Jan Polkowski

R1DsGmK9wXeHz1

Obraz przedstawia portret młodego mężczyzny. Ma on krótkie, proste włosy. Jego twarz jest owalna. Mężczyzna nosi okulary. Lekko się uśmiecha.

(ur. 1953) – poeta, dziennikarz, działacz opozycji antykomunistycznej w okresie PRLPolska Rzeczpospolita Ludowa (PRL)PRL. Dorastał w krakowskiej dzielnicy Nowa Huta, którą później często opisywał w swoich wierszach. W czasie studiów polonistycznych na Uniwersytecie Jagiellońskim nawiązał kontakty z krakowskim środowiskiem literackim. Jako poeta zadebiutował w 1978 roku na łamach drugoobiegowegodrugi obiegdrugoobiegowego kwartalnika „Zapis”. W tym samym roku założył czasopismo „Sygnał”. Działał również w opozycyjnym wobec władz komunistycznych Studenckim Komitecie „Solidarności”. Po wprowadzeniu stanu wojennego był internowany. Gdy go zwolniono, został redaktorem naczelnym kwartalnika „Arka”. Pełnił tę funkcję w latach 1983–1990. Po transformacji ustrojowej został dziennikarzem i wydawcą oraz poświęcił się pracy w organizacjach społecznych. Twórczość Polkowskiego dzieli się na dwa etapy. Pierwszy obejmuje lata 1978–1990, kiedy poeta wydał w drugim obiegu i wydawnictwach emigracyjnych pięć tomów poetyckich: debiutancki To nie jest poezja (1980), Oddychaj głęboko (1981), Ogień. Z notatek 1982–1983 (1983), Wiersze 1977–1984 (1986), Drzewa (1987). Po opublikowaniu już w wolnej Polsce Elegii z Tymowskich Gór i innych wierszy (1990) na niemal dwadzieścia lat wycofał się z życia literackiego. Drugi etap twórczości Polkowskiego otwiera tom Cantus z 2009 roku. Napisał powieść Ślady krwi (2013) oraz zbiór felietonów Polska moja miłość (2014). Poeta jest laureatem m.in. Nagrody Fundacji im. Kościelskich (1983) oraz Nagrody im. Andrzeja Kijowskiego (2010).

„Poeta stanu wojennego”

RaIMAyOiWm3mU

Zdjęcie przedstawia cztery druki z tak zwanego drugiego obiegu. To trzy książki: Aleksandra Bergmana Najlepszy sojusznik Hitlera, Krystyny Kersten Historia polityczna Polski 1944-56 i Aleksandra Wata Mój wiek. Jest także na zdjęciu numer czasopisma - paryskiej Kultury.

W drugim obiegu

Pierwszy etap twórczości Jana Polkowskiego, zamykający się w latach 1978–1990, związany jest z funkcjonowaniem drugiego obiegu wydawniczego. Mianem tym określa się sieć wydawnictw i drukarni działających nielegalnie i rozpowszechniających publikacje bezdebitowedebitbezdebitowe, o treści blokowanej przez cenzurę PRL. Drugi obieg zaczął działać w Polsce od połowy lat 70., a jego rozwój wiązał się z powstaniem opozycyjnych ugrupowań politycznych i ruchów społecznych, przede wszystkim Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela oraz Komitetu Obrony RobotnikówKomitet Obrony RobotnikówKomitetu Obrony Robotników. Do końca lat 70. ukazywało się około 200 tytułów czasopism politycznych, społecznych i kulturalnych, zaś ich liczbę w latach 80. szacuje się na 2000. Oprócz prasy drukowano także dzieła literackie i naukowe autorów objętych przez władze zakazem druku (zarówno krajowych, jak i emigracyjnych). Fenomen drugiego obiegu polegał na jego oddolnej organizacji – publikacje (zwane bibułą) przygotowywano w prywatnych mieszkaniach (niekiedy również w państwowych zakładach drukarskich poza godzinami pracy), przepisywano na maszynach, a kopie sporządzano na powielaczachpowielaczpowielaczach i rozpowszechniano w gronie znajomych (w ten sposób jeden egzemplarz czytało nawet kilkadziesiąt osób). Działalność drugoobiegowa – nie tylko pisanie i czytanie tekstów nieskontrolowanych przez cenzurę, ale też samo posiadanie bibuły i urządzeń drukarskich – była ścigana przez Służbę BezpieczeństwaSłużba Bezpieczeństwa (SB)Służbę Bezpieczeństwa i surowo karana.

R1RYyYMCqgX8G

Zdjęcie przedstawia posiedzenie Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego. W dużej, wysokiej sali z kolumnami siedzi przy stołach ustawionych w prostokąt grupa mężczyzn. Większość z nich to żołnierze. Główne miejsce przy stole zajmuje Wojciech Jaruzelski.

Dla Polkowskiego – działacza opozycji antykomunistycznej, debiutującego jako poeta kilka lat po powstaniu drugiego obiegu, wybór takiego sposobu komunikacji z odbiorcami był naturalny. Okoliczności ogłaszania jego tomów poetyckich były jedną z przyczyn, dla których do Polkowskiego przylgnęły określenia „poeta polityczny” i „poeta stanu wojennego”. Ważnym tematem jego twórczości było bowiem polskie – i szerzej, wschodnioeuropejskie – doświadczenie totalitarnego zniewolenia, przemocy władzy i jej deprawującego wpływu na moralność jednostki. W wierszach z lat 80. Polkowski często przywoływał wydarzenia z historii XX wieku (np. wojenna tułaczka, powojenne przesiedlenia związane ze zmianą granic) oraz te współczesne, w których sam uczestniczył (stan wojenny, doświadczenie internowania). Jego wiersze nie poprzestają jednak na sprawozdaniu z tych wydarzeń ani nie ograniczają się do doraźnej agitacjiagitacjaagitacji antykomunistycznej. Jak zauważył badacz literatury Wojciech Kudyba, cechuje je:

Historia jednostek i narodów jest zatem punktem wyjścia do stawiania uniwersalnych pytań etycznych.

„To nie jest poezja”

Wybór tematyki wypływa w twórczości Polkowskiego wprost z jego koncepcji poezji wyrażanej w licznych utworach metapoetyckich. Zadaniem sztuki słowa jest według autora Oddychaj głęboko właściwe nazywanie świata – poszukiwanie słów opisujących go w sposób niezniekształcony i niesfałszowany. Działanie poety powinno być zatem dopełnieniem boskiego aktu stworzenia. W wierszu Strumień wieczności Polkowski opisywał to działanie następująco:

Poetycki minimalizm

Drogą do wypracowania „języka rzeczy” stał się dla Polkowskiego minimalizm – rezygnacja z poetyckiej ozdobności (manifestowana już w tytule debiutanckiego tomu: To nie jest poezja). Znakiem rozpoznawczym poety są elipsyelipsaelipsy, niemal całkowita rezygnacja z interpunkcji i jak największe skondensowanie przekazu (wiele wierszy Polkowskiego liczy mniej niż sześć wersów), możliwe zwłaszcza dzięki stosowaniu aluzjialuzja literackaaluzji. W swoim dążeniu do oczyszczenia języka poezji ze zbędnych elementów twórca nie odcina się od tradycji literackiej. Przeciwnie, podkreśla więzi z nią, nadając swoim wierszom tytuły utworów innych poetów (np. „Snuć miłość” – powtórzenie tytułu jednego z liryków lozańskich Adama Mickiewicza; Poemat dla dorosłych – powtórzony tytuł tekstu Adama Ważyka) albo umieszczając w roli tytułu cytaty wraz z nazwiskami ich autorów (np. Co nie jest wymówione, zmierza do nieistnienia. Czesław Miłosz; Mówiliśmy prostym językiem żywiołów. Zbigniew Herbert). Najważniejszym źródłem inspiracji i aluzji w poezji Polkowskiego jest Biblia. Na przykład w wierszu Którzy nie widzieli (sam tytuł jest cytatem z Ewangelii według św. Jana) tradycja chrześcijańska pozwala przejść od opisu więźnia do rozważań nad etyką oprawców i prześladowanych:

W wierszu ujawnia się działanie „języka rzeczy”. Przedmiot materialny – więzienny posiłek, kawałek chleba – staje się biblijnym znakiem pojednania, które może zmienić wroga w przyjaciela albo przynajmniej uśpić jego czujność.

Język właściwie użyty

Stanowisko metapoetyckiemetapoetyckiemetapoetyckie Jana Polkowskiego jest bliskie poglądom Zbigniewa Herberta. Poezja, rozumiana jako „język właściwie użyty” (tą formułą opisał koncepcję Polkowskiego krytyk literacki Jan Błońskitą formułątą formułą opisał koncepcję Polkowskiego krytyk literacki Jan Błoński), oprócz funkcji nazywania świata spełnia – podobnie jak u autora Przesłania Pana Cogito – funkcję moralną. Ochrania świat wartości i toruje drogę do poznania go.

Słownik