Przebieg powstania styczniowego w różnych regionach ziem polskich

Wybuch powstania

W nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r. wybuchło powstanie. Jego bezpośrednią przyczyną był zorganizowany przez władze rosyjskie pobór młodych mężczyzn do wojska (tzw. brankabrankabranka). Tej nocy ogłoszony został manifest Rządu Narodowego. Znalazło się w nim wezwanie do rozpoczęcia walki, a także zapowiedź przeprowadzenia uwłaszczeniaUwłaszczenieuwłaszczenia ludności chłopskiej. Uwłaszczenie miało być nie tylko realizacją aktu sprawiedliwości dziejowej, ale także zachętą dla ludności chłopskiej, aby wzięła udział w powstaniu. Rząd NarodowyRząd NarodowyRząd Narodowy miał się ujawnić w Płocku. Tu bowiem planowano przeprowadzenie ataku na garnizon rosyjski.  Miał tego dokonać oddział Zygmunta PadlewskiegoZygmunt Padlewski (1836‑1863)Zygmunta Padlewskiego. Niestety, plan ten nie powiódł się, a Rząd pozostał w konspiracji aż do końca powstania. Planowano również powołanie dyktatora, który przejąłby władzę nad powstaniem. Wybranym przez Czerwonych kandydatem na to stanowisko był Ludwik MierosławskiLudwik Mierosławski (1814‑1878)Ludwik Mierosławski. Okazał się on jednak człowiekiem nieudolnym, który nie radził sobie z realiami walki partyzanckiej. Po przybyciu z emigracji i zorientowaniu się w przebiegu działań powrócił do Francji 21 lutego 1863 r.

Koncepcje walki

W okresie przed rozpoczęciem powstania przygotowywane były różne koncepcje działań zbrojnych. Spiskowcy musieli w swoich planach uwzględnić olbrzymią przewagę armii rosyjskiej, która w okresie pokoju liczyła ok. 100 tys. żołnierzy regularnej armii. Powstańcy mogli liczyć na niewielki odsetek tych sił, a więc z góry było wiadomo, że Rosjanie będą mieli wielką przewagę liczebną. Liczono, że jakimś rozwiązaniem tego problemu może być udział ochotników chłopskich, zachęconych uwłaszczeniem. Jednym ze współorganizatorów powstania był Polak, a jednocześnie kapitan armii rosyjskiej, Jarosław DąbrowskiJarosław Dąbrowski (1836‑1871)Jarosław Dąbrowski. Planował on atak na twierdzę w Modlinie, gdzie znajdowały się magazyny broni i amunicji. Ich zdobycie miało umożliwić oddziałom powstańczym należyte wyposażenie. Był to jednak wielki problem, bowiem po stronie polskiej brakowało broni strzeleckiej. Ponadto w oddziałach powstańczych nie było doświadczonych oficerów, którzy mogliby przekształcić ochotników w wyszkolonych żołnierzy.

RTHZOqaT7U6RP

Ilustracja przedstawia grupę powstańców z 1863 r. Jest to fotografia z epoki. Fotografia przedstawia grupę ośmiu powstańców - trzech siedzących i pięciu stojących za nimi. Wszyscy ubrani są w kurtki, spodnie i wysokie buty, Mają na głowach różnego rodzaju kapelusze lub czapki. Siedmiu z nich uzbrojonych jest w kosy postawione na sztorc. Mają także inne rodzaje broni, w tym strzelby i pistolety.

Mimo wielkich starań (np. organizowania zakupu broni za granicą i prób jej przemytu do Królestwa Polskiego) problem zaopatrzenia oddziałów powstańczych nie został nigdy rozwiązany. Były one wyposażone w przypadkowo zebraną broń. To stawiało powstańców na z góry przegranej pozycji w starciach z regularną armią rosyjską. Należy zauważyć, że armia rosyjska w momencie wybuchu powstania liczyła ponad 100 tys. żołnierzy, a potem została powiększona do 300 tys. Przeciw nim stanęło ok. 30 tysięcy powstańców.

R1MUFb4KC3gMx

Ilustracja przedstawia trzech żołnierzy armii rosyjskiej z czasów powstania styczniowego. Dwaj z nich stojący na pierwszym planie to piechurzy w ciemnych czapkach, wysokich butach i mundurach przepasanych pasem przyczepioną ładownicą do naboi. Uzbrojeni są w długolufową broń. Za nimi na koniu siedzi kawalerzysta w biało złotym mundurze i ozdobnym hełmie. W prawej ręce trzyma szablę.

Przebieg działań wojennych na Lubelszczyźnie i w Małopolsce

Działania wojenne podczas powstania styczniowego przybrały charakter wojny partyzanckiejwojna partyzanckawojny partyzanckiej. W terenie działały mało liczne tzw. „partie powstańcze”, które jedynie niekiedy łączyły się w większe oddziały. Podczas powstania stoczono około 1200 potyczek i niewielkich starć. Jedynie z rzadka dochodziło do większych bitew. Powstańcy kryli się w lasach, a o ich sukcesach (lub ich braku) mogła decydować postawa ludności chłopskiej. Bardzo często osobowość dowódców powstańczych odgrywała ważną rolę. Umiejętność zdobycia poparcia wśród ludności chłopskiej dawała możliwość zdobycia pożywienia, przewodników czy wręcz ochotników do oddziałów powstańczych.

Na południu Królestwa Polskiego - w Małopolsce i na Lubelszczyźnie - działali dwaj wybitni dowódcy oddziałów powstańczych. W Małopolsce wyróżnił się Marian Langiewicz.Marian Langiewicz (1827‑1887)Marian Langiewicz. Był on w oficerem armii pruskiej, artylerzystą. Przed wybuchem powstania przemycał broń do Królestwa. Po wybuchu został mianowany naczelnikiem powstańczym województwa sandomierskiego i krakowskiego. Próbowano powołać go na stanowisko dyktatora powstania, ponieważ politycznie związany był z kręgami stronnictwa Białych. Miał przeprowadzić koncentrację oddziałów w Górach Świętokrzyskich i uderzyć na Warszawę. Z tych planów nic jednak nie wyszło. Udało mu się zgromadzić ok. 1400 ludzi. Pokonał wojska rosyjskie w bitwie pod Słupią. Liczebność jego oddziałów rosła (do 2,5 tys. ludzi), jednak zostały pobite pod Chrobrzem i pod Grochowiskami. Langiewicz wycofał się z Królestwa Polskiego do Galicji. Został aresztowany przez Austriaków i spędził dwa lata więziony w twierdzy wojskowej Josephstadt. Jego kampania w Królestwie Polskim była krótka i nieudana.

Na Lubelszczyźnie oddziałami powstańczymi dowodził Michał Heidenreich‑KrukMichał Heidenreich‑Kruk (1831‑1886)Michał Heidenreich‑Kruk. Był on wcześniej oficerem armii rosyjskiej. Został mianowany naczelnikiem województw lubelskiego i podlaskiego. Został pokonany w bitwie pod Końskowolą. Odniósł zwycięstwo w bitwie pod Chruśliną i Żyrzynem. Został zmuszony do przekroczenia granicy z Galicją. Ponownie wrócił do Królestwa, lecz został pokonany w bitwie pod Kockiem. Ponownie wycofał się z Królestwa. Udał się na emigrację do Francji.

Bitwa pod Żyrzynem

Bitwa pod Żyrzynem była jedną z największych bitew powstania styczniowego. Została stoczona 8 sierpnia 1863 r. przez połączone oddziały powstańcze pod dowództwem Michała Heidenreicha‑Kruka (ok. 3‑3,5 tys. ludzi) z oddziałem wojsk rosyjskich pod dowództwem por. Laudańskiego. Liczył on ok. 500 żołnierzy dodatkowo wyposażonych w dwie armaty. Stanowił on eskortę konwoju pocztowego, który transportował ok. 200 tys. rubli.

Powstańcy przygotowali zasadzkę w miejscu, gdzie droga prowadziła przez las. Oddziały otworzyły ogień karabinowy do maszerującej rosyjskiej kolumny, a następnie otoczyły ją. Próby wyrwania się z okrążenia zakończyły się niepowodzeniem, a ogień rosyjskich armat okazał się nieskuteczny. Bitwa trwała ok. 5 godzin i zakończyła się rosyjską porażką. Z okrążenia udało się wyrwać samemu dowódcy z ok. 80 żołnierzami. Wieści o bitwie rozeszły się po Europie (pisały o tym gazety w wielu krajach). Powstańcy zdobyli nie tylko pieniądze, ale również zebrali z pola walki 400 karabinów, których brakowało w oddziałach powstańczych.

R11OCRp8xpkzs

Ilustracja przedstawia scenę bitwy pod Żyrzynem, rozgrywającą się na leśnej drodze. W centrum widać wóz z okutą skrzynią zamkniętą na kłódkę, ciągnięty przez trzy konie. Na jednym z nich siedzi rosyjski żołnierz, drugi leży martwy. Od tyłu i z lewej strony wóz jest atakowany przez kosynierów. Bronią do żołnierze rosyjscy. Wokół leżą ciała martwych żołnierzy. W tle widać przebiegającą między drzewami grupę polskich powstańców.

Bitwa miała także szersze reperkusje. Nastąpiła zmiana namiestnika w Królestwie Polskim. Został nim gen. Fiodor BergFiodor Berg (1794‑1874)gen. Fiodor Berg, zwolennik stłumienia powstania bezwzględnymi metodami. To on stał się pogromcą powstania. Był też, jak się okazało, ostatnim namiestnikiem Królestwa Polskiego. W związku z wcieleniem Królestwa do Cesarstwa Rosyjskiego urząd namiestnika został zlikwidowany.

Działania wojenne na Ukrainie

Działania powstańcze na Ukrainie rozpoczęły się później niż w Królestwie Polskim. Na obszarze Ziem Zabranych panowała o wiele trudniejsza sytuacja. Przywódcy tajnej organizacji na Rusi odsunęli termin wybuchu powstania na maj 1863 r. Domagali się także wkroczenia silnych oddziałów wojskowych z Królestwa. Aby przeciągnąć na stronę powstańczą chłopów ukraińskich opublikowana została tzw. „Złota Hramota”. Obiecywano w niej rozdanie ziemi chłopom, jednak działania te nie przyniosły większych efektów. Dowódcą partii powstańczej został Edmund RóżyckiEdmund Różycki (1827‑1893)Edmund Różycki. Dowodził on oddziałem ok. 200 kawalerzystów (tzw. jazdy wołyńskiej). Służył wcześniej w armii rosyjskiej jako artylerzysta. W powstaniu został naczelnikiem województwa wołyńskiego. Jego oddział miał się stać ośrodkiem formowania się większych sił. Wobec problemów w ich tworzeniu, oddział Różyckiego w bitwie pod Salichą przebił się przez przeważające siły rosyjskie i przeszedł przez granicę z Austrią.

Dyktatura Traugutta

Jednym z najważniejszych problemów powstania był wewnętrzny konflikt między dwoma stronnictwami - Białymi i Czerwonymi. BialBialiBiali usiłowali zdobyć władzę nad powstaniem, aby ograniczyć jego radykalizm. Liczyli na pomoc mocarstw zachodnich. Tymczasem CzerwoniCzerwoniCzerwoni chcieli zintensyfikować działania oddziałów partyzanckich i nakłonić do udziału w walkach chłopów. Konflikt skutecznie sparaliżował działania Rządu Narodowego. Ostatecznie władzę w wyniku zamachu stanu przejął Romuald TrauguttRomuald Traugutt (1826‑1864)Romuald Traugutt. Był on związany z kręgami Białych, ale zdawał sobie sprawę, że tylko metody Czerwonych zapewnić mogą zwycięstwo. Zdecydował się na przejęcie zwierzchnictwa nad powstaniem, zostając jego dyktatorem 17 października 1863 r.

Upadek powstania

Dzięki wysiłkowi Traugutta powstanie przetrwało zimę z 1863 na 1864 r. Starał się on wspierać oddziały powstańcze, organizując transporty zaopatrzenia i broni. Miał plan koncentracji i reorganizacji sił (organizacja korpusów grupujących oddziały partyzanckie). Jednak wiosną 1864 spadły na powstanie dwa ciosy. W marcu władze carskie ogłosiły uwłaszczenie ludności chłopskiej, oferując jej warunki takie same jak Rząd Narodowy. W kwietniu 1864 r. aresztowany został Traugutt. Nadzieje na pozyskanie ludności chłopskiej upadły - tym bardziej, że władze carskie wymusiły na szlachcie wprowadzenie w życie uwłaszczenia. W sierpniu 1864 r. powieszono publicznie Traugutta. Był to koniec powstania. Ostatnie  walki przeciągnęły się jeszcze do następnego roku, ale powstanie nie miało żadnej szansy na zwycięstwo. Najdłużej  walczącym oddziałem dowodził ks. Stanisław BrzóskaStanisław Brzóska (1832‑1865)Stanisław Brzóska (do kwietnia 1865 r.).

Słownik pojęć

Bibliografia

Z. Bieleń, (1993) Kampania letnia generała Heydenreicha‑Kruka, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio F, Historia” 48, s. 281‑303.

S. Kieniewicz, (2019) Powstanie styczniowe, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.

S. Kieniewicz, (1967) Spiskowcy i partyzanci 1863 roku, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe.