Promieniowanie i energia atomowa

W celu zrozumienia poniższego materiału znajdź w dostępnych Ci źródłach lub przypomnij sobie z innych lekcji, np. fizyki, od jak dawna ludzkość zdaje sobie sprawę z istnienia promieniowania. Kto prowadził pierwsze badania na ten temat? Zastanów się w jakich dziedzinach możemy korzystać z dobrych stron promieniowania. Pomyśl również, jakie zdarzenia, katastrofy i działania wojenne pokazały wyniszczającą siłę tych niewidzialnych gołym okiem oddziaływań na poziomie atomowym.

1. Promieniotwórczość oraz rodzaje źródeł promieniowania

PromieniotwórczośćpromieniotwórczośćPromieniotwórczość jest zjawiskiem samoistnej przemiany jednych jąder atomowych w inne – jest to ich zdolność do rozpadu promieniotwórczego.

Wyróżnia się dwa rodzaje promieniotwórczości – naturalną i sztuczną.

1

Biogram  Marii Salomea Skłodowska‑Curie

Maria Salomea Skłodowska‑Curie04.07.1934Passy (Francja)07.11.1867Warszawa (Polska)

Rdc1uygZDkbLB

Czarno‑białe zdjęcie portretowe Marii Skłodowskiej-Curie. Kobieta zwrócona twarzą w kierunku obserwatora. Ma długie włosy w kolorze ciemny blond. Fryzura lekko pofalowana, zaczesana do tyłu. Wysokie czoło. Brwi ciemne, gęste. Oczy duże. Nos mały. Usta wąskie. Twarz pociągła, bez zmarszczek. Uszy małe. Kobieta ubrana w czarną sukienkę. Wokół dekoltu ozdobne drobne marszczenia materiału.

Maria Salomea Skłodowska‑Curie

1867.11.7 Warszawa (Polska) – 1934.07.4 Passy (Francja)

Maria Skłodowska-Curie urodziła się w Warszawie, w 1891 r. wyjechała do Paryża, aby podjąć studia na Sorbonie. Wraz z mężem Pierre'em (Piotrem) Curie opracowała teorię promieniotwórczości, techniki rozdzielania izotopów promieniotwórczych. Odkryła dwa nowe pierwiastki – rad i polon. Została dwukrotnie wyróżniona Nagrodą Nobla: w 1903 r. – w dziedzinie fizyki oraz w 1911 r. – w dziedzinie chemii.

Od rodzajów promieniotwórczości należy odróżnić rodzaje promieniowania, które charakteryzuje poniższa animacja.

R1QFaQ9Pk1ZA4

Film przedstawia działanie promieniowania alfa, beta, gamma.

Film przedstawia działanie promieniowania alfa, beta, gamma.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1QFaQ9Pk1ZA4

Film przedstawia działanie promieniowania alfa, beta, gamma.

Biorąc pod uwagę podział promieniotwórczości, można wyróżnić odpowiednie źródła promieniowania. Jak już wspomniano, promieniowanie naturalne pochodzi od pierwiastków radioaktywnych obecnych w przyrodzie i najbliższym otoczeniu człowieka. Można je znaleźć w glebie, skałach, powietrzu i wodzie. Jego źródłem są też ludzie (niezależnie od wieku), a także codziennie spożywane pokarmy (np. owoce i warzywa). Źródłem promieniowania sztucznego są najczęściej różnego rodzaju urządzenia, takie jak stosowane w medycynie aparaty rentgenowskie, akceleratory cząstek (stosowane w radioterapii) oraz reaktory jądrowe wykorzystywane w elektrowniach atomowych (widoczne na poniższym zdjęciu).

R42XFZzqWm9tS

Kolorowe zdjęcie przedstawia budynki i chłodnie elektrowni atomowej w Cattenom. Słoneczny dzień. Na pierwszym planie szeroki płaski teren pokryty zielono‑żółtą krótką trawą. Chłodnie elektrowni mieszczą się w głębi. Ich kształt można określić jako cylindryczny - mają po kilkanaście metrów wysokości. Są nieco węższe u góry niż na dole - średnica ma rząd kilku do kilkunastu metrów. Biała gęsta para wydobywa się z chłodni i pionowo wzbija się w górę. Pomiędzy chłodniami niskie zabudowania elektrowni.

2. Wojenne zastosowanie energii atomowej

Nieregularnym źródłem promieniowania w przeszłości były wybuchy bomb jądrowych, które stanowią przykład wojennego zastosowania energii jądrowej. Bomb atomowych użyto w walce dwukrotnie podczas II wojny światowej. Stany Zjednoczone zrzuciły je na dwa japońskie miasta: 6 sierpnia 1945 r. na Hiroszimę, a 9 sierpnia na Nagasaki. W wyniku tych ataków śmierć poniosło ponad 100 tysięcy osób, a od tego czasu bomby jądrowe były jedynie testowane przez mocarstwa atomowe na poligonach w różnych zakątkach świata. Warto zaznaczyć, że wybuch bomby atomowej, oprócz silnej dawki promieniowania, uwalnia również inne czynniki rażenia, które można podzielić zbiorczo na natychmiastowe (pojawiające się w ciągu 1 min po wybuchu) oraz późne. Do pierwszej z wymienionych kategorii zalicza się: błysk, falę uderzeniową, promieniowanie cieplne (kulę ognia i impuls cieplny), impuls elektromagnetyczny oraz promieniowanie przenikliwe. Natomiast do drugiej kategorii – promieniowanie wzbudzone, opad radioaktywny oraz deszcz radioaktywny.

Nieregularne źródło promieniowania związane z bronią nuklearną stanowią również jej testy. Test broni jądrowej jest przeprowadzany w celu określenia jej skuteczności i wydajności. Taki eksperyment może dostarczyć informacji o działaniu tego rodzaju broni w różnych warunkach. Ponadto daje on również możliwość przeszkolenia personelu oraz sprawdzenia sprzętu.

Od pierwszego ataku z wykorzystaniem bomby atomowej w 1945 r. miało miejsce ok. 2000 próbnych wybuchów jądrowych, przeprowadzonych głównie przez dwa mocarstwa – Stany Zjednoczone i ZSRR, pozostające ze sobą w stanie tzw. zimnej wojny. Należy jednak zaznaczyć, że testy jądrowe stanowią istotny element procesu tworzenia tego rodzaju broni, stąd też były one przeprowadzane przez prawie wszystkie kraje nią dysponujące. Oprócz USA i Rosji (spadkobiercy ZSRS), zalicza się do nich również: Wielką Brytanię, Francję, Chiny, Indie, Pakistan, Koreę Północną oraz Izrael, który to dysponuje bronią jądrową, jednak nigdy oficjalnie nie przeprowadził jej testów, ani nie potwierdził samego faktu jej posiadania.

R1eRmqAAaDm27

Czarno‑białe zdjęcie 1: bomba atomowa Little Boy zrzucona na Hiroszimę. Bomba w kształcie cylindra. Długość około 1 metr, średnica około 50 centymetrów. Bomba umieszczona jest na metalowej ramie w kształcie prostopadłościanu.

R12BqRh2SPPhZ

Czarno‑białe zdjęcie nr 2 przedstawia chmurę atomową nad Hiroszimą. Chmura pyłów wznosi się wysoko nad powierzchnię Ziemi. Szare uniesione pyły tworzą chmurzę w kształcie grzyba. Pionowa noga grzyba rozszerza się ku górze tworząc kopułę.

R1Vjo1QRYBOQw

Dwa czarno białe zdjęcia chmury atomowej po zrzuceniu bomby na Nagasaki wykonane z powietrza. Zdjęcie po lewej przedstawia chmurę atomową nad Nagasaki. Chmura nad samą Ziemią jest czarna. Noga chmury, tak zwany komin, jest szara. Górna część chmury ma kształt kapelusza. Całość to grzyb atomowy. Zdjęcie po prawej stronie przedstawia zbliżenie na komin chmury i górną cześć kopuły. Komin chmury ma kolor szary. Nad kominem biała kopuła. Chmury tworzą grzyb atomowy.

RCgekWl6aHLIi

Czarno‑białe zdjęcie 4: Nagasaki przed i po zrzuceniu bomby atomowej. Na górze ujęto zdjęcie miasta z samolotu przed zrzuceniem bomby. Na dolne umieszczono Nagasaki po zrzuceniu bomby. Dwa kręgi wskazują na wielkość rażenia bomby. Wewnętrzny krąg to 1000 metrów, zewnętrzny to 2000 metrów od punktu zero.

R1e6NFYH1lve4

Kolorowe zdjęcie 5: Castle Romeo. Zdjęcie przedstawia grzyb atomowy nad powierzchnią wody. Nad samą powierzchnią długa noga grzyba atomowego, powyżej kopuła grzyba. Grzyb to gęste kłęby chmur. Dolna część kopuły rozświetlona na pomarańczowo. Górna część kopuły jest czerwona. Nad grzybem ułożone są płasko chmury, które tworzą pierścień. Taki kształt określa się "chmurą kalafiora".

RIQTP6hmXmI0i

Kolorowe zdjęcie 6: Ivy Mike, próba jądrowa nad oceanem. Zdjęcie przedstawia białą chmurę tworzącą grzyb atomowy. Górna część grzyba to kłęby białych chmur ułożonych w krąg.

R1DhPoOOBdmnn

Zdjęcie 7: wykres próbnych wybuchów jądrowych w latach 1945‑1998. Pozioma oś przedstawia poszczególne lata prób jądrowych. Pionowa oś to liczba próbnych wybuchów w poszczególnych państwach. Na wykresie różne kolory wskazują 7 państw: niebieski to USA, zielony to Francja, czerwony to ZSRS (obecnie Rosja), fioletowy to Chińska Republika Ludowa, żółty to Wielka Brytania, pomarańczowy to Indie, brązowy to Pakistan. Najwięcej prób jądrowych dokonały USA, ZSRR i Francja pomiędzy rokiem 1955 a 1970. Najwięcej prób dokonało USA i ZSRR. Najwięcej prób dokonano w 1961 r., bo aż 140. Wielka Brytania rozpoczęła próby w 1952, Francja w 1960 r., Chińska Republika Ludowa w 1964 r., Indie i Pakistan w 1998 r. W 1956 r. liczba prób przekroczyła 20. Od 1960 do 1984 r. liczba prób była powyżej 40 prób.

Ze względu na zagrożenia wiążące się z testami atomowymi, 10 września 1996 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło traktat o całkowitym zakazie prób z bronią jądrową (CTBT). Jednak nie wszedł on w życie, gdyż jego tekst nie został ratyfikowany przez wszystkie państwa w nim wymienione.

Na świecie istnieją jednak różne inicjatywy ograniczające przeprowadzanie prób jądrowych. Są one głównie efektem zawierania traktatów międzynarodowych w tym zakresie. Wśród metod ograniczających i/lub zakazujących testów możemy wymienić m.in. strefy wolne od broni jądrowej, zakazy prób w konkretnych miejscach, np. w dnie morza, w przestrzeni kosmicznej.

3. Pokojowe zastosowanie energii atomowej
– elektrownie jądrowe

Pokojowe zastosowanie energii atomowej polega przede wszystkim na jej wykorzystaniu w elektrowniach jądrowych. Wiele osób jest sceptycznie nastawionych do tego rodzaju źródła energii, gdyż obawia się katastrof związanych z awariami reaktorów. Należy jednak pamiętać, że nie każda awaria elektrowni musi oznaczać katastrofę. Historia zna tylko dwa bardzo poważne w skutkach wydarzenia tego rodzaju. Pierwsze miało miejsce 26 kwietnia 1986 r. w Czarnobylu (Ukraina), kiedy to w wyniku błędu operatorów doszło do przegrzania reaktora. Wskutek tego nastąpił wybuch wodoru, pożar oraz rozprzestrzenienie substancji promieniotwórczych. Wówczas skażeniu uległ obszar od 125 000 do 146 000 km² pogranicza Białorusi, Ukrainy i Rosji, a wyemitowana z uszkodzonego reaktora chmura radioaktywna rozprzestrzeniła się po całej Europie. W efekcie skażenia ewakuowano i przesiedlono ponad 350 000 osób.

Druga katastrofa wydarzyła się w 2011 r. w elektrowni jądrowej Fukushima (Japonia), a była ona spowodowana tsunami wywołanym trzęsieniem ziemi u wybrzeży wyspy Honsiu. Awarie elektrowni w Czarnobylu oraz w Fukushimie zostały sklasyfikowane na 7. (najwyższym) poziomie w skali INES, którą wykorzystuje się do zobrazowania zagrożenia i skutków katastrofy dla ludności. Ponad 99% wszystkich zdarzeń w elektrowniach jądrowych klasyfikuje się na poziomie 0 ('Odstępstwo'), 1 ('Anomalia') i 2 ('Incydent'), a więc jako niewpływające na bezpieczeństwo ludzi (zobacz ilustrację poniżej). Awarie elektrowni w Czarnobylu i Fukushimie to jedyne awarie, które w okresie ostatnich 50 lat zostały sklasyfikowane na poziomie 7.

R1OKWirtHbpID

Schemat w kształcie piramidy, składający się z poziomych prostokątów.
To skala INES. Prostokąty oznaczone od zera do liczby trzy to Incydent. Prostokąty od numeru 4 do 7 to Awaria. Zero: bez znaczenia dla bezpieczeństwa (poniżej skali), 1 anomalia (zielony), 2 incydent (jasnozielony),
3 poważny incydent (jaskrawożółty), 4 awaria z lokalnymi skutkami (jasnopomarańczowy), 5 awaria z rozległymi skutkami (ciemnopomarańczowy), 6 poważna awaria (ceglany), 7 wielka awaria (czerwony).

Należy pamiętać, że wielkie katastrofy, takie jak te w Czarnobylu i Fukushimie, zdarzają się na świecie bardzo rzadko. W związku z tym duża liczba krajów korzysta z elektrowni atomowych, aby zapewnić sobie stałe oraz relatywnie tanie i bezpieczne źródło energii elektrycznej.

W poniższej tabeli został zaprezentowany bilans energetyki jądrowej na świecie w latach 2020‑2021Indeks górny 222 Indeks górny koniec²²².

Funkcjonowanie elektrowni atomowych daje społeczeństwu wiele korzyści, do których zalicza się:

• zagwarantowanie dostaw energii dla dużej liczby ludności,

• brak emisji szkodliwych pyłów i gazów, co skutkuje ograniczeniem degradacji środowiska,

• ograniczenie eksploatacji paliw kopalnych (np. węgla kamiennego i brunatnego),

• zmniejszenie ilości odpadów oraz powierzchni ich składowania - powoduje to niestety problem ze składowaniem stosunkowo niewielkiej liczby radioaktywnych odpadów, które są źródłem promieniowania zagrażającego nie tylko ludziom, ale również środowisku.

Ze względu na wymienione wyżej korzyści, w Polsce już od dawna dąży się do wybudowania takiej elektrowni. W roku 1982 w miejscu zlikwidowanej wsi Kartoszyno nad Jeziorem Żarnowieckim rozpoczęto budowę Elektrowni Jądrowej Żarnowiec. W zamyśle władz polskich miała ona stanowić pierwszy krok w realizacji polskiego programu energetyki jądrowej, który obejmował jeszcze wybudowanie Elektrowni Jądrowej 'Warta' w miejscowości Klempicz w województwie wielkopolskim. Zmieniające się warunki polityczne oraz długotrwałe protesty, które wzmogły się szczególnie po awarii w Czarnobylu, spowodowały wstrzymanie budowy. Koncepcja powrotu do energetyki jądrowej pojawiła się oficjalnie w 2005 r., kiedy to Rada Ministrów uchwaliła dokument „Polityka Energetyczna Polski do 2025 r.”. Od tamtej pory każde z kolejnych rozporządzeń projektujących polską politykę energetyczną zakłada prace nad budową takiej elektrowni.

Warto wspomnieć również o tym, że w styczniu 2007 r. powołano specjalną komisję sejmową ds. energetyki jądrowej. Ponadto Polska Grupa Energetyczna SA wytypowała w 2011 r. trzy potencjalne lokalizacje pierwszej elektrowni jądrowej: Żarnowiec (powiat pucki), wieś Gąski (powiat koszaliński) oraz wieś Choczewo (powiat wejherowski).

02 lutego 2021 roku Rada Ministrów przyjęła kolejny dokument pt. „Polityka Energetyczna Polski do 2040 roku”. We wskazanym roku, połowa energii w Polsce ma pochodzić ze źródeł zeroemisyjnych, w szczególności z pierwszej elektrowni jądrowej i morskiej energetyki wiatrowej. Pierwszy blok jądrowy ma zostać uruchomiony w 2033 roku, a kolejne co 2‑3 lataIndeks górny 333 Indeks górny koniec³³³. W dalszym ciągu bierze się pod uwagę kilka jego możliwych lokalizacji.

4. Zagrożenia wynikające z nadmiernego napromieniowania

Choć promieniowania nie można uniknąć, to jednak jego zbyt duża dawka, przekraczająca 200 mSvsiwert (Sv)Sv pochłoniętych jednorazowo, ma szkodliwy wpływ na organizmy żywe - zarówno na ludzi, jak i na zwierzęta. Często może prowadzić do zmian w funkcjonowaniu komórek oraz w materiale genetycznym. Nie wszystkie przemiany w budowie i funkcjonowaniu materiału genetycznego ujawniają się od razu. Skutki przyjęcia zbyt dużej dawki promieniowania są widoczne czasami po dłuższym okresie, nawet po wielu latach. Wówczas mamy do czynienia z tzw. zmianami późnymi.

Biologiczne skutki związane z napromieniowaniem można podzielić na dwie grupy.

• Somatyczne – występujące bezpośrednio po napromieniowaniu organizmu. Należą do nich: złe samopoczucie, mdłości, wyczerpanie, wymioty, biegunka a w ekstremalnych przypadkach – śmierć. W dłuższej perspektywie bezpośrednimi skutkami napromieniowania są: białaczka, nowotwory złośliwe kości i skóry, zaćma, zaburzenia pracy przewodu pokarmowego, bezpłodność.

• Genetyczne – związane z mutacjami materiału genetycznego (DNA). Skutki oddziaływania małych dawek promieniowania (pochłoniętych jednorazowo) ujawniają się w postaci zmutowanych organizmów dopiero w kolejnych pokoleniach. Z kolei duże dawki skutkują najczęściej prawie natychmiastową śmiercią.

Z efektami pochłonięcia konkretnych dawek promieniowania można się zapoznać dzięki poniższej aplikacji.

Również napromieniowane pożywienie może być przyczyną wielu chorób, ponieważ żywność i woda wystawione na działanie radiacji, same stają się substancjami promieniotwórczymi. W wyniku napromieniowania zmianie nie ulega smak, zapach ani wygląd pożywienia, przez co rozpoznanie skażonej żywności jest bardzo trudne. Używa się do tego specjalistycznych przyrządów, takich jak licznik Geigeralicznik Geigeralicznik Geigera. Również odkażanie skażonej wody oraz żywności jest w warunkach domowych praktycznie niemożliwe, dlatego istotną rolę odgrywa tu odpowiednie zabezpieczenie i przechowywanie, o czym więcej można przeczytać w e‑materiale pt. Ochrona przed skażeniamiPqCSZwHMqOchrona przed skażeniami.

5. Podsumowanie

• Promieniotwórczość dzielimy na naturalną i sztuczną.

• Energia atomowa może być wykorzystana do celów pokojowych i wojennych.

• Polska rozpoczęła prace nad wybudowaniem elektrowni atomowej w latach 80. XX w., jednak zaprzestano ich w roku 1990. Do pomysłu tego powrócono jednak w 2005 roku. Pierwszy blok może powstać około roku 2033.

• Choć promieniowania nie można uniknąć, to tylko jego zbyt duża dawka, przekraczająca 200 mSv pochłoniętych jednorazowo, ma szkodliwy wpływ na organizmy żywe.

• Ogólnie skutki związane z napromieniowaniem można podzielić na dwie grupy – somatyczne i genetyczne.

Praca domowa

Polecenie 3

Na poniższej mapie zaznaczono niektóre elektrownie atomowe znajdujące się w pobliżu Polski, wraz z ich odległością od granicy oraz mocą. Na podstawie informacji zdobytych w czasie lekcji oraz znalezionych w innych źródłach spróbuj przewidzieć skutki, jakie wiązałyby się dla Polski w przypadku awarii (6 lub 7 w skali INES) w jednej z pobliskich elektrowni.

RfysHQwjRM0Wi

Mapa prezentuje elektrownie atomowe w Europie Środkowej i Wschodniej

Mapa Europy. Tereny należące do Szwecji, Republiki Czeskiej, Słowacji, Węgier oraz Ukrainy zaznaczone kolorem pomarańczowym. Na terenie wspomnianych państw zaznaczone są lokalizacje niektórych elektrowni atomowych znajdujących się w pobliżu Polski. Elektrownie oznaczone są znacznikiem w postaci białego koła z czarnym okręgiem. Przy znaczniku znajduje się informacja o odległości od granicy z Polską oraz Nazwa elektrowni wraz informacją o generowanej mocy.

Szwecja: Oskarshamn 2307 MWe, znajduje się 298 km od granicy.

Republika Czeska: Temelin 2000 MWe, znajduje się 192 km od granicy. Dukovany 1600 MWe, znajduje się 119 km od granicy.

Słowacja: Bohunice 1600 MWe, znajduje się 138 km od granicy. Machovce 880 Mwe, znajduje się 133 km od granicy.

Węgry: Paks 1600 MWe, znajduje się 300 km od granicy.

Ukraina: Chmielnicki 2000 MWe, znajduje się 184 km od granicy. Równe 2880 MWe, znajduje się 134 km od granicy.

Rsce9A8xmigsK

(Uzupełnij).

Pokaż odpowiedź

Stopień 7 oznacza wielką, a 6 poważną awarię. W związku z tym mogłoby dojść do poważnego zagrożenia dla bezpieczeństwa ludzi i środowiska naturalnego.

Ilustracja przedstawia mapę Europy z zaznaczonymi miejscami, w których znajdują się elektrownie atomowe. Kraje z elektrowniami są zacieniowane kolorem pomarańczowym. Pozostałe kraje Europy są jasnożółte. Każde miejsce z elektrownią zawiera informację o odległości w kilometrach od granic Polski oraz mocy elektrowni.

Wzdłuż granicy południowej:

1. Republika Czeska: Temelin 192 km, 1000 MWe, Dukovany, 119 km, 1600 MWe;

2. Słowacja, Bohunice 138 km, 1600 MWe, Mochovce 133 km, 1760 MWe;

Poniżej :

Węgry, Paks 300 km, 1600 MWe;

Na wschodzie (Ukraina): Chmielnicki 184 km, 2000 MWe, Równe, 134 km, 2000 MWe oraz 1760 MWe.

Na północy (Szwecja): Oskarshamn, 298 km, 487+623+1197 MWe.

6. Słownik

Maria Salomea Skłodowska‑Curie04.07.1934Passy (Francja)07.11.1867Warszawa (Polska)

RGaJYQ6JMnLZ3

Czarno‑białe zdjęcie portretowe Marii Skłodowskiej-Curie. Kobieta zwrócona twarzą w kierunku obserwatora. Ma długie włosy w kolorze ciemny blond. Fryzura lekko pofalowana, zaczesana do tyłu. Wysokie czoło. Brwi ciemne, gęste. Oczy duże. Nos mały. Usta wąskie. Twarz pociągła, bez zmarszczek. Uszy małe. Kobieta ubrana w czarną sukienkę. Wokół dekoltu ozdobne drobne marszczenia materiału.

Maria Salomea Skłodowska‑Curie

1867.11.7 Warszawa (Polska) – 1934.07.4 Passy (Francja)

Maria Skłodowska-Curie urodziła się w Warszawie, w 1891 r. wyjechała do Paryża, aby podjąć studia na Sorbonie. Wraz z mężem Pierre'em Curie opracowali teorię promieniotwórczości, techniki rozdzielania izotopów promieniotwórczych. Odkryła dwa nowe pierwiastki – rad i polon. Została dwukrotnie wyróżniona Nagrodą Nobla: w 1903 r. – w dziedzinie fizyki oraz w 1911 r. – w dziedzinie chemii.

licznik Geigera

Definicja: licznik Geigera

urządzenie opracowane w 1928 r., służące do detekcji (wykrywania) promieniowania jądrowego

RLrYz4Oe7kIRU

Kolorowe zdjęcie przedstawia licznik Geigera. Zdjęcie wykonane z góry. Po prawej żółte metalowe pudełko. Na górze pudełka znajdują się (od prawej): wskaźnik promieniowania jądrowego ze skalą liczbową, czarne plastikowe pokrętło na środku, po lewej detektor w kształcie rurki. Po lewej stronie zdjęcia kilka kabli i przewodów. Jeden przewód podłączony jest do obudowy drugi do detektora w kształcie rurki.

7. Zadania