Praca z mapą
Wprowadzenie
Kiedy chcesz odwiedzić miejsce, w którym nigdy nie byłeś, z pewnością używasz map w telefonie, które prowadzą cię do celu. A co w przypadku, kiedy nie masz telefonu, a do dyspozycji masz jedynie mapę lub planplan miasta? Czy potrafiłbyś znaleźć drogę, obliczyć odległość lub po prostu wyobrazić sobie cały przedstawiony na nich obszar?

do czego używamy map;
jakie elementy powinna zawierać mapa;
w jaki sposób ustalić kierunki geograficzne;
jakie znaki znajdują się na mapach i co oznaczają.
Nauczysz się pracować z mapą i odczytywać z niej informacje.
Rozwiążesz zadania tekstowe z wykorzystaniem skali mapy.
Poznasz rodzaje map.
Mapy i ich zastosowanie
Mapa jest to obraz powierzchni Ziemi (całej lub jej fragmentu), który posiada następujące cechy – jest:
wykonany na płaszczyźnie (np. na papierze lub wyświetlony na ekranie),
widziany z góry,
zaprezentowany w pomniejszeniu (czyli skali),
przedstawiony za pomocą znaków umownych.
Istnieją także mapy innych ciał niebieskich oraz nieba.
Mapy nie są wykorzystywane jedynie przez specjalistów z zakresu geografii. Mają bardzo szerokie zastosowanie w różnych dziedzinach, również w życiu codziennym.
Korzystając z poniższych rycin, wymień przykłady zastosowania map. Podaj kilka własnych przykładów.
Przykłady wykorzystania map – galeria
Podaj kilka przykładów zastosowania map.
W obecnych czasach mapy powstają głównie w programach komputerowych przy wykorzystaniu zdjęć lotniczych i satelitarnychzdjęć lotniczych i satelitarnych.
Mały Jeziorak – galeria
Kiedy patrzysz na globus albo na mapy w atlasie geograficznym, na pewno zauważasz, że są na nich zaznaczone pionowe i poziome linie. Przedstawiają one umowny układ południkówpołudników i równoleżnikówrównoleżników. Na globusie linie te przecinają się zawsze pod kątem prostym (podobnie jak na kuli ziemskiej) i tworzą tzw. siatkę geograficzną. Natomiast ich układ na mapie, czyli płaszczyźnie, może być inny, mogą przecinać się pod różnymi kątami. Wszystko zależy od tego, w jaki sposób kartograf, czyli twórca mapy, przekształcił siatkę geograficzną, żeby dopasować ją do płaszczyzny mapy. Więcej informacji na ten temat uzyskasz w następnych latach nauki geografii, pamiętaj jednak, że siatka kartograficznasiatka kartograficzna jest bardzo ważnym elementem każdej mapy, pozwala bowiem na odczytywanie i zapisywanie dokładnego położenia geograficznego różnych punktów i miejsc.

Elementy mapy
Każda mapa zawiera kilka ważnych elementów.
- jest to nazwa obszaru lub prezentowanego zjawiska
- jest to zasadnicza część mapy, którą tworzą wszystkie ważne elementy znajdujące się w terenie
- elementy te są przedstawione za pomocą znaków kartograficznych: punktowych, liniowych i powierzchniowych
- na nią naniesiona jest często siatka kartograficzna
- wydzielony fragment, w którym objaśniono wszystkie znaki użyte w treści mapy
- informuje nas, ile razy przedstawiony obszar został pomniejszony
Znaki kartograficzne

Znaki kartograficzne to symbole, za pomocą których przedstawia się na mapie różne obiekty i zjawiska istniejące w rzeczywistości (np. położenie drogi) lub umowne, będące efektem różnego rodzaju ustaleń (np. granice państw). W zależności od dokładności i rodzaju mapy mogą mieć one różną formę graficzną, ale z reguły są one tworzone wg wspólnych zasad, np. rzeka – niebieska linia, las – zielona powierzchnia, hotel – litera H w schematycznym domku. Znaczenie tych symboli zawsze opisane jest w legendzie. Muszą być one wykonane w taki sposób, aby każdy potrafił je właściwie odczytać. Na mapach zaznacza się różne obiekty, mogą to być np. miejscowości, rzeki czy drogi. Umieszczenie określonych znaków kartograficznych zależy od przeznaczenia mapy, np. na mapie turystycznej zaznaczone są miejsca warte odwiedzenia, jak jaskinie, muzea czy rezerwaty przyrody. Znaki kartograficzne mogą przybierać różne formy w zależności od rodzaju i przeznaczenia mapy. Wyróżnia się znaki punktowe, powierzchniowe i liniowe.
Plan – galeria
Legenda mapy
LegendaLegenda mapy to zwykle tekst objaśniający znaczenie poszczególnych znaków i symboli na mapie, niezbędny do jej prawidłowego odczytania. Legenda mapy zawiera zazwyczaj tytuł mapy, skalę mapy, rok wydania oraz nazwisko jej autora, a także umowne znaki kartograficzne użyte na mapie wraz z ich objaśnieniami.
Mapa fizyczna Polski – ilustracja interaktywna
Przyporządkuj znaki umieszczone na grafice interaktywnej do odpowiednich grup.
Na podstawie grafiki interaktywnej i własnej wiedzy wskaż 4 elementy, które powinna zawierać legenda.
Wymień jakie jeszcze elementy, oprócz zaznaczonych są przedstawiane na mapach fizycznych Polski za pomocą powierzchniowych, punktowych i liniowych znaków kartograficznych.
Skala mapy
To obowiązkowy element każdej mapy i planu, który informuje nas, jak bardzo obraz przedstawiony na mapie został pomniejszony w stosunku do rzeczywistości. Matematycznie skala mapy jest ułamkiem:

Ułamek ten można przedstawić na trzy różne sposoby. W zależności od sposobu zapisu wyróżnia się trzy zasadnicze rodzaje skali: liczbową, mianowaną i liniową (podziałkę).
Rodzaje skali
Skala liczbowa – zapis obejmuje dwukropek zastępujący kreskę ułamkową z dwiema liczbami po obu jego stronach. Po lewej stronie dwukropka zawsze zapisujemy 1, natomiast po prawej stronie dwukropka – wielkość pomniejszenia.
zapis 1 : 100 000 odczytujemy jako jeden do stu tysięcy, co oznacza, że jeden centymetr na mapie odpowiada 100 000 centymetrów w terenie, czyli odległość na mapie jest zmniejszona 100 000 razy.

Skala mianowana – zapis obejmuje dwie liczby, a pomiędzy nimi myślnik. Po lewej stronie zawsze zapisujemy 1 cm, natomiast po prawej stronie myślnika – odpowiadającą mu rzeczywistą odległość w terenie w centymetrach, metrach lub kilometrach.
zapis 1 cm – 100 000 cm (1 cm na mapie odpowiada 100 000 cm w rzeczywistości),
zapis 1 cm – 1 000 m (1 cm na mapie odpowiada 1000 m w rzeczywistości),
zapis 1 cm – 1 km (1 cm na mapie odpowiada 1 km w rzeczywistości).
Podziałka liniowa – graficzne przedstawienie skali, pokazujące, jakiej odległości w terenie odpowiada odcinek na mapie. Konstrukcja tej skali polega na narysowaniu odcinka i podzieleniu go na równe części odpowiadające stałym odległościom (np. co 100 m lub 1 km).

Rzeczywistą odległość określa się na podstawie pomiaru linijką odległości na mapie między dwoma punktami, a następnie porównania go z podziałką.
Skala mapy – prezentacja multimedialna
Indeks górny Źródło: GroMar sp. z o.o. Indeks górny koniecŹródło: GroMar sp. z o.o.
Na podstawie informacji zawartych w prezentacji wiesz już, jak określać odległości na mapie z użyciem różnego rodzaju skal. Korzystając z poniższej mapy, podaj trzy przykładów odcinków między jakimiś obiektami o rzeczywistej długości w linii prostej od 2 do 4 km.

Na podstawie informacji zawartych w prezentacji multimedialnej opisz, jak określać odległość na mapie pomiędzy dwoma wybranymi punktami.
Korzystając z dostępnych ci map, znajdź kilka przykładów odcinków o rzeczywistej długości w linii prostej między 2 km a 4 km.
Na podstawie prezentacji multimedialnej wskaż, czy podane w tabeli stwierdzenia są prawdziwe, czy fałszywe.
W prezentacji multimedialnej poznałeś różne skale mapy – liczbową, mianowaną i liniową. Wskaż, którą z nich można stosować do mapy zamieszczonej w materiałach elektronicznych.
Przeliczanie skali oraz wykorzystanie skali do obliczeń odległości na mapie i w rzeczywistości

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RGOHbBAfKtTdr
Film nawiązujący do treści materiału
Odległość na mapie została pomniejszona w stosunku do rzeczywistości 10 000 razy. Zapisz skalę mapy w postaci liczbowej i mianowanej.
Wskaż skalę 1:20 000 w postaci linowej.
Wskaż, jaką wartość będzie miał jeden pojemnik skali liniowej o wartości 1 cm dla skali liczbowej 1: 20 000.
Uzupełnij tabelę. Dopasuj skale do wielkości pomniejszenia odległości na mapie w stosunku do rzeczywistości. Następnie przyporządkuj odpowiednie numery kolumny tabeli do podziałki liniowej.
Wskaż, jaką wartość będzie miał jeden pojemnik skali liniowej o wartości 1 cm dla skali liczbowej 1: 1 000 000.
Skale mapy można porównywać. Warunkiem koniecznym jest ich przedstawienie w tej samej postaci (mianowanej, liczbowej lub liniowej). W stosunku do map powstałych w odpowiednich skalach często używa się określeń mała skala, duża skala. Różnice między nimi najłatwiej zrozumieć, gdy zapamięta się, że skala jest ułamkiem, a więc im większa jest liczba w mianowniku, tym skala jest mniejsza. Skoro wartość liczbowa skali 1 : 1 000 jest znacznie większa niż 1 : 100 000 000, to łatwo zinterpretować, że pierwsza z nich jest duża, a druga mała. Zatem ta skala jest większa, która ma mniejszy mianownik.

Generalizacja treści mapy
Nie ma możliwości przedstawienia na mapie wszystkich obiektów, jakie istnieją w rzeczywistości na prezentowanym obszarze, co zmusza nas do uproszczenia, czyli generalizacjigeneralizacji jej treści. Im mniejsza skala mapy, tym generalizacja treści jest większa. Możesz to zobaczyć na poniższym przykładzie.
![]() Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0. | ![]() Źródło: Gromar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0. |
|---|---|
mapa wykonana w skali mniejszej | mapa wykonana w skali większej |
np. 1 : 50 000 | np. 1 : 30 000 |
na tym samym arkuszu przedstawiony jest większy obszar | na tym samym arkuszu przedstawiony jest mniejszy obszar |
mapa zawiera mniej szczegółów | mapa zawiera więcej szczegółów |
Tabela zawiera dwie kolumny. Każda z kolumn posiada pięć wierszy.
Kolumna pierwsza. Ilustracja przedstawia fragment mapy terenu Kudowy Zdroju i okolic. Znajduje się na niej główna droga oraz mniej znaczące drogi. Zaznaczono również tereny zielone, przedstawiono również pobliskie miejscowości. Jest to mapa wykonana w mniejszej skali, przez co ilość szczegółów jest mniejsza niż na mapach wykonanych w większej skali. Pośrodku mapy naniesiono czarną prostokątną ramkę, która odpowiada obszarowi przedstawionemu na mapie wykonanej w większej skali. Jest to mapa wykonana w skali mniejszej, na przykład jeden do pięćdziesięciu tysięcy. Na tym samym arkuszu przedstawiony jest większy obszar, mapa zawiera mniej szczegółów.
Kolumna druga. Ilustracja przedstawia fragment mapy terenu Kudowy Zdroju. Znajduje się na niej dużo szczegółów, w tym główna droga oraz poboczne, ścieżki, zabudowania, tereny zielone. Mapa przedstawia dużo mniejszy obszar niż mapa wykonana w mniejszej skali, będący jej wycinkiem. Jednak dzięki temu odznacza się większą dokładnością w przedstawianiu obiektów, które nie muszą być upraszczane w takim stopniu, jak ma to miejsce na mapach o mniejszej skali, przykładowo można precyzyjnie nanieść poszczególne budynki, zamiast dokonywania generalizacji. Jest to mapa wykonana w skali większej, na przykład jeden do trzydziestu tysięcy. Na tym samym arkuszu przedstawiony jest mniejszy obszar, mapa zawiera więcej szczegółów.
Na rysunkach przedstawiono fragmenty legend dwóch map ogólnogeograficznych (oznaczonych literami A i B) wykonanych w różnych skalach. Zapoznaj się z legendami, a następnie wykonaj polecenia.
Określ, która legenda dotyczy mapy wykonanej w większej skali, a która w mniejszej.
Rodzaje map
Istnieje wiele rodzajów map, które tworzy się do różnych celów. Możemy je dzielić ze względu na treść, skalę i przeznaczenie
Podział map ze względu na treść:
mapy ogólnogeograficzne – przedstawiają ukształtowanie terenu i znajdujące się na nim obiekty (szatę roślinną, zbiorniki wodne z zaznaczoną głębokością, linie komunikacyjne), a także granice państwowe i administracyjne; rodzajem mapy ogólnogeograficznej jest mapa topograficzna,
mapy tematyczne – przedstawiają tylko wybrane zjawiska i obiekty związane z tematem mapy, przy znacznym ograniczeniu elementów ogólnogeograficznych – pozostawia się jedynie elementy niezbędne do orientacji w przestrzeni, np. sieć rzeczną i/lub drogi, większe miejscowości itp.
Podział map ze względu na skalę:
mapy wielkoskalowe – skala nie mniejsza niż 1 : 200 000 (m.in. mapy topograficzne i mapy turystyczne),
mapy średnioskalowe – skala między 1 : 200 000 a 1 : 1 000 000,
mapy małoskalowe (zwane też przeglądowymi) – skala mniejsza niż 1 : 1 000 000.
Najczęściej spotykamy mapy ogólnogeograficznemapy ogólnogeograficzne oraz różnorodne mapy tematyczne, np. krajobrazowekrajobrazowe, administracyjne, polityczne, turystyczneturystyczne i wiele innych. Szczególnie często jest wykorzystywana mapa turystyczna zawierająca przydatne dla turystów informacje o atrakcjach turystycznych, np. zabytkach czy ciekawych obiektach przyrodniczych. Przedstawia ona także przebieg szlaków turystycznych, lokalizację miejsc noclegowych, np. hoteli, schronisk, kempingów itp. Mapy turystyczne należą z reguły do map wielkoskalowych.
Grafiki:
1. Autorstwa EMeczKa, CC BY-SA 4.0, [online], dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=9440035
2. Autorstwa Aotearoa, CC BY 2.5, [online], dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1670546
3. Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0, [online], dostępny w internecie: https://zpe.gov.pl/a/ameryka-polnocna-i-ameryka-poludniowa---zroznicowanie-ludnosci/DutXdbKsH
4. CC BY-SA 3.0, [online], dostępny w internecie: https://zpe.gov.pl/a/do-czego-sluza-mapa-i-plan/D6H8DLoNW
CC BY-SA 3.0 , [online], dostępny w internecie: https://zpe.gov.pl/a/przeglad-panstw-na-mapie-politycznej-europy/DRPtvE7ai
CC BY-SA 3.0 , [online], dostępny w internecie: https://zpe.gov.pl/a/afryka---strefowosc-klimatyczna-roslinna-i-glebowa/DaMi72Fls
CC BY-SA 3.0 , [online], dostępny w internecie: https://zpe.gov.pl/a/mapa---po-co-ja-tworzymy-i-do-czego-wykorzystujemy-skale/Df4SHGtIy
5. Autorstwa Pedros.lol, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=9816659, licencja: CC BY-SA 3.0.
Plany miast
Bardzo często korzysta się także z planów miast. Jest to bardzo szczegółowy, kartograficzny obraz widzianego z góry stosunkowo niewielkiego obszaru (np. jednego miasta, pojedynczego osiedla lub wsi) przy zastosowaniu odpowiedniego pomniejszenia. Zobaczyć na nim można domy, ulice, pola, lasy, drogi itp. Na planach miast przedstawia się szczegółowy przebieg ulic wraz z ich nazwami, rodzaje zabudowy oraz ważne obiekty, np. pocztę, ratusz, parkingi, kościoły. Elementy treści są przedstawione za pomocą znaków kartograficznych. Plany opracowuje się zwykle w dużej skali, od ok. 1 : 1 000 dla bardzo małych miejscowości lub ich części do ok. 1 : 20 000 dla wielkich miast lub aglomeracji.

Oprócz tradycyjnych map papierowych (analogowych) coraz powszechniejsze są mapy cyfrowe (elektroniczne). Możesz je znaleźć w Internecie, skorzystać z nich w smartfonie albo w specjalnych urządzeniach do nawigacji GPS.
Słownik
proces zmniejszania szczegółowości mapy wraz ze zmniejszaniem jej skali
dziedzina nauki i techniki obejmująca teorię oraz metody sporządzania i użytkowania map, a także atlasów, globusów itp.
zawiera spis symboli występujących na mapie i informacje o jej wykonaniu
mapa, na której przedstawia się zagospodarowanie terenu, np. lasy, pola uprawne, łąki i pastwiska, tereny miejskie, przemysłowe itd.; może przedstawiać zarówno krajobraz naturalny, pierwotny, jak również przekształcony przez człowieka
mapa, na której przedstawia się podstawowe informacje o danym obszarze, np. ukształtowanie powierzchni, sieć rzeczną, jeziora oraz główne miasta, granice i drogi; do map ogólnogeograficznych w szerszym znaczeniu zalicza się również mapy polityczne (z granicami państw i mniejszych jednostek administracyjnych), mapy krajobrazowe i topograficzne
mapa o skali podobnej do map topograficznych, ale zawierająca przydatne dla turystów informacje o zabytkach, drogach turystycznych, schroniskach, kempingach itp.
matematyczny sposób przedstawiania powierzchni kuli na płaszczyźnie
szczegółowy, kartograficzny obraz stosunkowo niewielkiej powierzchni, przedstawiony na płaszczyźnie za pomocą symboli kartograficznych, w dużej skali; nie wymaga stosowania określonego odwzorowania kartograficznego i siatki kartograficznej
pionowe linie biegnące po powierzchni kuli ziemskiej, łączące dwa bieguny
poziomie linie biegnące po powierzchni kuli ziemskiej, tworzące okręgi, ułożone równolegle względem siebie
układ równoleżników i południków na mapie
fotografie powierzchni Ziemi wykonywane z balonów, samolotów, dronów oraz ziemskich sztucznych satelitów
Podsumowanie
Mapa to obraz powierzchni Ziemi lub jej fragmentu widzianego z góry, przedstawiony na płaszczyźnie i w pomniejszeniu, czyli skali.
Mapy mogą dotyczyć różnych zagadnień, np. ukształtowania terenu, podziału politycznego obszaru, budowy geologicznej itd.
Elementami mapy są: treść przedstawiona za pomocą znaków kartograficznych, legenda, skala i tytuł.
Skala mapy informuje, ile razy pomniejszone zostały na mapie odległości i wymiary obiektów.
Skalę mapy można przedstawić w postaci liczbowej, mianowanej lub podziałki liniowej.
KartografiaKartografia proponuje wiele rodzajów map różniących się konstrukcją, skalą, tematyką i przeznaczeniem.
Znajdź w atlasie geograficznym albo w internecie mapy Twojego regionu. Sprawdź, jak zmienia się treść mapy w zależności od skali.
Ćwiczenia

Korzystając z poniższej mapy, uzupełnij zdania, zaznaczając właściwy wyraz. Pamiętaj, że jeśli na mapie nie narysowano róży kierunków, to kierunek północny znajduje się na górze mapy.

Napisz definicję podziałki liniowej.
Przeanalizuj poniższą mapę, a następnie rozpoznaj obiekty opisane w tabeli. Przeciągnij ich nazwy w odpowiednie miejsca tabeli.

Poniżej przedstawiono dwa plany miasta Zamościa wykonane w różnych skalach. Oceń poprawność poniższych zdań.
Wyjaśnij, czym jest generalizacja treści mapy.
Opisz trasę ze stacji PKP Stęszew nad Jezioro Budzyńskie.

Opisz trasę prowadzącą z twojego domu do twojej szkoły. Jakimi drogami się przemieszczasz? Czy w okolicy występują zabudowania czy na przykład las? Czy mijasz przystanki, parkingi, czy może jeszcze inne miejsca? Wypisz wszystko, co przyjdzie ci do głowy.
Rozwiąż zadania. Wskaż poprawną odpowiedź.
Odległość z Zakopanego do Szczawnicy wynosi 60 km. Oblicz odległość między tymi miastami na mapie w skali 1 : 1 000 000.
Długość Nilu na mapie w skali 1 : 25 000 000 wynosi 26 cm i 6 mm. Rzeczywista długość Nilu wynosi:
Na mapie topograficznej odległość między leśniczówką a schroniskiem wynosi 6,5 cm, a w rzeczywistości 1,3 km. Skala liczbowa tej mapy wynosi:
Rozwiąż zadanie.
Odległość między dwoma miastami na mapie w skali 1 : 400 000 wynosi 2 cm. Oblicz odległość między tymi miastami na mapie w skali 1 : 80 000.
Notatnik
Bibliografia
Ciepły M., Głowacz A., Piechota A., Pokojski W., Szkurłat E., Wołoszyńska‑Wiśniewska E., Wyka E., Zarychta R., (2019), Geoinformacja w szkolnej edukacji geograficznej, Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe.
Korycka‑Skorupa J., Nowacki T., Olczyk M, (2019), Atlas geograficzny. Szkoła podstawowa, Warszawa: Wydawnictwo SBM.
Pasławski J. (red. nauk.), (2010), Wprowadzenie do kartografii i topografii, Wrocław: Redakcja Kartograficzna.

























