiedza biologiczna jest gromadzona od pokoleń głównie dzięki badaczom prowadzącym obserwacjeobserwacjaobserwacjedoświadczeniadoświadczeniedoświadczenia. Naukowcy publikują swoje odkrycia w czasopismach naukowych. Wiedza upowszechnia się i trafia do podręczników, encyklopediisłowników. Atlasy budowy wewnętrznej organizmów oraz przewodniki do oznaczania roślin, zwierząt i grzybów dostarczają wielu informacji o budowie i występowaniu organizmów. Cennym źródłem wiedzy o stworzeniach żyjących w różnych rejonach świata, ich zachowaniach i zwyczajach są filmy przyrodnicze. Podstawową wiedzę można czerpać z podręczników szkolnych, a uzupełniać ją, zgłębiając literaturę popularnonaukową, czytając artykuły w czasopismach przyrodniczych i przeglądając zasoby Internetu.

Uczniowie, podobnie jak naukowcy, mogą samodzielnie wykonywać doświadczenia i prowadzić obserwacje (także w terenie) oraz według własnych pomysłów odkrywać prawa rządzące światem istot żywych. Dobrym sposobem na poznanie przyrody jest też odwiedzanie muzeów przyrodniczych, ogrodów botanicznychzoologicznych. Nauką opartą na odkrywaniu, analizowaniu i przetwarzaniu informacji o istotach żywych jest biologia.

Galeria zdjęć związanych z poznawaniem przyrody

1
Ćwiczenie 1
RclRLwlrdEkZf
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
ifyYPT4OJ9_d5e212

2. Obserwacje biologiczne

Obserwacja jest celowym sposobem gromadzenia informacji o organizmach, zjawiskach i procesach. Badacz prowadzący obserwację powinien zadbać o to, żeby nie wpływać ani na przebieg obserwowanego zjawiska lub procesu, ani na obserwowany organizm.

Obserwacje można prowadzić za pomocą wszystkich zmysłów. Do rozpoznawania gatunków drzew wykorzystuje się wzrok, do rozróżniania gatunków ptaków na podstawie ich śpiewu – słuch, do sprawdzania smaku nieznanej potrawy – węchsmak, do oceny świeżości chleba – dotyk. Można również użyć specjalistycznych przyrządów: mikroskopu, lupy czy lornetki. Obserwacje można prowadzić w naturalnym środowisku życia organizmów lub w warunkach sztucznych, np. w laboratorium. Dobrze zaplanowana obserwacja powinna mieć określone cel, czasmiejsce, obiekt obserwacji i sposób dokonywania obserwacji.

RbbIAVHL1tM0J
Co należy uwzględnić, planując obserwację?
Źródło: Aleksandra Ryczkowska, licencja: CC BY-SA 3.0.

Obserwacje mogą dotyczyć czynnikówczynnikczynników ilościowych lub jakościowych.

W przypadku czynników ilościowych prowadzi się pomiary na przykład ilości, masy, wysokości czy długości ciała organizmu. Mierzone mogą być również czynniki środowiska: temperatura, ciśnienie atmosferyczne lub wilgotność powietrza.

Obserwacje jakościowe dotyczą cech możliwych do opisania, ale niepoddających się pomiarowi – jak barwa, kształt czy zapach.

Wyniki obserwacji są dokumentowane w formie opisów, fotografii, filmów czy nagrań dźwiękowych. Wyniki powinny powstawać w trakcie prowadzenia obserwacji, co pozwoli uniknąć pominięcia ważnych szczegółów.

Galeria ilustracji instruktażowych na temat przeprowadzania obserwacji biologicznej

1
1
Ćwiczenie 2
R16Pwin19YGRl
Film przedstawiający modraszkę i bogatkę w karmniku.
Rlv9YACyNvGsz
{duzepole@Bogatka i modraszka są sikorami. Obejrzyj film i przeprowadź obserwację, której celem jest porównanie wyglądu tych ptaków. Wymień cechy, które weźmiesz pod uwagę podczas obserwacji.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
R1CvBGGNwzVev
Ćwiczenie 2
Zaznacz, jakie przyrządy będą potrzebne do obserwacji ptaków.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 3
RsacwUeeHIRcq
Gdy gotujesz mleko, musisz prowadzić obserwację, inaczej czeka cię sprzątanie kuchni. Wyjaśnij, jaki jest cel tej obserwacji, jak długo powinna ona trwać i jakie zmysły wykorzystasz do jej prowadzenia. (Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

W naukach biologicznych coraz częściej stosowana jest metoda, która polega na odtwarzaniu zjawisk i obiektów biologicznych na komputerze. Dzięki tej metodzie można na przykład przedstawiać nieistniejące już organizmy, jak dinozaury, a także przeprowadzać wirtualne doświadczenia na zwierzętach bez narażania ich na cierpienie.

RdZj15760NPXE
Odtworzenie wyglądu dinozaurów i środowiska ich życia za pomocą komputera
Źródło: Tomorrow sp.z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Więcej informacji o obserwacjach znajdziesz w e‑materiale:  Mikroskop i lupa w obserwacjach biologicznychPkA4fenW1Mikroskop i lupa w obserwacjach biologicznych

ifyYPT4OJ9_d5e271

3. Doświadczenia biologiczne

Czasem same obserwacje nie wystarczą, żeby zaspokoić naszą ciekawość. Gdy chcemy się dowiedzieć, dlaczego zachodzi interesujące nas zjawisko lub co ma wpływ na jego przebieg, musimy przeprowadzić doświadczenie.

Doświadczenie to metoda, w której celowo zmienia się (dodaje lub usuwa, wzmacnia lub osłabia) jeden z czynników wpływających na organizm albo proces. Następnie obserwuje się skutek tej zmiany.

Doświadczenia wykonuje się z góry ustalonym wynikiem, ponieważ były one już wcześniej przez kogoś przeprowadzone i jest dostępna do nich instrukcja.

Eksperymenty podejmuje się w celu uzyskania nowych informacji na dany temat, np. zbadania niezbadanych wcześniej procesów. Są działaniami unikalnymi, ale mogą być powtarzane dla potwierdzenia wyników.

Przed przystąpieniem do doświadczenia i eksperymentu należy określić problem badawczyproblem badawczyproblem badawczy, czyli postawić pytanie, na które chcemy uzyskać odpowiedź podczas doświadczenia. Następnie na podstawie własnej wiedzy określa się hipotezęhipotezahipotezę, czyli przypuszczenie – „roboczą” odpowiedź na pytanie postawione w problemie badawczym. Hipoteza zawsze jest zdaniem twierdzącym.

ReNe3pVCKmUyu1
Problem badawczy i hipoteza.
Źródło: Andrzej Bogusz, licencja: CC BY-SA 3.0.

Żeby sprawdzić, czy hipoteza jest prawdziwa, planuje się i przeprowadza odpowiednie doświadczenie. Na początku należy wybrać badany organizm, proces lub zjawisko. Następnie ustala się, jakie przyrządy i substancje będą niezbędne do przeprowadzenia doświadczenia.

Podczas doświadczenia planuje się dwie próby: badawczą i kontrolną. Próba kontrolna to zestaw, w którym żaden czynnik nie jest zmieniony. Próba badawcza stanowi zestaw, w którym zmieniamy jeden, badany czynnik. Poza badanym czynnikiem w obu zestawach panują jednakowe warunki. Dzięki próbie kontrolnej i próbie badawczej można porównać wyniki i wyciągnąć wnioski na temat działania określonego czynnika.

Planując przebieg doświadczenia, należy też określić, ile razy badanie będzie ono powtórzone. Kolejne obserwacje (pomiary) pozwolą uniknąć przypadkowych błędów. Jeśli otrzymane wyniki potwierdzają przypuszczenie, uznaje się, że hipoteza była prawdziwa. Jeśli nie, zakłada się następną hipotezę i planuje kolejne doświadczenie, aż do wyjaśnienia przyczyn zjawiska.

RZ6p6iYV7o4AK1
Ilustracja interaktywna przedstawia etapy doświadczenia. Pierwszy etap to sytuacja, która wywołała zaciekawienie. Zjawiska zachodzące w świecie przyrody zachęcają bowiem do stawiania pytań: Jak przebiega to zjawisko? Dlaczego ono zachodzi? Jakie czynniki mają na nie wpływ? Drugi etap to sformułowanie problemu badawczego. Na tym etapie wybieramy jedno z pytań, które pojawiło się nam w poprzednim etapie i precyzujemy je. Trzeci etap to postawienie hipotezy. Na tym etapie formułujemy przypuszczenia, czyli próbujemy odpowiedzieć na pytanie zawarte w problemie badawczym. Czwarty etap to zaplanowanie doświadczenia. Do postawionej hipotezy planujemy próbę badawczą i próbę kontrolną. Kolejny etap to przeprowadzenie doświadczenia. Obserwujemy przebieg procesu i zwracamy uwagę na różnice między próbą badawczą i kontrolną. Notujemy wyniki obserwacji oraz opracowujemy wyniki. Doświadczenie przeprowadzamy na dużej grupie okazów lub je powtarzamy. Ostatni etap to weryfikacja hipotezy. Formułujemy wniosek oraz oceniamy, czy sprawdzana hipoteza okazała się prawdziwa.
Etapy doświadczenia.
Źródło: Tomorrow sp. z o.o., Dariusz Adryan, Aleksandra Ryczkowska, Michał Szymczak, licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 4
RuoBVFfZYsApm
Małe dzieci myślą, że wiatr wywołują drzewa, machając gałęziami. Wyjaśnij, czym jest w myśleniu dzieci zdanie wyróżnione kursywą: wnioskiem, hipotezą, wynikiem obserwacji, problemem badawczym. (Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
ifyYPT4OJ9_d5e336

4. Dokumentowanie obserwacji i doświadczeń biologicznych

Aby obserwacje i doświadczenia miały wartość naukową, ich przebieg musi być dokumentowany. Dokumentowanie obserwacji i doświadczeń biologicznych polega na stałym zapisywaniu uzyskanych wyników, np. w formie tabeli.

Podstawowa dokumentacja powinna zawierać:

  • zapis celu doświadczenia lub obserwacji (ewentualnie zapis problemu badawczego i badanej hipotezy);

  • sposób przeprowadzenia badania, np. w postaci schematu przedstawiającego zestawy;

  • wynik (jeśli rozwiązujemy problem badawczy – także wniosek).

Obserwacje i doświadczenia mogą być dokumentowane opisem, rysunkami, fotografiami, nagraniami dźwiękowymi lub filmami opatrzonymi odpowiednim komentarzem. Wyniki badań polegających na wykonywaniu pomiarów zapisuje się w tabelach i ilustruje za pomocą wykresów. Na podstawie analizy wyników doświadczenia wyciągamy wniosek, który jest potwierdzeniem lub odrzuceniem hipotezy.

RS8HSNGedoZaQ1
Widoczna jest mapa myśli. Od kategorii Jak zapewnić poprawność wyników doświadczenia?, wychodzą następujące punkty: Duża liczba badanych osobników, Osobniki należące do tego samego gatunku, Ten sam wiek osobników, Jednakowe warunki, Otrzymanie tych samych wyników co najmniej trzy razy, Próba kontrolna, Dokładna dokumentacja.
Jak zapewnić wiarygodność wyników doświadczenia?
Uwaga, gdy materiałem, na którym prowadzone są doświadczenia, są np. nasiona, liście czy komórki, należy dobrać je w taki sposób, by była ich odpowiednia liczba i by były podobne do siebie
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
ifyYPT4OJ9_d5e491

Podsumowanie

  • Źródłem wiedzy biologicznej są przede wszystkim obserwacje i doświadczenia.

  • Podczas obserwacji badacz nie wpływa na przebieg obserwowanego zjawiska lub procesu ani na obserwowany organizm.

  • Podczas doświadczenia i eksperymentu badacz celowo zmienia jeden z czynników wpływających na organizm, zjawisko albo proces.

  • Wyniki doświadczeń są znane, a eksperymentów nie.

  • Problem badawczy to pytanie, na które chcemy uzyskać odpowiedź podczas doświadczenia.

  • Hipoteza to „robocza” odpowiedź na pytanie postawione w problemie badawczym.

  • Próba kontrolna to zestaw, w którym żaden czynnik nie jest zmieniony. Próba badawcza stanowi zestaw, w którym zmieniony jest jeden, badany czynnik.

  • Wynik doświadczenia to zmiana, która zaszła w próbach badawczych w stosunku do próby kontrolnej.

  • Wniosek to uogólnienie sformułowane na podstawie wyniku.

bg‑azure

Praca domowa

11
Ćwiczenie 1
RT6AZL7Ip9Eeh
Wymień różnice między obserwacją a doświadczeniem. (Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 2
Rj4y39SWpLe7Y
Podaj dwa przykłady problemów badawczych i sformułuj do nich hipotezy. (Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 3
Rt8X4gKkzMbdI
Zaplanuj doświadczenie sprawdzające, jaki jest wpływ światła na kiełkowanie nasion fasoli. Zapisz cel doświadczenia, i określ obiekt badań. (Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
ifyYPT4OJ9_d5e584

Słownik

czynnik
czynnik

coś, co wpływa na dany obiekt, proces, zjawisko

doświadczenie
doświadczenie

metoda, w której celowo zmieniany jest jeden element wpływający na dany proces, zjawisko lub organizm

hipoteza
hipoteza

przewidywany wynik obserwacji lub doświadczenia

obserwacja
obserwacja

metoda, polegająca na zdobyciu informacji o zjawiskach, procesach lub organizmach bez wpływania na nie

problem badawczy
problem badawczy

cel doświadczenia

ifyYPT4OJ9_d5e372

Zadania

1
Pokaż ćwiczenia:
11
Ćwiczenie 1
Rvt9Wxo7UWkq0
Zaznacz poprawne zdanie. Możliwe odpowiedzi: 1. Warunki doświadczenia są takie same w próbie badawczej i kontrolnej z wyjątkiem jednego czynnika, 2. Hipoteza badawcza wyznacza cel planowanego doświadczenia., 3. Wniosek jest potwierdzeniem problemu badawczego., 4. Planując doświadczenie, nie wpływamy na jego przebieg.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 2
R1et5ezMFFNgd
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
R3CdECskYcaFx
Uczniowie koła biologicznego badali wpływ nawozu do roślin na rozwój glonów. Przygotowali pięć plastikowych butelek (A, B, C, D, E) wypełnionych wodą z zaniedbanego akwarium, zawierającą dużo glonów i płynny nawóz do roślin. Do pierwszej butelki nie dodali nawozu, a do pozostałych czterech dodali odpowiednio 1, 2, 3 i 5 kropli nawozu. Tak przygotowane zestawy umieścili na nasłonecznionym parapecie. Wskaż próbę kontrolną w tym zestawie. Możliwe odpowiedzi: 1. A, 2. B, 3. C, 4. D
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 3
RNoEA2U2MSW5i
Zadanie interaktywne
Źródło: Alicja Kasińska, domena publiczna.
R12NB4IRVeudk2
Ćwiczenie 4
Uporządkuj etapy eksperymentu. Elementy do uszeregowania: 1. Określenie problemu badawczego, 2. Sformułowanie hipotezy, 3. Zapisanie wyniku, 4. Wyciągnięcie wniosku i weryfikacja hipotezy, 5. Planowanie doświadczenia: wybór sprzętu, materiałów i zapisanie instrukcji, 6. Przeprowadzenie doświadczenia
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
R1el6eRk5XZEE2
Ćwiczenie 5
Uzupełnij tekst na podstawie opisu. Uczniowie podczas zajęć zielonej szkoły opisali skład gatunkowy roślin żyjących na polu. Za pomocą atlasu oznaczyli gatunki roślin i oszacowali ich liczbę na wybranym terenie.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑azure

Notatnik

R17n7M0wPWYZA
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.