Prawo wyborcze
Prawo wyborcze jest to zespół norm prawnych regulujących wszystkie aspekty procesu wyborczego: organizację, rejestrację kandydatów, regulację kampanii wyborczej czy sposób weryfikacji wyników.
- Definiować pojęcie współczesnej demokracji.
- Rozpoznawać przykłady demokracji pośredniej i bezpośredniej .
- Przedstawiać wady i zalety demokracji pośredniej i bezpośredniej.
- Rozróżniać zasady prawa wyborczego w wyborach.
- Porównywać kompetencje sejmu i senatu.
- Sprawdzać czynne i bierne prawo wyborcze kandydatów na podstawie posiadanego wieku.
- Interpretować zapisy Konstytucji RP w zakresie władzy parlamentarnej.
- Analizować dane statystyczne dotyczące frekwencji wyborczej w Polsce po 1989 r.
Formy demokracji
Demokracja (gr. demos - lud, kratos - władza), czyli ludowładztwo lub w tłumaczeniu dosłownym rządy ludu, to ustrój powstały w starożytnej Grecji, a dokładnie w Atenach, który przewiduje, iż władzę zwierzchnią w państwie sprawuje ogół obywateli, posiadających prawa polityczne. Przyjmuje się, że termin ten został po raz pierwszy zastosowany również przez Greka - historyka Herodota (V w. p.n.e.). Za kolebkę demokracji, uznaje się Ateny za rządów Solona. To właśnie w drodze wprowadzonych przez władcę reform, w roku 594 p.n.e. greckie polispolis stało się pierwszą jednostką organizacyjną, która wprowadziła ustrój demokratyczny. Rządy lud sprawował poprzez Zgromadzenie Ludowe. Demokracja Solona różniła się od formy znanej nam dziś. Rządy ludu oznaczały właściwie rządy pełnoletnich mężczyzn, którzy posiadali obywatelstwo. Kobiety oraz niewolnicy nie mieli prawa głosu.
We współczesnym ustroju demokratycznym obywatele mają szerokie uprawnienia, a dostępu do władzy nie ograniczają różne wymagania, np. dotyczące płci. Wyróżnia się dwie formy demokracji:
Demokracja pośrednia nazywana zamiennie demokracją przedstawicielską określa ustrój, w którym decyzje podejmowane są przez przedstawicieli społeczeństwa. Przedstawiciele zaś wybierani są w wyborach przez obywateli uprawnionych do głosowania. Społeczeństwo wybiera reprezentantów danych partii politycznych lub osób niezrzeszonych, którzy następnie będą obejmować poszczególne szczeble struktury państwowej. Taka forma demokracji dominuje w dzisiejszych państwach.
Model demokracji pośredniej funkcjonuje w większości państw, które przyjmują ustrój demokratyczny, w tym również w Polsce. Wówczas obywatele powierzają podejmowanie istotnych decyzji dotyczących państwa przedstawicielom wybranym w wyborach.
Demokracja bezpośrednia to z kolei forma sprawowania władzy, która polega na możliwości podejmowania bezpośrednich decyzji państwowych lub wykonywaniu ich przez wszystkich uprawnionych obywateli. Klasyczna demokracja bezpośrednia narodziła się i funkcjonowała w starożytnych Atenach, zaś współcześnie najbardziej zbliżony system polityczny do demokracji bezpośredniej posiada Szwajcaria.
Przykłady demokracji
Demokracja pośrednia
wybór organów władzy (prezydenta, parlamentu i organów władzy samorządowej)
Demokracja bezpośrednia
referendum - forma głosowania, w której obywatele opowiadają się za przedstawioną propozycją lub przeciw niej - najczęściej odpowiadają na zadane pytanie “tak” lub “nie”
inicjatywa obywatelska - polega na zgłoszeniu do parlamentu wniosku o zmianę istniejącego lub stworzenie nowego prawa. Wymagana jest do tego określona liczba popierających taką propozycję obywateli - w Polsce 100 tys.
Między demokracją pośrednią a bezpośrednią występują następujące różnice:
w demokracji pośredniej wynik referendum obrazuje zdanie ludzi w danej chwili, wyborcy są wolni od nacisków oraz korupcji
w demokracji bezpośredniej wyborcy mają większą inicjatywę w zarządzaniu państwem,
wyborcy mogą podjąć decyzję w konkretnej sprawie wbrew woli osób sprawujących władzę w państwie w obu rodzajach demokracji
Przeanalizuj ilustrację pt.: Przykłady współczesnej demokracji, następnie przedstaw jedną wadę i zaletę demokracji pośredniej i bezpośredniej.
Przeanalizuj opis ilustracji pt.: Przykłady współczesnej demokracji, następnie przedstaw m.in jedną wadę i zaletę demokracji pośredniej i bezpośredniej.
Wyjaśnij, dlaczego większość państw demokratycznych rzadko wykorzystuje model demokracji bezpośredniej.
Zasady wyborcze zapisane w Konstytucji RP
Zasady prawa wyborczego, najczęściej ujmowane w konstytucjach, są kluczowymi, a zarazem kierunkowymi rozstrzygnięciami, które mają zdefiniować charakter wyborów. Definiują one poszczególne cechy elekcjielekcji, w całokształcie określając profil poszczególnych rodzajów wyborów (np. parlamentarnych, prezydenckich, samorządowych). W Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. katalog zasad prawa wyborczego jest zróżnicowany w zależności od organu, do którego wybór się przeprowadza.
Charakterystyka uniwersalnych zasad prawa wyborczego:
powszechne - każdy obywatel posiadający czynne prawo wyborcze (ukończone 18 lat) ma prawo do udziału w wyborach. Jedynie prawomocnym wyrokiem sądu obywatel może być pozbawiony tego prawa,
równe - każdy oddany głos ma równą wartość, a więc jest równy głosowi oddanemu przez innego wyborcę. Liczba głosów przysługujących obywatelom jest równa (nie tylko pod względem formalnym, ale także i pod względem siły danego głosu),
bezpośrednie - wyborca bezpośrednio oddaje swój głos na wybranego przez siebie kandydata,
proporcjonalne - wyborca oddaje głos na konkretnego kandydata, jednocześnie głosuje na reprezentowane przez niego ugrupowanie polityczne. Im więcej dana partia uzyska głosów, tym więcej jej kandydatów z danego okręgu otrzyma mandatówmandatów,
głosowanie tajne - wybory odbywają się w odpowiednich warunkach, aby zapewnić wyborcom możliwość anonimowego oddania głosów,
większościowe - (do senatu) senatorami zostają kandydaci, którzy w swoich okręgach uzyskali najwięcej głosów wyborców. Osoby z mniejszym poparciem nie wchodzą do parlamentu.
Zasady prawa wyborczego do Sejmu RP.
Sejm RP:
- powszechne,
- równe,
- bezpośrednie,
- proporcjonalne,
- głosowanie tajne.
Prawo wyborcze do Senatu RP.
Senat RP:
- powszechne,
- bezpośrednie,
- głosowanie tajne,
- większościowe.
Prawo wyborcze na Prezydenta RP.
Prezydent RP:
- powszechne,
- równe,
- bezpośrednie,
- głosowanie tajne.
Prawo wyborcze do rad gmin i powiatów, sejmików wojewódzkich oraz na wójta, burmistrza lub prezydenta miasta.
Rady gmin, powiatów i sejmików wojewódzkich oraz wójta, burmistrza lub prezydenta miasta:
- powszechne,
- równe,
- bezpośrednie,
- głosowanie tajne.
Rodzaje prawa wyborczego
Czynne prawo wyborcze – prawo do wybierania. W Polsce mają je wszystkie osoby posiadające obywatelstwo polskie, które najpóźniej w dniu głosowania ukończyły 18 lat. Praw wyborczych nie posiadają osoby ubezwłasnowolnioneubezwłasnowolnione lub skazane prawomocnym orzeczeniem sądu na pozbawienie praw publicznych.
Bierne prawo wyborcze – prawo do kandydowania. W Polsce możliwość kandydowania określają zasady i warunki, które powinien spełniać obywatel, aby kandydować do określonego organu władzy.
Rodzaj wyborów | Bierne prawo wyborcze | Czynne prawo wyborcze |
|---|---|---|
Do rad gmin, powiatów i sejmików wojewódzkich | 18 lat | 18 lat |
Do Parlamentu Europejskiego | 21 lat | 18 lat |
Do sejmu | 21 lat | 18 lat |
Na stanowisko wójta, burmistrza lub prezydenta miasta | 25 lat | 18 lat |
Do senatu | 30 lat | 18 lat |
Na prezydenta państwa | 35 lat | 18 lat |
Poniżej znajduje się gra decyzyjna. Zapraszamy do rozpoczęcia zabawy. Uważaj: Twoje decyzje wpływają na przebieg gry.
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PcxRffNU6
Na podstawie rozgrywki ustal, które ze wskazanych w grze tematów mogą być aktualne w nadchodzących kampaniach wyborczych. Odpowiedź uzasadnij.
„W polityce wszystkie chwyty są dozwolone”. W grze pojawia się podobny element. Wyjaśnij, jak „brudna kampania” wpływa na społeczny odbiór kandydatów w wyborach.
Podaj dwa przykłady działań, zachęcające wyborców do wzięcia udziału w wyborach.
KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ, Tekst uchwalony w dniu 2 kwietnia 1997 r. przez Zgromadzenie Narodowe.Art. 87.
Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia.
Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są na obszarze działania organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego.
Art. 90
Rzeczpospolita Polska może na podstawie umowy międzynarodowej przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach.
Ustawa, wyrażająca zgodę na ratyfikację umowy międzynarodowej, o której mowa w ust. 1, jest uchwalana przez Sejm większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz przez Senat większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów.
[...] Art. 100.
Kandydatów na posłów i senatorów mogą zgłaszać partie polityczne oraz wyborcy.
[...]
Art. 102.
Nie można być równocześnie posłem i senatorem.
[...]
Art. 104.
Posłowie są przedstawicielami Narodu. Nie wiążą ich instrukcje wyborców.
[...]
Art. 116.
Sejm decyduje w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej o stanie wojny i o zawarciu pokoju.
Sejm może podjąć uchwałę o stanie wojny jedynie w razie zbrojnej napaści na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub gdy z umów międzynarodowych wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji. Jeżeli Sejm nie może się zebrać na posiedzenie, o stanie wojny postanawia Prezydent Rzeczypospolitej.
Art. 118.
Inicjatywa ustawodawcza przysługuje posłom, Senatowi, Prezydentowi Rzeczypospolitej i Radzie Ministrów.
Inicjatywa ustawodawcza przysługuje również grupie co najmniej 100 000 obywateli mających prawo wybierania do Sejmu. Tryb postępowania w tej sprawie określa ustawa.
Art. 121.
1. Ustawę uchwaloną przez Sejm Marszałek Sejmu przekazuje Senatowi.
2. Senat w ciągu 30 dni od dnia przekazania ustawy może ją przyjąć bez zmian, uchwalić poprawki albo uchwalić odrzucenie jej w całości. Jeżeli Senat w ciągu 30 dni od dnia przekazania ustawy nie podejmie stosownej uchwały, ustawę uznaje się za uchwaloną w brzmieniu przyjętym przez Sejm.
[...]
Art. 125.
1. W sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa może być przeprowadzone referendum ogólnokrajowe.
2. Referendum ogólnokrajowe ma prawo zarządzić Sejm bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów lub Prezydent Rzeczypospolitej za zgodą Senatu wyrażoną bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów.
[...]
Art. 158.
Sejm wyraża Radzie Ministrów wotum nieufności większością ustawowej liczby posłów na wniosek zgłoszony przez co najmniej 46 posłów i wskazujący imiennie kandydata na Prezesa Rady Ministrów. Jeżeli uchwała została przyjęta przez Sejm, Prezydent Rzeczypospolitej przyjmuje dymisję Rady Ministrów i powołuje wybranego przez Sejm nowego Prezesa Rady Ministrów, a na jego wniosek pozostałych członków Rady Ministrów oraz odbiera od nich przysięgę.
[...]
Art. 205.
Prezes Najwyższej Izby Kontroli jest powoływany przez Sejm za zgodą Senatu, na 6 lat i może być ponownie powołany tylko raz.
[...]
Art. 209.
Rzecznik Praw Obywatelskich jest powoływany przez Sejm za zgodą Senatu, na 5 lat.
Rzecznik Praw Obywatelskich nie może zajmować innego stanowiska, z wyjątkiem stanowiska profesora szkoły wyższej ani wykonywać innych zajęć zawodowych.
[...]
Art. 214.
Członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji są powoływani przez Sejm, Senat i Prezydenta Rzeczypospolitej.
Członek Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić z godnością pełnionej funkcji.
Źródło: KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ, Tekst uchwalony w dniu 2 kwietnia 1997 r. przez Zgromadzenie Narodowe., dostępny w internecie: https://www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon1.htm [dostęp 19.06.2022].
Wyjaśnij, jak rozumiesz art. 104 Konstytucji RP.
Podaj dwa argumenty uzasadniające zakaz przynależności do partii politycznej członka Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji.
Podsumowanie
W państwie demokratycznym władza zwierzchnia należy do narodu. Sprawuje on swoją władzę na zasadach demokracji pośredniej, poprzez przedstawicieli wybranych w drodze wyborów oraz demokracji bezpośredniej, gdzie decyzje są podejmowane na drodze np. referendum.
Art. 62 Konstytucji RP mówi, że prawo do głosowania ma obywatel polski, który najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat. Jest to granica tzw. czynnego prawa wyborczego, czyli prawa wybierania. Szczegółowo prawa wyborcze reguluje Kodeks wyborczy.
Frekwencja wyborcza w Polsce po 1989
Frekwencja wyborcza w Polsce po 1989 r.
1989 r. - wybory parlamentarne, I tura 62,7 %, II tura 25,3%
1990 r,- wybory samorządowe 42,3%
1990 r. - wybory prezydenckie, I tura 60,6%, II tura 53,4%
1991 r. - wybory parlamentarne 43,2%
1993 r. - wybory parlamentarne 52,1%
1994 r. - wybory samorządowe 33,8%
1995 r. - wybory prezydenckie I tura 64,7%, II tura 68,2%
1996 r. - referenda ogólnokrajowe 32,4%
1997 r.- referenda ogólnokrajowe 42,9%
1997 r. - wybory parlamentarne 47,9%
1998 r. - wybory samorządowe 45,4%
2000 r. - wybory prezydenckie 61,1%
2001 r. - wybory parlamentarne 46,3%
2002 r. - wybory samorządowe I tura 44,2% II tura 35%
2003 r. - referenda ogólnokrajowe 58,9%
2004 r. - wybory do Parlamentu Europejskiego 20,9%
2005 r. - wybory parlamentarne 40,6%
2005 r. - wybory prezydenckie I tura49,8%, II tura 51%
2006 r.- wybory samorządowe I tura 46%, II tura 39,7%
2007 r. - wybory parlamentarne 53,9%
2009 r. - wybory do PE 24,5%
2010 r. - wybory prezydenckie I tura 54, 9%, II tura 55,3%
2010 r. - wybory samorządowe I tura - 47, 3%, II tura - 35,3%
2011 r. - wybory parlamentarne 48,9%
2014 r. - wybory do Parlamentu Europejskiego 23,8%
2014 r. - wybory samorządowe I tura 47,4%, II tura 40%
2015 r. - wybory prezydenckie I tura 49%, II tura 55,3%
2015 r. - referenda ogólnokrajowe 7,8%
2015 r. - wybory parlamentarne 50,9%
2018 r. - wybory samorządowe I tura 54,9% II tura 48,8%
2019 r. - wybory do Parlamentu Europejskiego 45,7%
2019 r. - wybory parlamentarne 61,7%
2020 r. - wybory prezydenckie I tura 64,51% II tura 68,18%
1889 r. - kobiety po raz pierwszy na świecie uzyskały prawa wyborcze na terytorium Wyoming [czyt.: łajoming] w Stanach Zjednoczonych.
1893 r. - kobiety uzyskały prawa wyborcze w Nowej Zelandii, a w 5 lat później w Związku Australijskim.
1906 r. - po raz pierwszy w Europie w Finlandii kobiety zdobyły prawo głosu.
1918 r. - Polki otrzymały równe z mężczyznami prawa wyborcze. Tego dnia Naczelnik Państwa Józef Piłsudski podpisał dekret o ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego. Pierwsze głosowanie w wolnej Polsce ustanowił na styczeń 1919 roku.
1945 r. - Francuzki zdobyły prawo głosu.
1971 r. - na mocy referendum w Szwajcarii wszystkie kobiety uzyskały prawo do głosowania w wyborach i referendach na szczeblu federalnym, a w 1991 r. ostatni szwajcarski kantonkanton został zmuszony do przyznania kobietom prawa głosu na szczeblu kantonu.
Słowniczek
pozbawienie osoby fizycznej zdolności do czynności prawnych; wyróżnia się ubezwłasnowolnienie całkowite i ubezwłasnowolnienie częściowe, w Polsce o ubezwłasnowolnieniu orzeka sąd okręgowy; ubezwłasnowolnienie całkowite orzeka się względem osób, które ukończyły 13 lat, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innych przyczyn nie mogą kierować swym postępowaniem
tu: pełnomocnictwo do pełnienia urzędu publicznego udzielone przez wyborców w drodze aktu wyborczego
tu: wybór przez głosowanie na publiczne stanowisko lub urząd
podstawowa, terytorialna jednostka administracyjna Szwajcarii
Bibliografia
Łukasz Zamęcki, Jadwiga Nadolska, Konstanty A. Wojtaszczyk, Demokracja Istota, idee, cele i ich realizacja, Warszawa 2018.
B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, wyd. C.H. Beck, Warszawa 2012.