Przeczytaj
Przegląd systematyczny stawonogów (Arthropoda)
Stawonogi (Arthropoda) to typ bezkręgowców, najliczniejszy pod względem liczby gatunków w królestwie zwierząt (opisano ponad milion gatunków stawonogów).
Typ stawonogi (Arthropoda) podzielono na następujące podtypy:
skorupiaki (Crustacea);
szczękoczułkowce (Chelicerata);
tchawkowce (Tracheata).
Podtyp: skorupiaki (Crustacea)
Zdecydowana większość skorupiaków (Crustacea) to zwierzęta wodne. Nieliczne żyją w wilgotnych miejscach na lądzie.
Skorupiaki oddychają skrzelami. Mają dwie pary czułków oraz trzy pary odnóży gębowych – dwie pary szczęk i żuwaczki. Na tułowiu osadzone są odnóża kroczne. U niektórych gatunków występują odnóża odwłokowe.
Za wydalanie odpowiadają gruczoły czułkowe lub szczękowe. Skorupiaki zazwyczaj są rozdzielnopłciowe.
Dział: skorupiaki niższe – podraczki (Entomostraca)
Skorupiaki niższe to niewielkich rozmiarów organizmy występujące w środowisku wodnym. Nieliczne gatunki żyją na lądzie, w środowiskach o wysokiej wilgotności. Głowa podraczków ma zawsze sześć segmentów. Skorupiaki te nie mają odnóży odwłokowych. W ich rozwoju występuje jednooka larwa – pływik, która ma trzy pary odnóży.
Przedstawicielami skorupiaków niższych są mikroskopijne organizmy należące do rodzaju rozwielitek (Daphnia) i osiadłe pąkle (Balanus).
Dział: skorupiaki wyższe – rakowce (Malacostraca)
Ciało skorupiaków wyższych pokryte jest chitynowym pancerzem. Dzieli się ono na dwie tagmytagmy - głowotułów i odwłok. U zwierząt tych występują odnóża gębowe, tułowiowe i odwłokowe. Jedna z par odnóży przekształcona jest w szczypce. Jak wszystkie skorupiaki, rakowce mają dwie pary czułków. Na części głowowej znajdują się oczy złożone. W ich rozwoju występuje larwa – żywik, która ma ciało podzielone na trzy tagmy (głowę, tułów, odwłok) i różną liczbę odnóży.
Do skorupiaków wyższych (Malacostraca) zalicza się:
dziesięcionogi (Decapoda);
równonogi (Isopoda);
obunogi (Amphipoda);
kleszczugi (Tanaidacea).
Większość skorupiaków wyższych to zwierzęta wodne. Słodkowodne raki oraz słonowodne homary, krewetki i kraby są przedstawicielami rzędu dziesięcionogów (Decapoda). Ich kutykula utwardzona jest węglanem wapnia. Pancerz, który okrywa grzbietową część głowotułowia, tworzy tarczę – karapakskarapaks.
Wśród przedstawicieli rzędu równonogów (Isopoda) są zwierzęta słodkowodne, morskie i lądowe. Do równonogów lądowych należy stonoga (Oniscus). Zamiast skrzeli ma ona pod pancerzem odwłoka system rurek.
Podtyp: szczękoczułkowce (Chelicerata)
Większość współczesnych szczękoczułkowców żyje na lądzie. Ich ciało podzielone jest na głowotułów i odwłok. Zwierzęta te mają dwie pary odnóży gębowych – szczękoczułki i nogogłaszczki oraz cztery pary odnóży krocznych. Nie występują u nich czułki. Szczękoczułkowce są rozdzielnopłciowe.
Do podtypu szczękoczułkowców należą gromady:
staroraki (Merostomata);
pajęczaki (Arachnida).
Gromada: staroraki (Merostomata)
Gromada: pajęczaki (Arachnida)
Podtyp: tchawkowce (Tracheata)
Gromada: wije (Myriapoda)
Wije (Myriapoda) są zwierzętami lądowymi. Ich ciało składa się z głowy i wielosegmentowego tułowia. Brak u nich wyodrębnionego odwłoka. Na głowie mają parę czułków, żuwaczki oraz jedną lub dwie pary szczęk.
Dzielą się na podgromady:
pareczniki (jednoparce; Chilopoda);
krocionogi (dwuparce; Diplopoda);
drobnonogi (Symphyla);
skąponogi (Pauropoda).
Gromada: owady (Insecta)
Owady to najliczniejsza gromada zwierząt.
Ciało wszystkich owadów składa się z: głowy, tułowia, odwłoka oraz trzech par odnóży krocznych.
Gromada owadów dzieli się na dwie podgromady:
owady bezskrzydłe (Apterygota);
owady uskrzydlone (Pterygota).
Podgromada: owady bezskrzydłe (Apterygota)
Owady bezskrzydłe (Apterygota) zamieszkują ciemne i wilgotne miejsca.
Stawonogi te nigdy nie wykształciły skrzydeł. Mają oczy proste i aparat gębowy typu gryzącego. Mogą mieć szczątkowe odnóża odwłokowe. Są rozdzielnopłciowe. Zazwyczaj przechodzą rozwój prosty.
Do podgromady owadów bezskrzydłych należą rzędy:
rybiki (Zygentoma);
przerzutki (Archaeognatha).
Podgromada: owady uskrzydlone (Pterygota)
Owady uskrzydlone (Pterygota) zamieszkują środowisko lądowe i wodne.
Owady na drugim i trzecim segmencie tułowia mają skrzydła. Na głowie znajdują się aparat gębowy różnego typu i oczy złożone. Odnóża kroczne ulegają przekształceniom. Owady uskrzydlone przechodzą rozwój złożony z przeobrażeniem niezupełnym lub z przeobrażeniem zupełnym.
Podgromada ta dzieli się na wiele rzędów.
Pozostałe rzędy owadów to:
chruściki, gladiatory, grzebiki, jętki, nogoprządki, psotniki, sieciarki, skorki, straszyki, świerszczokaraczany, wachlarzoskrzydłe, wciornastki, widelnice, wielbłądki, wielkoskrzydłe i wojsiłki.
Znaczenie stawonogów w przyrodzie i dla człowieka
Stawonogi mają ogromne znaczenie w przyrodzie i dla człowieka.
Organizmy te są istotnym elementem łańcuchów pokarmowych, stanowiąc pokarm wielu zwierząt: innych stawonogów, ryb, płazów (żab i ropuch), gadów (jaszczurek), ptaków i ssaków. Duże skorupiaki i nieliczne owady są również ważnym składnikiem pożywienia człowieka w wielu regionach świata.
Roślinożerne stawonogi, takie jak motyle, termity, mszyce i pszczoły, zjadają pokarm roślinny: liście, kwiaty, nektar, owoce, nasiona, soki roślinne, a także twarde drewno. Mają wpływ na roślinność i skład gatunkowy fauny. Część z nich jest szkodnikami upraw, powodującymi straty w rolnictwie (stonka ziemniaczana, bielinek kapustnik) i sadownictwie (owocówka jabłkóweczka, misecznik śliwowy) oraz w lasach (brudnica mniszka, strzygonia choinówka).
Niektóre gatunki stawonogów, takie jak rozkruszek mączny, wołek zbożowy i mól ziarniak, niszczą przechowywane ziarno zbóż i produkty żywnościowe.
Błonkoskrzydłe, muchówki i motyle z gromady owadów pełnią kluczową funkcję jako zapylacze roślin, w tym również tych uprawianych na żywność i paszę dla bydła.
Drapieżne stawonogi, takie jak biegacze, biedronki i osy, najczęściej żywią się innymi stawonogami i mięczakami. Tym samym biorą istotny udział w obiegu materii i regulują liczbę organizmów, którymi się żywią. Niektóre z nich zjadają padlinę i inne odpady, oczyszczają więc z nich środowisko, w którym bytują.
Gatunki należące m.in. do krocionogów, drobnonogów i owadów odżywiają się martwą materią organiczną, przyspieszając procesy glebotwórcze.
Rozwielitki to zwierzęta filtrujące zawiesinę organiczną, dzięki czemu przyspieszają proces samooczyszczania wód.
Stawonogi pasożytnicze są szkodliwe i groźne dla człowieka. Roztocze kurzu domowego wywołuje alergie, a świerzbowiec ludzki – świerzb. Inne stawonogi mogą przenosić choroby, np. wesz ludzka jest wektorem dla chorób takich jak tyfus, komar widliszek – malarii, mucha tse‑tse – śpiączki afrykańskiej a pchła szczurza – dżumy. Niektóre gatunki są jadowite, np. wśród owadów – osy i szerszenie, a wśród pająków – ptasznik australijski i wałęsak brazylijski.
Stawonogi mogą być też niszczycielskie, np. szarańcza jest groźnym szkodnikiem upraw. Niektóre owady, np. mole włośniczki i mole kożuszniki, niszczą ubrania, książki i eksponaty muzealne.
Pszczoły i jedwabniki są hodowane przez człowieka. Pszczoły hoduje się w celu uzyskiwania miodu i wosku. Ponadto mleczko pszczele wykorzystywane jest w przemyśle kosmetycznym i farmaceutycznym. Jedwabniki są hodowane w celu uzyskiwania jedwabnych nici.
Słownik
fragment chitynowego szkieletu zewnętrznego stawonogów osłaniający z góry i z boków głowotułów; występuje u części skorupiaków i ostrogonów
komora zawierająca dobrze ukrwione płytki, na których powierzchni zachodzi wymiana gazowa; połączenie płucotchawki ze środowiskiem zewnętrznym zapewnia przetchlinka
części ciała stawonogów powstałe z połączenia kilku segmentów; najczęściej są to głowa, tułów i odwłok
system rurek w ciele stawonoga, którymi powietrze doprowadzane jest do komórek jego ciała, cienkie końcowe rurki – tracheole – są wypełnione płynem; połączenie tchawek ze środowiskiem zewnętrznym zapewniają przetchlinki