Rzeka jest naturalnym ciekiem powierzchniowym, który płynie w korycie wyżłobionym przez erozję rzeczną i okresowo zalewa dolinę rzeczną. W Polsce zakłada się, że rzeką jest ciek o powierzchni dorzeczadorzecze dorzecza powyżej 100 km². Początkiem rzeki może być źródłoźródło źródło albo obszar źródliskowy. Rzeka może również powstawać w wyniku połączenia się kilku mniejszych potoków lub wypływać z jeziora, lodowca albo bagna. Zasilają ją wody podziemne i te z opadów atmosferycznych. Stale uchodzi do innej rzeki, jeziora, morza. Czasem wysycha jeszcze przed ujściem do morza. Rzeki, które uchodzą do innego zbiornika wodnego, są rzekami głównymi; pozostałe to ich dopływydopływ dopływy. Rzeka główna wraz z dopływami tworzy system rzeczny.

RRZ1049nEtsdm

Zdjęcie ukazuje widok na krajobraz z płynącą rzeką. Zdjęcie wykonano o zachodzie słońca. Rzeka płynie, tworząc zakola, meandry.

Współczesny układ sieci rzecznej w Polsce ukształtował się w przeważającej części w czwartorzędzie i charakteryzuje się stosunkowo dobrym wykształceniem. Najdłuższymi rzekami są:

• Wisła – 1047 km, 

• Odra – 854 km, 

• Warta – 808 km, 

• Bug – 772 km,

• Narew – 484 km.

Wisła

Największe prawostronne dopływydopływ dopływy Wisły to Narew, San i Dunajec, a lewostronne to Pilica i Brda.

• Bieg górnybieg górnyBieg górny – jego koniec wyznacza dopływ Sanu.

Źródłaźródło Źródła Wisły znajdują się na zachodnim stoku Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim, na wysokości 1107 m n.p.m. Czarna Wisełka to potok źródłowy rzeki, który po połączeniu z Białą Wisełką i Malinką staje się rzeką i przyjmuje nazwę Wisła. W swoim biegu rzeka wykorzystuje naturalne, geologiczne struktury, płynąc np. rowem tektonicznym, który oddziela góry Karpaty od wzniesienia Wyżyny Małopolskiej. Wisła niedaleko Krakowa wcina się w wiekowe, twarde i odporne skały podłoża, przez co uzyskuje na tym odcinku charakter doliny przełomowej (przełom epigenetyczny). Po obu stronach doliny występują charakterystyczne, jurajskie, wapienne wzniesienia.

• Bieg środkowybieg środkowyBieg środkowy – jego koniec wyznacza ujście Narwi.

Na odcinku Puławy–Zawichost na Wiśle można zaobserwować przełom antecedentny. Oznacza to, że na drodze ukształtowanej doliny rzecznej wypiętrzyła się bariera górska. Wówczas silnie meandrująca rzeka niszczy i podcina swoje zbocza, powodując, że stają się one bardzo wysokie (nawet do ponad 60 m wysokości) i strome. W pobliżu Warszawy rzeka wykorzystuje na krótkim odcinku Pradolinę Warszawsko‑Berlińską, a na dłuższym odcinku Pradolinę Toruńsko‑Eberswaldzką. W okolicy Bydgoszczy zaczyna płynąć w kierunku północnym ku ujściu. Na końcu rozgałęzia się na ramiona Nogat, Szkarpawę i Leniwkę.

• Bieg dolnybieg dolnyBieg dolny

Wisła uchodzi do Zatoki Gdańskiej Morza Bałtyckiego, tworząc deltędelta deltę (Żuławy Wiślane).

Odra

Odra to najdłuższa droga śródlądowa w Polsce. Jest żeglowna od śluzy Koźle (wcześniej od ujścia Opawy; po 1997 roku nastąpiła zmiana na śluzę). Niestety od 2012 roku rzeka nie jest trwale wykorzystywana jako droga transportowa. Dzieje się tak przez trudności finansowe, które uniemożliwiają utrzymanie koryta rzeki w stanie możliwym do wykorzystania jej do transportu.

• Bieg górnybieg górnyBieg górny i odcinek źródłowy – kończy się przy ujściu rzeki Widawy.

Źródła Odry znajdują się w Republice Czeskiej, w Górach Odrzańskich i w Sudetach Wschodnich. Górna Odra to odcinek pomiędzy Olzą aż do ujścia Widawy. Przebiega między wypiętrzeniami Sudetów, Karpat i Wyżyny Małopolskiej. Odra cechuje się na tym odcinku silnie nachylonymi zboczami. W biegu górnym rzeka zmienia trzykrotnie kierunek.

• Bieg środkowybieg środkowyBieg środkowy – od Koźla do ujścia Warty.

W biegu środkowym Odra płynie w kierunku północno‑zachodnim. Jej dolina wykorzystuje utwory Pradoliny Wrocławskiej. Odcinek ok. 162 km biegu Odry poniżej ujścia Nysy Łużyckiej stanowi granicę państwową między Polską a Niemcami. Najważniejszym dopływem Odry jest Warta będąca trzecią co do długości rzeką w kraju.

• Bieg dolnybieg dolnyBieg dolny – rzeka uchodzi do Zalewu Szczecińskiego.

W biegu dolnym uchodzi ona do Zalewu Szczecińskiego w okolicach Polic. Ujście to ma charakter estuariumestuarium estuarium.

Obszar Polski znajduje się w zlewiskuzlewisko zlewisku kilku mórz: Morza Bałtyckiego, Morza Czarnego i Morza Północnego.

1. Zlewisko Morza Bałtyckiego (99,7% obszaru Polski)

R11wjXqw9XbtJ

Wykres kołowy dotyczy zlewiska Morza Bałtyckiego. Dorzecze Wisły 55,2%, dorzecze Odry 33,9%, dorzecze rzek przymorza 7,4%, dorzecze Pregoły 2,4%, dorzecze Niemna 0,8%, dorzecze Łaby, Dunaju, Dniestru po 0,1%.

• w dorzeczachdorzecze dorzeczach rzek: Wisły (55,2%); Odry (33,9%); mniejszych rzek przymorza (7,4%), np. Rega, Parsęta, Wieprza, Słupia, Reda i Łeba; Niemna (0,8%), np. Czarna Hańcza i Szeszupa; Pregoły (2,4%), np. Łyna i Guber.

2. Zlewisko Morza Czarnego (0,2% obszaru Polski)

RyQYEO1uL2N1X

Wykres kołowy dotyczy zlewiska Morza Czarnego: dorzecze Dunaju (Orawa) 63,2%, dorzecze Dniestru (Strwiąż) 36,8%.

• Strwiąż – dorzecze Dniestru (0,07%),

• Orawa – dorzecze Dunaju (0,12%).

3. Zlewisko Morza Północnego (0,1% obszaru Polski)

• Izera i Orlica – dorzecze Łaby (0,08%).

Wielkość i przebieg dorzeczy przedstawia poniższa mapa.

Charakterystyczną cechą obu największych dorzeczy jest ich asymetria, tzn. wschodnie, prawe części dorzeczy cieków wodnych głównych są bardziej rozbudowane niż zachodnie, lewe. Stosunek dopływów lewych do prawych wynosi w przypadku Wisły 27:73, a Odry 30:70.

W przebiegu dolin rzek występujących na terenach wyżej położonych (głównie na południu Polski) wyraźnie widoczne są załamania ich biegu – rzeki były często łamane i tworzyły tzw. układ schodowy (na przemian występują odcinki południkowe i równoleżnikowe). Wynika to (podobnie jak asymetria dorzeczyasymetria dorzeczy asymetria dorzeczy) z rozwoju sieci rzecznej w plejstocenie i holocenie oraz nachylenia obszaru Polski w kierunku północno‑zachodnim. W czasie zlodowaceń, gdy odpływ wód na północ był blokowany, wody powierzchniowe odpływały pradolinami na zachód, wzdłuż czoła lodowca. Wraz z cofaniem się lądolodu wody rzeczne przerzucały się do dolin o przebiegu południe–północ (często przełomowych), zgodnie z ogólnym spadkiem wysokości bezwzględnych w kierunku północnym. Analizując sieć rzeczną, można stwierdzić, że większość średnich i większych rzek w Polsce posiada skomplikowany charakter swoich dolin, który jest współcześnie modelowany przez człowieka i jego działalność.

Głównym obszarem źródliskowym dla polskich rzek są góry Karpaty i Sudety, gdzie  oprócz Wisły i Odry swój początek mają liczne mniejsze rzeki, które potem stanowią dopływy głównej sieci.

Inne obszary źródliskowe polskich rzek to wyżyny – skąd wypływają: Wieprz (Roztocze), Warta i Pilica (Wyżyna Krakowsko‑Częstochowska), Kamienna, Bug (obszar poza Polską, Gołogóry na Podolu w Ukrainie) – oraz pas pojezierzy, szczególnie obszar Pojezierza Pomorskiego (Drawa, Gwda, Brda, Wda, Wierzyca, Łeba, Łupawa, Słupia, Wieprza, Parsęta, Rega) i Mazurskiego (Osa, Drwęca, Wkra, Orzyc, Omulew, Pisa, Guber, Pasłęka), w obrębie którego we wzniesieniach morenowych początek mają rzeki takie jak: Ełk, Pisa, Nida, Parsęta, Słupia i wiele innych stosunkowo małych rzek.

R1RgkbaXimN5f

Zdjęcie przedstawia niewysoką kaskadę. Kaskada spływa po skałach w terenie leśnym. Teren jest pagórkowaty.

Ustrój rzek w Polsce jest złożony, określa się go jako deszczowo‑śnieżny: największe znaczenie ma zasilanie bezpośrednie (przez opady atmosferyczne), nieco mniejsze pośrednie (przez roztopy śnieżne).

W zależności od pory roku obserwujemy różny stan wód. Maksima wysokości poziomu rzek, zwane wyżówkami, występują w dwóch okresach: w czasie letnich opadów deszczu (w lipcu – na nizinach, w czerwcu – w górach) i w czasie wiosennych roztopów śniegu, wywołanych dość szybkim ociepleniem: między marcem a kwietniem (dotyczy to w szczególności górskiego południa Polski i nizinnego wschodu Polski).

R1QgbLkZlLMrP

Wykres przepływu Wisły w ciągu roku. Wyższe wartości są od marca do lipca. Największy przepływ jest w połowie kwietnia - 450 metrów sześciennych na sekundę. Najmniejszy w połowie września - 190 metrów sześciennych na sekundę.

Powodzie w Polsce wykazują tendencję do występowania w ściśle określonych porach roku, kiedy pojawiają się najbardziej sprzyjające do ich tworzenia warunki. Wyróżniamy:

Najniższe stany wód, zwane niżówkami, występują w Polsce najczęściej pod koniec lata (sierpień–wrzesień), kiedy obserwuje się stosunkowo niewielkie opady deszczu oraz duże parowanie wywołane wysokimi temperaturami powietrza. Znacznie rzadziej można je zaobserwować w okresie zimy (grudzień–luty), ponieważ duża część wód jest wtedy zretencjonowana w postaci grubej pokrywy śnieżnej.

Ważną rolę w kształtowaniu się granic państw odgrywają granice naturalne takie jak rzeki. Granica Polski w części utworzona jest przez naturalne cieki (Niemcy–Polska przez Nysę Kłodzką i Odrę). Gospodarowanie wodą wymaga prowadzenia spójnego monitoringu i badań hydrologicznych. Zadanie to jest często utrudnione z powodu innego sposobu prowadzenia takich działań przez państwa ze sobą sąsiadujące. Położenie koryt rzek wpływa wówczas na sposób prowadzenia monitoringu, gęstość sieci obserwacyjnej, zakres prowadzonych pomiarów i sposób udostępniania danych hydrometeorologicznych wykorzystywanych w analizach zasobów wodnych danej zlewni, a także na zróżnicowanie dostępności zasobów kartograficznych używanych do obliczania różnych parametrów. Poprawność analiz gwarantowana jest poprawnością danych, które powinny być spójne i porównywalne. Dane hydrometeorologiczne na terenie Polski zbierane są wszędzie w ten sam sposób i z wykorzystaniem przez hydrologów tych samych zasad, co gwarantuje spójność hydrologiczną terytorium Polski.

Słownik