Prawo ram - rzeźba romańska
Ważne daty
XI w. – początek rozwoju sztuki romańskiej w Europie - we Francji, Włoszech, Niemczech, Anglii, a także w Polsce
1019‑1020 r. – powstają najwcześniejsze formy architektury i dekoracji romańskiej we Francji np. nadproże w kościele Saint‑Génis‑des‑Fontaines
1100 r. – został zbudowany krużganek przy kościele Saint‑Pierre w Moissac – największy i najbardziej dekoracyjny zachowany krużganek romański.
ok. 1115‑1130 r. - powstaje portal w południowej elewacji kościoła, który stanowi szczytowe osiągnięcie architektury ówczesnej doby
XII w. – sztuka romańska staje się popularna w całej Europie, a we Francji następuje jej rozkwit, powstają dekoracje architektoniczne wewnątrz kościołów oraz ich fasad np. w kolegiacie Saint‑Pierre w Chauvigny, Saint‑Génis‑des‑Fontaines, kościele św. Łazarza w Autun, bazylice św. Marii Magdaleny w Vézelay, a także we Włoszech w kościele San Michele w Pawii, w katedrze w Modenie czy hiszpańskiej katedrze w Santiago di Compostela
1130 r. – zostają ukończone rzeźbiarskie dekoracje bazyliki św. Marii Magdaleny w Vézelay, m.in. portale zachodniej elewacji.
ok. 1110‑1128 r. – wzniesiono katedrę św. Piotra w Angoulême w stylu romańskim o rzeźbiarsko opracowanych detalach, m.in. główny portal (po stronie zachodniej) z tympanonem przedstawiającym Jezusa w otoczeniu apostołów, tzw. „Maiestas Domini”.
ok. 1133‑1172 r. – w bazylice św. Gotarda w Hildesheim powstały dekoracje rzeźbiarskie w stylu romańskim, m.in. widoczne w portalu północnozachodnim
ok. 1110‑1140 - wykonano dekoracje portalu głównego w kościele św. Trofina w Arles
ok. 1170 r. – romańskie dekoracje rzeźbiarskie kapiteli w krużganku klasztoru św. Cyriaka w Gernrode
XIII w. – sztuka romańska w Europie zanika
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
I. Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych, środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce. Uczeń:
1. wykazuje się znajomością chronologii dziejów sztuki, z uwzględnieniem:
c) średniowiecza (sztuki bizantyńskiej, karolińskiej, ottońskiej, romańskiej, gotyckiej, protorenesansowej),
3. rozumie konteksty kulturowe i uwarunkowania przemian w dziejach sztuki (w tym historyczne, religijne, filozoficzne);
4. prawidłowo sytuuje w czasie i w przestrzeni geograficznej poszczególne epoki, style, kierunki i tendencje w sztuce;
5. charakteryzuje i opisuje sztukę powstałą w obrębie poszczególnych epok, kierunków i tendencji;
7. łączy najistotniejsze dzieła ze środowiskiem artystycznym, w którym powstały;
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
1. wymienia i rozpoznaje najbardziej znane dzieła sztuki różnych epok, stylów oraz kierunków sztuk plastycznych;
10. określa funkcję dzieła i wskazuje jej wpływ na kształt dzieła;
12. wskazuje w dziele sztuki symbol i alegorię, potrafi wytłumaczyć ich znaczenie;
13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:
b) w rzeźbie: bryły, kompozycji, faktury, relacji z otoczeniem,
15. rozpoznaje w dziele sztuki temat i wskazuje jego źródło ikonograficzne;
16. rozpoznaje podstawowe motywy ikonograficzne, świętych chrześcijańskich, bogów greckich i alegorie wybranych pojęć na podstawie atrybutów;
17. analizuje dzieła pod względem ikonograficznym, z wykorzystaniem słowników symboli;
18. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat dzieł sztuki.
3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;
8. wymienia różne funkcje dzieł sztuki, takie jak: sakralna, sepulkralna, estetyczna i dekoracyjna, dydaktyczna, ekspresywna, użytkowa, reprezentacyjna, kommemoratywna, propagandowa, kompensacyjna, mieszkalna i rezydencjonalna, obronna, magiczna;
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:
2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;
4. rozróżnia techniki sztuk plastycznych, jak:
c) w rzeźbie: chryzelefantyna, rzeźba w drewnie, kamieniu, złocie, odlew w gipsie, odlew w brązie,
6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje.
Rozpoznawać motywy ikonograficzne: Ukrzyżowanie, Boże Narodzenie, Zmartwychwstanie, Sąd Ostateczny, Maiestas Domini, Pokłon Trzech Króli, Nauczysz się wskazywać miejsca występowania zabytków, a także rozpoznawać przedstawienia i sceny rzeźbiarskie.
Styl romański w sztuce
Na podstawie poniższych zdjęć porównaj portal w stylu romańskim z powstałym wcześniej, w stylu bizantyjskim. Wskaż podobieństwa i różnice.
 Portal w Atenach, Wikimedia, CC by 3.0 |  Portal w St-Genies-des-Fontaines, Wikimedia, CC by 3.0 |
Styl romański w sztuce
Styl romański w sztuce wykształcił się w XI w. na terenie Europy zachodniej oraz Włoch. Do XIII w. stał się popularny na terenie prawie całego kontynentu. Architektura sakralna i świecka, zamiast zachwycać swym bogactwem i dekoracyjnością, spełniała funkcję polityczną i obronną.
W tym czasie w Europie obawiano się najazdów wojsk z Bliskiego Wschodu oraz islamizacji, które łączono z przepowiedniami nadejścia Sądu Ostatecznego ok. roku 1000. Budowanym kościołom, oprócz sakralnej, przypisywano funkcję obronną, którą spełniały monumentalne segmentowe bryły, o grubych murach i małych oknach i drzwiach. Nad całością górowała jedna lub dwie, równie ciężkie i masywne wieże. Twórcy architektury romańskiej w swych rozwiązaniach często inspirowali się antykiem, ale nie kopiowali starożytnych wzorów, lecz adaptowali dawne formy do nowych treści. Tak powstały kapitelekapitele kostkowe, z nasadą - (impostem), grzybkowe czy z wciąż chętnie używanym motywem liści akantu.
Zdobienia architektoniczne – rzeźby, reliefy czy płaskorzeźby stanowiły obok malowideł naściennych, dekorację architektury sakralnej zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz romańskich budowli. Zdobią przede wszystkim portaleportale, okna, kolumnykolumny (szczególnie ich bazy oraz kapitele), są obecne w arkadacharkadach, oddzielających nawy kościoła, na lizenachlizenach, fryzachfryzach okalających okna czy biegnących wzdłuż całej długości elewacji.
Dekoracje rzeźbiarskie charakteryzuje przede wszystkim prawo ramprawo ram, czyli ograniczanie ich wielkości za pomocą miejsca, wyznaczonego przez architekturę. Powoduje to dopasowanie rzeźby do przestrzeni architektonicznej, złamanie zasad perspektywy, a także deformację postaci. Rzeźba romańska odznacza się nierealistycznymi proporcjami, uproszczeniem form, podziałem kompozycji na części z różnymi scenami i wyobrażeniami.
Te rozbudowane, niekiedy symultaniczne przedstawienia to przede wszystkim sceny biblijne oraz mitologizujące. Ponadto przestrzeń między głównymi postaciami wypełniają prawie w całości zdobienia w formie geometrycznych plecionekplecionek, zoomorficznych i roślinnych motywów. Te niekiedy wręcz przesadne nagromadzenie dekoracji określa się jako „strachu przed pustką”, czyli zasadą „horror vacui”„horror vacui”.
Najpopularniejszą dekoracją portalu był Sąd Ostateczny z z zamieszczonym w centrum Jezusem, ukazanym jako Maiestas DominiMaiestas Domini i JezusJezus PantokratorPantokrator lub Salvatora MundiSalvatora Mundi, który majestatycznie dominował nad postaciami aniołów, ewangelistów, apostołów czy ludzi. Takie przedstawienia w miejscu wstępu do świątyni chrześcijańskiej miały na celu wzbudzić większą pobożność, pokorę i szacunek przed Kościołem i Bogiem, przypominając wierzącym, iż ich życie po śmierci zależy od ich postępków.
Dekoracje o znaczeniach symbolicznych pojawiły się także w detalach architektonicznych – w kolumnach pojawiały się motywy roślinne, zwierzęce postacie fantastyczne lub sceny walki o duszę człowieka, kuszenia; chrzcielnice zdobiły sceny Chrztu św., proroków.
Przykłady sztuki romańskiej we Francji, Niemczech, Włoszech i Hiszpanii
Francja
Fot. Jörg Bittner Unna, Wikipedia, CC BY-SA 3.0
Niemcy
Włochy
Hiszpania
Ośrodki rozwoju sztuki romańskiej
Najważniejsze ośrodki rozwoju sztuki romańskiej
Krótko scharakteryzuj tympanon romański. Nazwij motyw i wyjaśnij funkcje, jaką pełnił w tym miejscu.
Sztuka romańska w Polsce
W Polsce do najstarszych i najważniejszych zachowanych przykładów architektonicznej rzeźby romańskiej zaliczamy:
płaskorzeźbę z bazyliszkiem nad wejściem do krypty św. Leonarda w Krakowie, na Wawelu z pocz. XII w.
lwa i gryfa z Czchowa, powstałych ok. 1125‑1150
płytę z Wiślicy z ok. 1175‑77 r.
1140 - portal w Czerwińsku
1161 – północny portal w kolegiacie w Tumie pod Łęczycą
XII w. – ołbińskietympanonytympanony fundacyjne
Poł. XII w. – drzwi płockie
1170‑80 – drzwi gnieźnieńskie
Przyporządkuj odpowiednie pojęcia wskazanym elementom portalu.
nadproże, baza kolumny, wsporniki, trzon kolumny, tympanon, kapitel, fronton
Wybierz definicję określającą „prawo ram”.
- zasada kompozycyjna dekoracji rzeźbiarskiej, w której przedstawienie dopasowuje się do wielkości przestrzeni
- zasada kompozycyjna podziału fasady
- zasada kompozycyjna w rzeźbie, polegająca na nierealistycznym przedstawieniu postaci
Przyporządkuj właściwy opis obiektu do zdjęcia.
Portal w kościele św. Gotarda w Hildesheim, Portal główny w kościele św. Piotra w Moissac, Stworzenie Ewy, Fryz z katedry w Modenie, Portal główny kościoła św. Trofina w Arles
Uzupełnij tekst.
Salvator Mundi, Chrystus Pantokrato, Maiestas Domini
Przedstawienie Chrystusa siedzącego na tronie w otoczeniu adorujących ewangelistów, aniołów lub apostołów to .......................................
Wskaż określenie będące wyjaśnieniem pojęcia „krużganek”.
- arkadkowy korytarz, okalający wewnętrzny dziedziniec
- to przestrzeń na dekorację rzeźbiarską na tympanonie
- część elewacji kościoła
Rozpoznaj najważniejsze zabytki architektonicznej rzeźby romańskiej w Polsce.
Płyta wiślicka, Portal z opactwa ołbińskiego, Drzwi gnieźnieńskie, Gryf walczący z lwem z Czchowa, Fragment kolumny – przywar, bazylika św. Trójcy w Strzelnie
Wybierz odpowiedź, w której zawarte są wyłącznie cechy rzeźby romańskiej.
- realizm form, zasada amor vacui – jedna postać na pustym tle, postacie w dynamicznym układzie
- brak realizmu, zasada horror vacui, przedstawienie nie ogranicza się do przestrzeni, wyznaczonej przez architekturę
- brak realizmu, prawo ram, zasada horror vacui, nieproporcjonalność, izokefalia
Podaj pięć przykładów motywów, których używano w romańskiej dekoracji architektonicznej.
Sformułuj krótką wypowiedź pisemną: Czy prawo ram ograniczało inwencję twórczą artystów?
Słownik pojęć
forma łuku wspartego na dwóch kolumnach lub filarach.
tzw. „Biblia dla ubogich”, czyli Pismo Święte przedstawione w uproszczony, skrócony sposób. Często przedstawiano w niej zestawienia fragmentów Starego i Nowego Testamentu.
płytka wnęka w murze, w formie arkady lub okna; zwykle stosowana w elewacjach jako motyw dekoacyjny, rzadziej w celu odciążenia ściany, (niem. Blendę).
frontowa, reprezentacyjna elewacja budowy, którą od pozostałych często wyróżnia inny układ kompozycyjny: podział architektoniczny, bogatsza dekoracja w formie sgraffita czy mozaiki oraz najczęściej usytuowane w niej wejście główne.
zwany także przyczółkiem to zwieńczenie fasady, szczyt budowli. Najczęściej trójkątny (architektura antyczna, renesans, klasycyzm lub inspirująca się klasycznymi elementami architektury), rzadziej półowalny, z załamaniem (architektura barokowa). Może być gładki, dekorowany płaskorzeźbą lub opracowaniem malarskim.
element architektoniczny w formie poziomego, często zdobionego, pasu, oddzielającego kondygnacje budowli. W architekturze starożytnej stanowił element belkowania między architrawem a gzymsem i był szerszy. Wypełniano go często dekoracją rzeźbiarską lub malarską.
czyli „strach przed pustką” to tendencja w sztuce, która polega na maksymalnym wypełnieniu, wręcz przeładowaniu przestrzeni elementami dekoracyjnymi.
element architektoniczny wieńczący kolumnę lub filar.
pionowy element architektoniczny, w postaci słupa o przekroju kołowym, spełniający funkcję dekoracyjną oraz stanowi podporę konstrukcji. Kolumnę tworzy baza, trzon oraz kapitel. bardziej swobodna, dopełniona motywem roślin, zwierząt lub fantastycznych postaci.
obejście w formie zadaszonego korytarza, obiegającego dziedzinie, np. w zamku czy klasztorze. Może być jedno- lub wielokondygnacyjny.
płaski pionowy element architektoniczny, który nie posiada ani bazy, ani kapitelu czy innej formy zwieńczenia. Początkowo służyła do odciążania konstrukcji, powoli stając się już tylko dekoracją.
„Chrystus na Majestacie - jeden z typów ikonograficznych w przedstawieniach Jezusa, które pojawia się w sztuce od ok.5 w. Syn Boży siedzi na tronie, otacza go promienista aura, w kształcie owalu (migdała) - mandorla, a okalają go postacie 4 ewangelistów. Przedstawienie to może być rozbudowane o inne postacie adorujące Jezusa, m.in.: anioły, proroków czy apostołów.
dekoracja z postaci zwierząt, zarówno realistycznych, jak i fantastycznych, może być stylizowana.
pozioma belka, płaska lub w formie łuku, która znajduje się nad otworem okiennym lub drzwiowym.
powierzchnia poprzeczna do płaszczyzny muru przy otworze okiennym lub drzwiowym.
Chrystus jak Władca, Pan Wszechświata - jeden z typów ikonograficznych w przedstawieniach Jezusa, znany od IV w. Syn Boży przedstawiony jest w pozycji stojącej lub siedzącej, z otwartym Pismem Świętym w lewej dłoni, czyniący prawą ręką gest błogosławieństwa.
typ ornamentu chętnie stosowanego od prehistorii, w którym dekorację tworzy najczęściej splot linii, pasów, taśm czy wstęg.
architektoniczne obramowanie otworu wejściowego, najczęściej opracowane rzeźbiarsko.
prawo, któremu podlega rzeźba romańska. Przedstawienie powstaje w wyznaczonym przez architekturę polu. Takie ograniczenie skutkuje zachwianiem proporcji, nierealistycznością, symultanizmem i uproszczeniem form w rzeźbie.
Zbawiciel świata - jeden z typów ikonograficznych w przedstawieniach Jezusa. Chrystus stoi lub siedzi na tronie, trzyma w lewej dłoni królewskie jabłko, a prawą czyni gest błogosławieństwa.
pole wewnętrzne frontonu, w której umieszcza się dekorację.
Źródło:
1. sjp.pwn.pl
2. Autor opracowania
Galeria dzieł sztuki
Fot. Jörg Bittner Unna, Wikipedia, CC BY-SA 3.0