Prawo i jego funkcje

Co już wiesz o prawie? Przekonaj się, wykonując krótki test.

RTfB7c9SnZKuG

Ilustracja, która przedstawia bibliotekę prawnicza. Na półkach znajdują się książki prawnicze. Po prawej stronie zdjęcia narysowany paragraf.

Pojęcie prawa

RMyxg5MP5sMmK

Jest to ilustracja. Temida opiekuje się sądami, symbolizuje bezstronność i wydawanie wyroków wyłącznie na podstawie prawa. W lewej dłoni trzyma wagę służącą do sprawiedliwego oceniania dowodów winy i niewinności oskarżonego. Głowa skierowana w lewą stronę. Przedstawiona jako kobieta z długimi, lekko pofalowanymi włosami, stojąca za mównicą.

Sformułowanie jednoznacznej definicji prawa nie jest zadaniem prostym. Spór dotyczący tego, „czym jest prawo”, toczy się na gruncie filozofii i teorii prawa
od czasów starożytnych. W sensie formalnym prawo to system norm, charakteryzujących się specyficznymi cechami, obowiązujących na określonym terytorium. Cechy tego systemu to hierarchiczność (normy prawne pozostają względem siebie w stosunku nadrzędności i podrzędności), spójność (niesprzeczność, więź pomiędzy aktami prawnym), a także zupełność (czyli regulowanie wszystkich aspektów życia społecznego).

Prawo było i jest podstawowym instrumentem realizacji polityki. Współcześnie reguluje praktycznie wszystkie dziedziny aktywności społecznej, umożliwiając rozwiązywanie konfliktów między jednostkami i grupami społecznymi.

Istotą prawa jest określanie dozwolonych, zakazanych lub nakazanych zachowań oraz sytuacji, w których można legalnie stosować przymus państwowy.

RW7bD9gMnoGuc

Ilustracja przedstawia popiersie Cycerona. Widoczna twarz, z liniami mimicznymi, wydatny nos, usta, oczy, pomarszczone czoło, krótka fryzura odsłaniająca czoło.

Dla zainteresowanych

Podstawowe koncepcje prawa

Prawo, a inne systemy normatywne

Prawo nie jest jedynym systemem normatywnym regulującym zachowania ludzi.
Taką samą rolę odgrywają normy moralne, religijne, obyczajowe oraz stanowione przez organizacje społeczne.

• Normy moralne - dotyczą zachowań, postaw i intencji, które oceniane są z punktu widzenia takich wartości, jak dobro, słuszność, sprawiedliwość. Ustalenie wyczerpującego i przyjmowanego przez wszystkich członków danej społeczności katalogu norm moralnych jest bardzo trudne.

• Normy religijne - normy obowiązujące wyznawców określonej religii, uzasadniane przez odwołanie się do Boga (absolutu). Ich treść jest często tożsama z normami prawnymi lub moralnymi.

• Normy obyczajowe - regulują formy zachowania, ukształtowane przez tradycję oraz nawyki zachowań w różnych okolicznościach, przyjęte w danej zbiorowości w określonej epoce historycznej.

• Normy organizacji społecznych - są ustalane przez odpowiednie organy organizacji społecznych, politycznych, gospodarczych itp. Odnoszą się jedynie
  do członków danej organizacji.

RJriMzaxDowMT

Ilustracja przedstawia schemat podziału norm społecznych.

Normy prawne są często tożsame z normami moralnymi, religijnymi, obyczajowymi czy ustanowionymi przez organizacje społeczne. Jeśli dana norma (np. nie kradnij) występuje w różnych systemach normatywnych, tym większa szansa, że będzie ona uznawana przez członków danej zbiorowości. Zdarza się jednak, że normy zawarte w innych systemach normatywnych są sprzeczne z normami prawnymi.

Funkcje prawa

R15rJ6vPYOagi

Rzeźba, która przedstawia Klejstenesa. Widoczna broda, wąsy, nos, gałki oczne, brwi zmarszczone. Wystające kości policzkowe. Dolna warga widoczna, górna przykryta przez wąs. Ma krótką pofalowaną fryzurę, odsłonięte czoło. Widoczny fragment szaty. Wyraz twarzy zamyślony. Mężczyzna w średnim wieku.

W literaturze występują rozmaite typologie dotyczące funkcji prawa. Wyróżnia się między innymi następujące funkcje prawa:

• stabilizacyjną - prawo utrwala w społeczeństwie istniejący ład społeczny, gospodarczy i polityczny,

• ochronną - prawo z jednej strony wspiera wartości i zachowania istotne ze społecznego punktu widzenia, z drugiej zaś stara się eliminować zachowania zagrażające chronionym wartościom (życiu, wolności, własności itp.) przez zastosowanie środków przymusu,

• organizacyjną - prawo kształtuje instytucje niezbędne do funkcjonowania sfery publicznej oraz innych obszarów życia społecznego i gospodarki,

• represyjną - polega na wymierzaniu kar w przypadku naruszenia norm prawnych.

Oprócz wymienionych, w literaturze wskazuje się także na inne funkcje prawa:

• kontrolną - która polega na poddawaniu ludzkich zachowań społecznej kontroli, przez co stają się one przewidywalne, co podnosi społeczne poczucie bezpieczeństwa. Taką funkcję pełni nie tylko prawo, ale także inne systemy normatywne,

• dystrybutywną - prawo określa zasady podziału deficytowych dóbr materialnych i niematerialnych,

• regulacyjną - prawo tworzy mechanizmy i procedury rozstrzygania konfliktów między ludźmi, wynikające z różnic interesów, celów, wartości i opinii,

• funkcja dynamizująca - która jest w pewnym sensie przeciwieństwem funkcji stabilizacyjnej i polega na promowaniu pożądanych przez społeczeństwo zmian w różnych sferach życia.

Zasady prawa

R1WGPMsxl922S

Ilustracja przedstawia Kodeks Justyniana. Fotografia pobrudzonej pierwszej strony z tytułem Corpus Iuris Civilis. Pod tytułem zamazane napisy w języku łacińskim

• Prawo nie działa wstecz (lex retro non agit) [czyt.: leks retro non agit].

• Zasada ta pochodzi z prawa rzymskiego. Oznacza, że ustawodawca nie może ustanawiać norm prawnych powodujących skutki prawne w odniesieniu do zdarzeń z przeszłości.

• Zasada domniemania niewinności (praesumptio boni viri) [czyt.: presumptio boni wiri]. Według niej dana osoba jest uznawana za niewinną, dopóki stawiane jej zarzuty nie zostaną udowodnione przed sądem.

• Nie ma kary bez ustawy (nulla poena sine lege) [czyt.: nulla pena sine lege], czyli nie można zostać ukaranym za czyn, jeśli w czasie jego popełnienia nie istniała norma prawna określająca sankcję za popełnienie tego czynu.

• Nieznajomość prawa szkodzi (Ignorantia iuris nocet) [czyt.: ignorantia juris nocet] to znaczy, że nieznajomość normy prawnej nie zwalnia z odpowiedzialności w przypadku jej naruszenia.

Podsumowanie

Od początku istnienia państw prawo jest jednym z najważniejszych instrumentów sprawowania władzy. W ciągu ostatnich trzech stuleci przebiegały procesy, które zwiększyły znaczenie prawa w życiu publicznym.
Po pierwsze, nastąpiła demokratyzacja procesu tworzenia prawa. Powszechność praw wyborczych, oraz rozwój innych niż demokracja przedstawicielska form partycypacji politycznejpartycypacja politycznapartycypacji politycznej sprawiły, że krąg obywateli uczestniczących w procesie tworzenia prawa lub wpływających na ten proces bardzo się poszerzył.
Po drugie, mamy do czynienia z procesem jurydyzacji życia społecznego, co oznacza z jednej strony poszerzenie sfery regulowanej przez prawo, z drugiej zaś ograniczenie znaczenia innych systemów normatywnych (obyczaju, norm moralnych czy religijnych).
Po trzecie, upowszechniła się zasada rządów prawa (rule of law), [czyt.: rul of loo], czyli prawo znaczenie mocniej reguluje sposób funkcjonowania instytucji władzy i ogranicza swobodę podejmowania decyzji politycznych.

Zalecana literatura

Bator A., Gromski W., Kozak A., Kaźmierczyk S., Wprowadzenie do nauk prawnych. Leksykon tematyczny, Warszawa 2010.
Chauvin T., Stawecki T., Winczorek P., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2014.
Hart H.L.A., Pojęcie prawa, Warszawa 1998.
Izdebski H., Fundamenty współczesnych państw, Warszawa 2007.