Jezioro to naturalne zagłębienie terenu wypełnione wodą i pozbawione swobodnej wymiany wód z wszechoceanem.

Powstanie jeziora zależy od:

• procesów rzeźbotwórczych, które prowadzą do utworzenia się zagłębienia zwanego misą jeziorną,

• warunków klimatycznych, które regulują wypełnianie zagłębienia wodą,

• rodzaju podłoża warunkującego zatrzymywanie wody.

Na świecie istnieje kilka milionów jezior. Zajmują one ok. 2,5 mln km² (1,7% powierzchni lądów). Występują we wszystkich strefach klimatycznych i niemal wszystkich środowiskach.

Duża liczba jezior znajduje się na obszarach objętych ostatnim zlodowaceniem, czyli w znacznej części Ameryki Północnej, w Ameryce Południowej (w Patagonii) i w północnej Europie. W środkowej i we wschodniej Afryce oraz w środkowej części Azji występują wielkie jeziora. Najmniej jezior poza Antarktydą jest w Australii – większość z tysiąca jezior znajdujących się na tym kontynencie to jeziora okresowe.

Jeziora Azji

W Azji występuje większość typów genetycznych jezior znanych na Ziemi. Wyjątkowo dużo znajduje się ich w kilku regionach: na północnej Syberii, w obrębie Wyżyny Anatolijskiej, Armeńskiej, Tybetańskiej i Mongolskiej oraz na Nizinie Jangcy. Największe jezioro Azji – Morze Kaspijskie – należy do zbiorników reliktowych. Podobną genezę ma Jezioro Aralskie.

Większość jezior pochodzenia tektonicznego utworzyła się w rowach tektonicznych oraz w nieckach i innego rodzaju obniżeniach. Taką genezę ma jezioro Bajkał położone w obrębie młodego ryfturyftryftu, a także jezioro Bałchasz, Ała‑kol oraz Morze Martwe leżące w dolinie ryftowej. W Azji występują licznie jeziora pochodzenia wulkanicznego, utworzone w kraterach dawnych stożków wulkanicznych (na Kamczatce i Jawie), w kalderachkalderakalderach (Toba, Towada, Taal). Bardzo licznie występują niewielkie jeziora polodowcowe w Ałtaju, Pamirze, na Wyżynie Tybetańskiej, Wyżynie Środkowosyberyjskiej oraz w Azji Północno‑Wschodniej. Są one skutkiem ostatniego zlodowacenia. Zdecydowana większość ma charakter górskich jezior polodowcowych. Wśród nich są także jeziora cyrkowe. Na Nizinie Zachodniosyberyjskiej najliczniejsze są jeziora bagienne, największym jeziorem tego typu jest jezioro Piltanlor. Na obszarach wieloletniej zmarzliny występują jeziora termokrasowe, które powstają w wyniku roztapiania się podłoża. Jeziora pochodzenia rzecznego (najczęściej starorzecza) spotykamy w dolinach wielkich rzek Azji, np. jeziora Tungting‑hu, Pojang‑hu, Hongze‑hu w dolinie rzeki Jangcy.

Jeziora deltowe znajdują się m.in. w delcie Selengi, Mekongu, Irawadi, Gangesu i Brahmaputry. Jeziora krasowe znajdziemy na obszarach zbudowanych ze skał węglanowych.

Azjatyckie jeziora w ostatnich latach zmieniły swoją powierzchnię. Ma to związek ze zmianami klimatu, ruchami tektonicznymi lub innymi procesami geologicznymi, a także działalnością człowieka. Największe zmiany zaszły w Jeziorze Aralskim, którego poziom wód obniżył się już o ponad 16 m z powodu odprowadzania wody z zasilających jezioro rzek w celach irygacyjnych.

Jeziora Europy

Jeziora zajmują w Europie około 165 tys. km² (1,62% kontynentu). Balaton jest jeziorem reliktowym pochodzenia tektonicznego. Największe jeziora mają jednak pochodzenie tektoniczno‑polodowcowe. Przykładem może być jezioro Ładoga, Onega czy Wener i Wetter. Najliczniejszą grupę wśród europejskich jezior stanowią jeziora polodowcowe. Występują one zarówno na nizinach, jak i w górach. Ogromne skupiska jezior na nizinach nazywamy pojezierzami. Jeziora polodowcowe różnego typu licznie występują m.in. w południowej części Półwyspu Skandynawskiego oraz na pojezierzach: Meklemburskim, Pomorskim, Mazurskim, Wileńskim i Fińskim.

Jeziora pochodzenia wulkanicznego odnajdziemy na obszarach górskich, np. Öskjuvatn, Mývatn na Islandii, Bracciano i Bolsena w Apeninach, Szwabii, w górach Eifel oraz w Karpatach.

W Europie znajdziemy również jeziora:

• krasowe – np. w Górach Dynarskich i Alpach,

• nadbrzeżne, czyli mierzejowe, lagunowe, limanowe, deltowe – na południowym wybrzeżu Bałtyku, nad Morzem Czarnym, Adriatyckim i Tyrreńskim.

Jeziora Afryki

Większość jezior afrykańskich znajduje się w obniżeniach niecek tektonicznych platformy afrykańskiej. Najczęściej są to jeziora reliktowe, które należą do pozostałości po wielkich jeziorach. Współcześnie są to na ogół niewielkie zbiorniki wodne. Należą do nich jezioro Czad i Mai‑Ndombe w Kotlinie Konga. Do jezior wypełniających obniżenia niecek tektonicznych należy również Jezioro Wiktorii i Bangweulu.

Następną grupę jezior stanowią jeziora pochodzenia tektonicznego, wypełniające obniżenia w obrębie rowów tektonicznych. Największe z nich to Tanganika i Niasa. Znajdziemy również jeziora zanikające, jak np. Rukua. Pochodzenie wulkaniczne ma jezioro Tana. Odrębną grupę stanowią solniska, najczęściej w miejscach dawnych jezior. W północnej Afryce nazywa się je szottami lub sebkami. Występują licznie na Wyżynie Szottów.

Jeziora Ameryki

W Ameryce Północnej najliczniejsze są jeziora pochodzenia lodowcowego. Obejmują one dziesiątki tysięcy jezior utworzonych na obszarze ostatniego zlodowacenia.  Mniej liczne są jeziora tektoniczno‑lodowcowe. Wielkie Jeziora są największym zespołem jezior o genezie tektoniczno‑lodowcowej. Tektoniczne pochodzenie mają także wielkie jeziora Ameryki Środkowej: Nikaragua i Managua. W Kordylierach oprócz jezior polodowcowych znajdują się jeziora pochodzenia wulkanicznego, np. Jezioro Kraterowe, a także reliktowe słone jeziora, np. Wielkie Jezioro Słone.

R1UOjAWlGgmcS

Zdjęcie przedstawia jezioro o zachodzie słońca. Brzegi jeziora porośnięte są trawą oraz drzewami.

W Ameryce Południowej występuje najmniej jezior o powierzchni ponad 1000 km². Największym jeziorem jest Maracaibo. Należy ono do jezior pochodzenia tektonicznego. Do tej samej grupy należą Titicaca, Poopó. Jeziora o genezie tektoniczno‑lodowcowej występują w Andach Patagońskich. Duże jeziora polodowcowe powstały na przedpolu Andów, np. Fagnano, Cardiel, Rauco, Villarica.  W dolinie Amazonki powszechnie występują jeziora pochodzenia rzecznego.

Jeziora Australii i Antarktydy

Powierzchnia jezior stałych, okresowych i bagien w Australii jest szacowana na ok. 40 tys. km². Największe z nich to: Eyre, Torrens i Gairdner położone w południowej części Niziny Środkowoaustralijskiej.

Rke78H4eQlvII

Ilustracja przedstawia fragment mapy z jeziorami. Obszar, na którym leży między innymi Jezioro Eyre, Blanche, Frome oraz kilka mniejszych jezior, pokryto kropkami. Obszar ten obejmuje teren z jeziorami i wykracza rownież poza niego. Zakropkowany obszar to glacjalne jezioro Dieri.

Są słonymi jeziorami okresowymi, pokrytymi w porze suchej warstwą soli. Mniejsze jeziora tego typu występują na Wyżynie Australijskiej, np. Disappointment, Carnegie, Barlee, Moore. Na nizinie Nullabor występują niewielkie słodkowodne jeziora krasowe. Jeziora tego typu, o niewielkiej powierzchni, znajdują się także na Tasmanii, gdzie występują również liczne jeziora polodowcowe.

Na obszarach wolnych od lodu na Antarktydzie występują sezonowe jeziora o genezie tektonicznej: Jezioro Figurowe w Oazie Bungera oraz jezioro Krokvalnet w Oazie Vestfold. Dużo więcej jest jezior słodkowodnych, wyżłobionych przez lodowce.

Słownik