Przeczytaj
Jan Polkowski
(ur. 1953) – poeta, dziennikarz, działacz opozycji antykomunistycznej w okresie PRLPRL. Dorastał w krakowskiej dzielnicy Nowa Huta, którą później często opisywał w swoich wierszach. W czasie studiów polonistycznych na Uniwersytecie Jagiellońskim nawiązał kontakty z krakowskim środowiskiem literackim. Jako poeta zadebiutował w 1978 roku na łamach drugoobiegowegodrugoobiegowego kwartalnika „Zapis”. W tym samym roku założył czasopismo „Sygnał”. Działał również w opozycyjnym wobec władz komunistycznych Studenckim Komitecie „Solidarności”. Po wprowadzeniu stanu wojennego był internowany. Gdy go zwolniono, został redaktorem naczelnym kwartalnika „Arka”. Pełnił tę funkcję w latach 1983–1990. Po transformacji ustrojowej został dziennikarzem i wydawcą oraz poświęcił się pracy w organizacjach społecznych. Twórczość Polkowskiego dzieli się na dwa etapy. Pierwszy obejmuje lata 1978–1990, kiedy poeta wydał w drugim obiegu i wydawnictwach emigracyjnych pięć tomów poetyckich: debiutancki To nie jest poezja (1980), Oddychaj głęboko (1981), Ogień. Z notatek 1982–1983 (1983), Wiersze 1977–1984 (1986), Drzewa (1987). Po opublikowaniu już w wolnej Polsce Elegii z Tymowskich Gór i innych wierszy (1990) na niemal dwadzieścia lat wycofał się z życia literackiego. Drugi etap twórczości Polkowskiego otwiera tom Cantus z 2009 roku. Napisał powieść Ślady krwi (2013) oraz zbiór felietonów Polska moja miłość (2014). Poeta jest laureatem m.in. Nagrody Fundacji im. Kościelskich (1983) oraz Nagrody im. Andrzeja Kijowskiego (2010).
„Poeta stanu wojennego”
W drugim obiegu
Pierwszy etap twórczości Jana Polkowskiego, zamykający się w latach 1978–1990, związany jest z funkcjonowaniem drugiego obiegu wydawniczego. Mianem tym określa się sieć wydawnictw i drukarni działających nielegalnie i rozpowszechniających publikacje bezdebitowebezdebitowe, o treści blokowanej przez cenzurę PRL. Drugi obieg zaczął działać w Polsce od połowy lat 70., a jego rozwój wiązał się z powstaniem opozycyjnych ugrupowań politycznych i ruchów społecznych, przede wszystkim Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela oraz Komitetu Obrony RobotnikówKomitetu Obrony Robotników. Do końca lat 70. ukazywało się około 200 tytułów czasopism politycznych, społecznych i kulturalnych, zaś ich liczbę w latach 80. szacuje się na 2000. Oprócz prasy drukowano także dzieła literackie i naukowe autorów objętych przez władze zakazem druku (zarówno krajowych, jak i emigracyjnych). Fenomen drugiego obiegu polegał na jego oddolnej organizacji – publikacje (zwane bibułą) przygotowywano w prywatnych mieszkaniach (niekiedy również w państwowych zakładach drukarskich poza godzinami pracy), przepisywano na maszynach, a kopie sporządzano na powielaczachpowielaczach i rozpowszechniano w gronie znajomych (w ten sposób jeden egzemplarz czytało nawet kilkadziesiąt osób). Działalność drugoobiegowa – nie tylko pisanie i czytanie tekstów nieskontrolowanych przez cenzurę, ale też samo posiadanie bibuły i urządzeń drukarskich – była ścigana przez Służbę BezpieczeństwaSłużbę Bezpieczeństwa i surowo karana.
Dla Polkowskiego – działacza opozycji antykomunistycznej, debiutującego jako poeta kilka lat po powstaniu drugiego obiegu, wybór takiego sposobu komunikacji z odbiorcami był naturalny. Okoliczności ogłaszania jego tomów poetyckich były jedną z przyczyn, dla których do Polkowskiego przylgnęły określenia „poeta polityczny” i „poeta stanu wojennego”. Ważnym tematem jego twórczości było bowiem polskie – i szerzej, wschodnioeuropejskie – doświadczenie totalitarnego zniewolenia, przemocy władzy i jej deprawującego wpływu na moralność jednostki. W wierszach z lat 80. Polkowski często przywoływał wydarzenia z historii XX wieku (np. wojenna tułaczka, powojenne przesiedlenia związane ze zmianą granic) oraz te współczesne, w których sam uczestniczył (stan wojenny, doświadczenie internowania). Jego wiersze nie poprzestają jednak na sprawozdaniu z tych wydarzeń ani nie ograniczają się do doraźnej agitacjiagitacji antykomunistycznej. Jak zauważył badacz literatury Wojciech Kudyba, cechuje je:
Generacja źle obecnaskłonność do refleksji, do mozolnego poszukiwania ukrytego (egzystencjalnego? duchowego?) sensu w jawnym bezsensie historii
Historia jednostek i narodów jest zatem punktem wyjścia do stawiania uniwersalnych pytań etycznych.
„To nie jest poezja”
Wybór tematyki wypływa w twórczości Polkowskiego wprost z jego koncepcji poezji wyrażanej w licznych utworach metapoetyckich. Zadaniem sztuki słowa jest według autora Oddychaj głęboko właściwe nazywanie świata – poszukiwanie słów opisujących go w sposób niezniekształcony i niesfałszowany. Działanie poety powinno być zatem dopełnieniem boskiego aktu stworzenia. W wierszu Strumień wieczności Polkowski opisywał to działanie następująco:
Strumień wiecznościJęzyk rzeczy, poezja czystych przedmiotów
bez cienia chęci by mówiąc „stół”
powiedzieć coś więcej.
Ale powiedzieć w sposób tak
przezroczysty by było widać
ten jedyny ciepły trochę kiwający się stół
obarczony zapachami dziecinnymi dotknięciami
zmarłych z jedną szufladą
podpartą wysuwającymi się wraz z nią nogami
by zobaczyć
stanie się poezji:
pierwszy obrót ziemi.
Poetycki minimalizm
Drogą do wypracowania „języka rzeczy” stał się dla Polkowskiego minimalizm – rezygnacja z poetyckiej ozdobności (manifestowana już w tytule debiutanckiego tomu: To nie jest poezja). Znakiem rozpoznawczym poety są elipsyelipsy, niemal całkowita rezygnacja z interpunkcji i jak największe skondensowanie przekazu (wiele wierszy Polkowskiego liczy mniej niż sześć wersów), możliwe zwłaszcza dzięki stosowaniu aluzjialuzji. W swoim dążeniu do oczyszczenia języka poezji ze zbędnych elementów twórca nie odcina się od tradycji literackiej. Przeciwnie, podkreśla więzi z nią, nadając swoim wierszom tytuły utworów innych poetów (np. „Snuć miłość” – powtórzenie tytułu jednego z liryków lozańskich Adama Mickiewicza; Poemat dla dorosłych – powtórzony tytuł tekstu Adama Ważyka) albo umieszczając w roli tytułu cytaty wraz z nazwiskami ich autorów (np. Co nie jest wymówione, zmierza do nieistnienia
. Czesław Miłosz; Mówiliśmy prostym językiem żywiołów
. Zbigniew Herbert). Najważniejszym źródłem inspiracji i aluzji w poezji Polkowskiego jest Biblia. Na przykład w wierszu Którzy nie widzieli (sam tytuł jest cytatem z Ewangelii według św. Jana) tradycja chrześcijańska pozwala przejść od opisu więźnia do rozważań nad etyką oprawców i prześladowanych:
Nawet nie widzisz że klawiszklawisz przyniósł posiłek.
Stojąc przy zimnej ścianie kreślisz bezwiednie
znak przebaczenia
i łamiesz chleb
żeby zalepić oczy
Judaszowi.
W wierszu ujawnia się działanie „języka rzeczy”. Przedmiot materialny – więzienny posiłek, kawałek chleba – staje się biblijnym znakiem pojednania, które może zmienić wroga w przyjaciela albo przynajmniej uśpić jego czujność.
Język właściwie użyty
Stanowisko metapoetyckiemetapoetyckie Jana Polkowskiego jest bliskie poglądom Zbigniewa Herberta. Poezja, rozumiana jako „język właściwie użyty” (tą formułą opisał koncepcję Polkowskiego krytyk literacki Jan Błońskitą formułą opisał koncepcję Polkowskiego krytyk literacki Jan Błoński), oprócz funkcji nazywania świata spełnia – podobnie jak u autora Przesłania Pana Cogito – funkcję moralną. Ochrania świat wartości i toruje drogę do poznania go.
Słownik
(łac. agitāre – potrząsać) – działania nakłaniające do przyjęcia określonego poglądu lub podjęcia działania w konkretnej sprawie
(łac. allusio) – świadome nawiązanie w tekście utworu literackiego do innego dzieła
(łac. ellipsis – opuszczenie) – opuszczenie w zdaniu wyrazu lub wyrazów, których można się domyślić dzięki kontekstowi
(łac. debere – być dłużnym, zadłużyć się, musieć; fr. débit – przepływ, sprzedaż) – zezwolenie urzędu cenzorskiego na rozpowszechnienie dzieła
antykomunistyczna organizacja społeczna działająca w PRL od września 1976 roku do września 1977 roku, zajmująca się pomocą prawną, materialną i lekarską represjonowanym za strajki robotnikom i ich rodzinom
proste urządzenie drukarskie umożliwiające skopiowanie tekstu z matrycy – bibuły pokrytej warstwą wosku lub żelatyny, na której wyciskano tekst odręcznie lub na maszynie do pisania
forma państwowości polskiej istniejąca od 1944 (oficjalnie od 1952) do 1989 roku; nominalnie suwerenna, faktycznie uzależniona politycznie od Związku Radzieckiego
antykomunistyczna organizacja społeczna działająca w PRL w latach 1977–1981
instytucja powołana w 1956 roku do obrony bezpieczeństwa wewnętrznego PRL; jej działalność w praktyce polegała na rozbudowanej inwigilacji obywateli, prześladowaniu działaczy opozycji antykomunistycznej oraz brutalnym tłumieniu demonstracji i strajków; SB została rozwiązana w 1990 roku