Przeczytaj
O krok od wojny domowej
Kilka lat po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. sytuacja polityczna w kraju nie była najlepsza. Podziały międzypartyjne i ideowe w społeczeństwie utrudniały sformowanie rządu, który zadowalałby większość obywateli i był w stanie skutecznie prowadzić zamierzoną politykę. Coraz to nowe gabinety upadały, nie podoławszy wyzwaniu rządzenia II Rzeczpospolitą. W ciągu zaledwie trzech lat, od maja 1923 do maja 1926 r., funkcjonowały kolejno aż cztery gabinety:
Rząd | data powołania | data upadku |
|---|---|---|
II rząd Wincentego Witosa | 28 maja 1923 | 14 grudnia 1923 |
II rząd Władysława Grabskiego | 19 grudnia 1923 | 14 listopada 1925 |
Rząd Aleksandra Skrzyńskiego | 29 listopada 1925 | 5 maja 1926 |
III rząd Wincentego Witosa | 10 maja 1926 | 14 maja 1926 |
Konflikty pomiędzy ugrupowaniami o charakterze narodowym a socjalistami i komunistami podsycane były przez władze, które obawiały się zamachu stanu ze strony któregoś z wymienionych stronnictw. Z powodu złej sytuacji gospodarczej w kraju dochodziło do strajków i protestów różnych grup zawodowych, na przykład pracowników poczty czy górników. Nastroje zaogniała jeszcze reakcja władz, które decydowały się na pacyfikację strajkujących, co ostatecznie doprowadziło do ofiar w ludziach. Tak stało się choćby w przypadku strajku generalnego w Krakowie 5 listopada 1923 roku. Problem stanowiła hiperinflacja wzrastająca przez dodruk nowych pieniędzy, które służyły rządowi do pokrywania jego wydatków. Niezadowolenie społeczne budziła również kwestia nieprzeprowadzonej reformy rolnej.
Chwilową poprawę sytuacji gospodarczej przyniosły reformy rządu Władysława Grabskiego w 1925 roku. Była ona jednak chwilowa, natomiast gabinet Grabskiego miał charakter pozaparlamentarny, a więc sformowano go doraźnie w celu naprawy systemu finansowego państwa. Działania te nie mogły na dłuższą metę poprawić sytuacji politycznej w kraju. Wzrastały ceny i bezrobocie. Prowadzona od 1926 r. wojna celna z Niemcami stała się kolejnym czynnikiem, który osłabił polską walutę. Istotnym powodem, dla którego marszałek Józef Piłsudski zdecydował się na przygotowanie przewrotu majowegoprzewrotu majowego, był jego brak zaufania do demokracji parlamentarnej. Zamach na prezydenta Gabriela Narutowicza z 1922 r. oraz niemożność dojścia do konsensusu w parlamencie pogłębiły jeszcze tę nieufność.
Rządowi nie sprzyjała także sytuacja międzynarodowa. Zbliżenie pomiędzy Republiką Weimarską a Związkiem Radzieckim w Rapallo w 1922 r. wzmocniło znaczenie międzynarodowe tych państw, osłabiając jednocześnie pozycję II Rzeczpospolitej. Późniejsze zaognianie stosunków z Niemcami – poprzez wprowadzenie wojny celnej czy gwarancję jedynie zachodnich granic Republiki Weimarskiej podczas konferencji w Locarno w 1925 r., z pominięciem granic wschodnich – również przełożyły się negatywnie na sytuację polityczną w Polsce. Warto też wspomnieć o zamachu na życie Józefa Piłsudskiego, którego obawiali się stronnicy marszałka. W istocie władze polskie wiedziały o kilku incydentach, które mogłyby wskazywać na możliwość realizacji takiego scenariusza; przykładem były informacje z 1924 r., według których fizyczną likwidację Józefa Piłsudskiego miały planować władze radzieckie.
Sytuacja wewnętrzna i zewnętrzna II Rzeczypospolitej w latach 20. XX wieku:
Sytuacja II Rzeczpospolitej, zarówno wewnętrzna, jak i międzynarodowa, sprzyjała więc przewrotowi. Józef Piłsudski mógł liczyć także na szerokie poparcie ze strony środowisk oficerskich i wojskowych. Z okazji siódmej rocznicy uwolnienia Piłsudskiego z Magdeburga 12 listopada 1925 r. w willi marszałka w Sulejówku zebrało się wielu oficerów, w tym generałów polskiego wojska. Podczas uroczystości mowę wygłosił generał Gustaw Orlicz‑Dreszer. Była ona swego rodzaju zapewnieniem wojskowego o poparciu dla marszałka i wezwaniem do przejęcia sytuacji w kraju w celu jej naprawy:
Gdy dzisiaj zwracamy się do Ciebie, mamy także bóle i trwogi, do domu wraz z nędzą zaglądające. Chcemy, byś wierzył, że gorące chęci nasze, byś nie zechciał być w tym kryzysie nieobecny, osierocając nie tylko nas, wiernych Twoich żołnierzy, lecz i Polskę, nie są tylko zwykłymi uroczystościowymi komplementami, lecz że niesiemy Ci prócz wdzięcznych serc i pewne, w zwycięstwach zaprawione szable.
Cytat za: gen. Orlicz,[w:] Artykuł Przewrót majowy. Piłsudski sięga po władzę w przewrocie majowym. Czy od początku planował zdobyć ją siłą?, historia.wprost.pl, [dostęp 15.12.2021].
Ponowne takie spotkanie odbyło się z okazji urodzin Józefa Piłsudskiego w marcu 1926 r. Liczne poparcie dla jego sprawy obrazuje fotografia poniżej, na której widać go w otoczeniu wielu wojskowych. Determinacja oraz zdecydowanie, o których świadczy zachowanie Piłsudskiego przedstawione we wspomnieniach prezydenta Stanisława Wojciechowskiego, przyczyniły się do sukcesu przewrotu:
[...] Powitałem go [Piłsudskiego] słowami: stoję na straży honoru wojska polskiego – co widocznie wzburzyło go, gdyż uchwycił mnie za rękaw i zduszonym głosem powiedział – No, no! Tylko nie w ten sposób. – Strząsnąłem jego rękę i nie dopuszczając do dyskusji: – Reprezentuję tutaj Polskę, żądam dochodzenia swych pretensji na drodze legalnej, kategorycznej odpowiedzi na odezwę rządu. – Dla mnie droga legalna zamknięta – wyminął mnie i skierował się do stojącego o kilka kroków za mną szeregu żołnierzy.
Cytat za: S. Wojciechowski [w:] Artykuł Przewrót majowy – o krok od wojny domowej, portal Polskiego Radia (polskieradio.pl), [dostęp 15.12.2021].
Tak o sytuacji opowiadał sam Piłsudski w wywiadzie udzielonym „Kurierowi Porannemu” 25 maja 1926 roku:
Rządy sanacji
W wyniku zamachu do władzy doszli zwolennicy Józefa Piłsudskiego, których stronnictwo nazywano sanacjąsanacją. Sam marszałek nie zdecydował się na przyjęcie urzędu prezydenta, gdyż uważał, że posiadałby w związku z tym zbyt mało uprawnień. Zdecydował się jedynie na przyjęcie teki ministra spraw wojny. Działania Piłsudskiego zawiodły nadzieje ugrupowań socjalistycznych, które w związku z tym liczyły na rozwiązanie parlamentu i głębokie reformy państwa. Marszałek tymczasem skupił się głównie na ograniczeniu konfliktów między partiami i usprawnieniu rządów. Powołany został tymczasowy rząd Kazimierza Bartla, prezydentem natomiast wybrany został Ignacy Mościcki.
Jednym z ważniejszych aktów wydanych na początku rządów sanacyjnychsanacyjnych była tzw. nowela sierpniowa. Ograniczała ona władzę parlamentu wobec rządu, zwiększając jednocześnie uprawnienia tego drugiego, nadawała także prezydentowi wyłączne prawo rozwiązania parlamentu. Po zamachu dochodziło do represji wobec licznych przeciwników politycznych, czego przykładem może być proces brzeski, lub organizacji i partii takich jak OWPOWP, ONRONR, OUN, KPPKPP, SLSL czy PPSPPS. Dochodziło do ograniczeń wolności prasy, a władza była sprawowana w sposób autorytarny. W 1927 r. Walery Sławek utworzył Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR)Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR) – quasi‑partię polityczną, która w swoim programie zapowiadała wspieranie rządu i jego reform. Józef Piłsudski zachował dominujący wpływ na rządy w Polsce do swojej śmierci w 1935 roku. Przedtem zdołał jeszcze wydać przygotować tzw. konstytucję kwietniowąkonstytucję kwietniową, która wprowadzała w II Rzeczpospolitej system prezydencki.
Przewrót majowy był efektem niekorzystnej sytuacji kraju, zarówno wewnętrznej, jak i zewnętrznej. W następstwie częstych zmian rządu oraz konfliktów wewnątrz parlamentu w kraju pogłębiały się problemy gospodarcze i powiązane z nimi problemy społeczne, dlatego pewien swojego poparcia Józef Piłsudski zdecydował się na przejęcie władzy w kraju. Rządy sanacjisanacji skupiły się na usprawnieniu władzy wykonawczej. Sam Piłsudski nadzorował te działania, pozostając na niższym stanowisku. Umiarkowane reformy obejmujące także wprowadzenie nowej konstytucji przekształciły II Rzeczpospolitą z demokracji parlamentarno‑gabinetowej w autorytarnie rządzoną republikę prezydencką. Stabilizacja polityczna, pomimo represji wobec przeciwników politycznych, przyczyniła się do poprawy sytuacji w kraju i jego sukcesywnego rozwoju, który został zatrzymany dopiero przez wybuch II wojny światowej.
Słownik
ugrupowanie polityczne powstałe z inicjatywy Walerego Sławka w 1927 r., którego celem była walka parlamentarna i utrzymanie władzy przez ekipę sanacji, istniał do 1935 roku
partia komunistyczna założona w grudniu 1918 r. na zjeździe połączeniowym SDKPiL i PPS‑Lewicy, rozwiązana przez Komintern w sierpniu 1938 r. w ramach wielkiej czystki w ZSRS
konstytucja II Rzeczpospolitej z 1935 r., wprowadzała autorytarny system prezydencki
narodowo‑radykalne ugrupowanie ideowe, założone w 1934 r. przez młodych działaczy Obozu Wielkiej Polski, następnie rozwiązane przez sanacyjne władze państwowe; w późniejszym okresie ONR działało nielegalnie
organizacja polityczna obozu narodowego o radykalnym programie, głosząca hasła skrajnie narodowe, powstała w 1926 r. z inicjatywy Romana Dmowskiego; jej powstanie miało na celu zjednoczenie prawicowych przeciwników sanacji i oddziaływanie na społeczeństwo w duchu idei narodowej
partia polityczna o poglądach socjalistycznych, założona w 1892 r., początkowo związany z nią był Józef Piłsudski; w 1906 r. podzieliła się na PPS‑Frakcję Rewolucyjną o nastawieniu niepodległościowym (później funkcjonowała jako PPS) oraz PPS‑Lewicę, która po połączeniu z Socjaldemokracją Królestwa Polski i Litwy utworzyła w 1918 r. Komunistyczną Partię Robotniczą Polski
(z łac. sanatio – odnowienie) system rządów ustanowiony po zamachu majowym z 1926 r., w wyniku którego do władzy doszli ludzie związani z Józefem Piłsudskim; celem tych rządów było uzdrowienie sytuacji w kraju
ugrupowanie polityczne powstałe w XIX w., kładące nacisk w swoim programie na interesy warstwy chłopskiej, głoszące potrzebę przeprowadzenia reformy rolnej i postulujące agraryzm; w 1913 r. podzieliło się na PSL‑Piast i PSL‑Wyzwolenie; w 1931 r. doszło do zjednoczenia wszystkich ugrupowań ludowych i powstania Stronnictwa Ludowego; głównymi działaczami ruchu ludowego w dwudziestoleciu międzywojennym byli Wincenty Witos i Maciej Rataj
nielegalne obalenie rządu przez Józefa Piłsudskiego i jego zwolenników, dokonane w maju 1926 r.; w wyniku tego wydarzenia doszło w Polsce do powstania autorytarnej formy rządów; w wyniku walk zginęło 379 osób (215 żołnierzy i 164 osoby cywilne), a około tysiąc zostało rannych
Słowa kluczowe
zamach majowy, sanacja, Józef Piłsudski, autorytaryzm, dzieje II Rzeczypospolitej, nowela sierpniowa, BBWR, Bereza Kartuska, konstytucja kwietniowa, Centrolew, Obóz Wielkiej Polski
Bibliografia
Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.
W. Roszkowski, Historia Polski 1914–2000, Warszawa 2001.
R.M. Watt, Gorzka chwała. Polska i jej los 1918–1939, Warszawa 2019.
K. Kawalec, Spadkobiercy niepokornych. Dzieje polskiej myśli politycznej 1918–1939, Wrocław 2000.