Stawonogi (Arthropoda) to typ bezkręgowców, najliczniejszy pod względem liczby gatunków w królestwie zwierząt (opisano ponad milion gatunków stawonogów).

Typ stawonogi (Arthropoda) podzielono na następujące podtypy:

• skorupiaki (Crustacea);

• szczękoczułkowce (Chelicerata);

• tchawkowce (Tracheata).

Zdecydowana większość skorupiaków (Crustacea) to zwierzęta wodne. Nieliczne żyją w wilgotnych miejscach na lądzie.

Skorupiaki oddychają skrzelami. Mają dwie pary czułków oraz trzy pary odnóży gębowych – dwie pary szczęk i żuwaczki. Na tułowiu osadzone są odnóża kroczne. U niektórych gatunków występują odnóża odwłokowe.

Za wydalanie odpowiadają gruczoły czułkowe lub szczękowe. Skorupiaki zazwyczaj są rozdzielnopłciowe.

Skorupiaki niższe to niewielkich rozmiarów organizmy występujące w środowisku wodnym. Nieliczne gatunki żyją na lądzie, w środowiskach o wysokiej wilgotności. Głowa podraczków ma zawsze sześć segmentów. Skorupiaki te nie mają odnóży odwłokowych. W ich rozwoju występuje jednooka larwa – pływik, która ma trzy pary odnóży.

Przedstawicielami skorupiaków niższych są mikroskopijne organizmy należące do rodzaju rozwielitek (Daphnia) i osiadłe pąkle (Balanus).

R1UANyJwzhTfH

Fotografia przedstawia rozwielitkę pchłowatą o owalnym kształcie. Jej ciało oraz skorupka są prześwitujące, przez co widać organy wewnętrzne. U góry od głowy odstają przezroczyste czułki.

RDGKSoKpPzsvw

Zdjęcie ukazuje pąkle. Ciało pąkli otoczone jest pancerzykiem zbudowanym z płytek wapiennych. Pąkle są przytwierdzone do skały. Przypominają owalne formy z otworem w górnej części.

Ciało skorupiaków wyższych pokryte jest chitynowym pancerzem. Dzieli się ono na dwie tagmytagmytagmy - głowotułów i odwłok. U zwierząt tych występują odnóża gębowe, tułowiowe i odwłokowe. Jedna z par odnóży przekształcona jest w szczypce. Jak wszystkie skorupiaki, rakowce mają dwie pary czułków. Na części głowowej znajdują się oczy złożone.  W ich rozwoju występuje larwa – żywik, która ma ciało podzielone na trzy tagmy (głowę, tułów, odwłok) i różną liczbę odnóży.

Do skorupiaków wyższych (Malacostraca) zalicza się:

• dziesięcionogi (Decapoda);

• równonogi (Isopoda);

• obunogi (Amphipoda);

• kleszczugi (Tanaidacea).

Większość skorupiaków wyższych to zwierzęta wodne. Słodkowodne raki oraz słonowodne homary, krewetki i kraby są przedstawicielami rzędu dziesięcionogów (Decapoda). Ich kutykula utwardzona jest węglanem wapnia. Pancerz, który okrywa grzbietową część głowotułowia, tworzy tarczę – karapakskarapakskarapaks.

R1drlI7d5pDyV

Na zdjęciu widoczna jest rawka błazen - przedstawiciel pancerzowców. Posiada wydłużone ciało, które pokryte jest kolorową, tęczową skorupą. Składa się ona z płytek nachodzących na siebie. Spod skorupy wystają liczne barwne włókna przypominające barwne pióra. Z przodu ciała widoczne są cienkie nóżki. Od głowy odstaje para okrągłych oczu oddzielona od reszty ciała. Z przodu od głowy znajduje się szczękonóżka.

Wśród przedstawicieli rzędu równonogów (Isopoda) są zwierzęta słodkowodne, morskie i lądowe. Do równonogów lądowych należy stonoga (Oniscus). Zamiast skrzeli ma ona pod pancerzem odwłoka system rurek.

R1OPdAoVGUvay

Na zdjęciu widoczna jest stonoga murowa. Jej ciało okrywa ciemny, chitynowy pancerz, który osłania głowę oraz tułów. Tworzą go sąsiadujące ze sobą płytki. Z przodu ciała znajduje się para cienkich czułek.

Większość współczesnych szczękoczułkowców żyje na lądzie. Ich ciało podzielone jest na głowotułów i odwłok. Zwierzęta te mają dwie pary odnóży gębowych – szczękoczułki i nogogłaszczki oraz cztery pary odnóży krocznych. Nie występują u nich czułki. Szczękoczułkowce są rozdzielnopłciowe.

Do podtypu szczękoczułkowców należą gromady:

• staroraki (Merostomata);

• pajęczaki (Arachnida).

Niemal wszystkie tchawkowce żyją na lądzie. Mają jedną parę czułków, oczy proste i oczy złożone lub tylko oczy proste.

Ich ciało składa się z tagmtagmytagm: głowy, tułowia i odwłoka. Zdarza się, że odwłok nie występuje. Oddychają tchawkamitchawkitchawkami. Są rozdzielnopłciowe.

Wije (Myriapoda) są zwierzętami lądowymi. Ich ciało składa się z głowy i wielosegmentowego tułowia. Brak u nich wyodrębnionego odwłoka. Na głowie mają parę czułków, żuwaczki oraz jedną lub dwie pary szczęk.

Dzielą się na podgromady:

• pareczniki (jednoparce; Chilopoda);

• krocionogi (dwuparce; Diplopoda);

• drobnonogi (Symphyla);

• skąponogi (Pauropoda).

Owady to najliczniejsza gromada zwierząt.

Ciało wszystkich owadów składa się z: głowy, tułowia, odwłoka oraz trzech par odnóży krocznych.

Gromada owadów dzieli się na dwie podgromady:

• owady bezskrzydłe (Apterygota);

• owady uskrzydlone (Pterygota).

Owady bezskrzydłe (Apterygota) zamieszkują ciemne i wilgotne miejsca.

Stawonogi te nigdy nie wykształciły skrzydeł. Mają oczy proste i aparat gębowy typu gryzącego. Mogą mieć szczątkowe odnóża odwłokowe. Są rozdzielnopłciowe. Zazwyczaj przechodzą rozwój prosty.

Do podgromady owadów bezskrzydłych należą rzędy:

• rybiki (Zygentoma);

• przerzutki (Archaeognatha).

RWmCFSB0mi93n

Fotografia przedstawia przedstawiciela rybików – rybika cukrowego. Ma czarne, podłużne, ciało podzielone na segmenty. Ogon zwierzęcia jest ostro zakończony, ciało rozszerza się stopniowo w kierunku płasko zakończonej głowy z długimi czułkami. Z obu stron ciała wyrastają drobne, półprzezroczyste odnóża. Z ogona wyrastają dwie pary symetrycznych kolców, a na końcu ogona znajduje się jeden długi kolec.

Owady uskrzydlone (Pterygota) zamieszkują środowisko lądowe i wodne.

Owady na drugim i trzecim segmencie tułowia mają skrzydła. Na głowie znajdują się aparat gębowy różnego typu i oczy złożone. Odnóża kroczne ulegają przekształceniom. Owady uskrzydlone przechodzą rozwój złożony z przeobrażeniem niezupełnym lub z przeobrażeniem zupełnym.

Podgromada ta dzieli się na wiele rzędów.

Pozostałe rzędy owadów to:

chruściki, gladiatory, grzebiki, jętki, nogoprządki, psotniki, sieciarki, skorki, straszyki, świerszczokaraczany, wachlarzoskrzydłe, wciornastki, widelnice, wielbłądki, wielkoskrzydłe i wojsiłki.

Stawonogi mają ogromne znaczenie w przyrodzie i dla człowieka.

Organizmy te są istotnym elementem łańcuchów pokarmowych, stanowiąc pokarm wielu zwierząt: innych stawonogów, ryb, płazów (żab i ropuch), gadów (jaszczurek), ptaków i ssaków. Duże skorupiaki i nieliczne owady są również ważnym składnikiem pożywienia człowieka w wielu regionach świata.

Roślinożerne stawonogi, takie jak motyle, termity, mszyce i pszczoły, zjadają pokarm roślinny: liście, kwiaty, nektar, owoce, nasiona, soki roślinne, a także twarde drewno. Mają wpływ na roślinność i skład gatunkowy fauny. Część z nich jest szkodnikami upraw, powodującymi straty w rolnictwie (stonka ziemniaczana, bielinek kapustnik) i sadownictwie (owocówka jabłkóweczka, misecznik śliwowy) oraz w lasach (brudnica mniszka, strzygonia choinówka).

Niektóre gatunki stawonogów, takie jak rozkruszek mączny, wołek zbożowy i mól ziarniak, niszczą przechowywane ziarno zbóż i produkty żywnościowe.

Błonkoskrzydłe, muchówki i motyle z gromady owadów pełnią kluczową funkcję jako zapylacze roślin, w tym również tych uprawianych na żywność i paszę dla bydła.

Drapieżne stawonogi, takie jak biegacze, biedronki i osy, najczęściej żywią się innymi stawonogami i mięczakami. Tym samym biorą istotny udział w obiegu materii i regulują liczbę organizmów, którymi się żywią. Niektóre z nich zjadają padlinę i inne odpady, oczyszczają więc z nich środowisko, w którym bytują.

Gatunki należące m.in. do krocionogów, drobnonogów i owadów odżywiają się martwą materią organiczną, przyspieszając procesy glebotwórcze.

Rozwielitki to zwierzęta filtrujące zawiesinę organiczną, dzięki czemu przyspieszają proces samooczyszczania wód.

Stawonogi pasożytnicze są szkodliwe i groźne dla człowieka. Roztocze kurzu domowego wywołuje alergie, a świerzbowiec ludzki – świerzb. Inne stawonogi mogą przenosić choroby, np. wesz ludzka jest wektorem dla chorób takich jak tyfus, komar widliszek – malarii, mucha tse‑tse – śpiączki afrykańskiej a pchła szczurza – dżumy. Niektóre gatunki są jadowite, np. wśród owadów – osy i szerszenie, a wśród pająków – ptasznik australijski i wałęsak brazylijski.

Stawonogi mogą być też niszczycielskie, np. szarańcza jest groźnym szkodnikiem upraw. Niektóre owady, np. mole włośniczki i mole kożuszniki, niszczą ubrania, książki i eksponaty muzealne.

Pszczoły i jedwabniki są hodowane przez człowieka. Pszczoły hoduje się w celu uzyskiwania miodu i wosku. Ponadto mleczko pszczele wykorzystywane jest w przemyśle kosmetycznym i farmaceutycznym. Jedwabniki są hodowane w celu uzyskiwania jedwabnych nici.

R1VbfurFPtfvQ

Fotografia przedstawia kokon jedwabnika morwowego. Jest on zbudowany z białych, długich nici. Ma kształt kuli. Na kokonie siedzi przedstawiciel tego gatunku. Wyglądem przypomina białą ćmę.

Słownik