Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
RsjqGbKA2kt8B
Eugène Delacroix, Wolność wiodąca lud na barykady.
Obraz nawiązuje do idei wolnościowych i obywatelskich idei Wielkiej Rewolucji Francuskiej z 1789 r. Zarówno w romantyzmie, jak i w oświeceniu istniało rozpowszechnione przekonanie, że człowiek może się doskonalić. Jego wyrazem były ruchy rewolucyjne, które miały obalić stary porządek i zbudować na jego ruinach świat wolności i równości. Na przełomie XIX i XX w. idea postępu ludzkości została podana w wątpliwość.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

KryzyskryzysKryzys to moment rozstrzygający, np. przesilenie w chorobie lub punkt zwrotny w historii, czyli okres przejściowy, w którym pewna epoka się skończyła, lecz jeszcze nie zaczęła się nowa. Poczucie kryzysu skłoniło europejskich myślicieli do namysłu nad przyczynami takiego stanu rzeczy.

RSC1U4n7WM7cB1
Poczucie kryzysu nauki i racjonalności sprawiło, że pod koniec wieku XIX i na początku XX stulecia w Europie rozpowszechniła się moda na ezoterykę. Na tym, pochodzącym z 1909 r. zdjęciu, Stanisława Tomczyk – medium spirytystyczne – prezentuje psychologowi Julianowi Ochorowiczowi lewitację nożyczek.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Niemiecki filozof Edmund Husserl w pracy Kryzys nauki europejskiej a transcendentalna fenomenologia (1936) upatrywał przyczyn kryzysu w upadku znaczenia nauki, która przestała odpowiadać na najbardziej istotne pytania stawiane przez człowieka:

Edmund Husserl Kryzys nauki europejskiej a transcendentalna fenomenologia

Punktem wyjścia dla nas jest pojawiający się na przełomie ostatniego stulecia zwrot w ogólnej ocenie wartości nauki. Nie dotyczy on jej naukowości, lecz ogólnego znaczenia, jakie nauka w ogóle miała i może mieć dla ludzkiego bytu. Jednostronność, z jaką w drugiej połowie XIX stulecia cały światopogląd nowoczesnego człowieka został określony przez nauki szczegółowe i z jaką dał się oślepić przez zawdzięczaną im prosperity, oznacza jego odwrócenie się od zagadnień, które są rozstrzygające dla całego człowieczeństwa. Same tylko nauki o faktach tworzą ludzi samych tylko faktów. […] Z zasady wyklucza ona [nauka] właśnie te pytania, które są tak palące dla ludzi, wydanych na pastwę pełnych przeznaczeń przewrotów naszych nieszczęsnych czasów: pytania co do sensu lub bezsensu całego naszego ludzkiego bytu.

Mark Źródło: Edmund Husserl, Kryzys nauki europejskiej a transcendentalna fenomenologia, [w:] Barbara Markiewicz, Od Nietzschego do filozofii współczesnej. Wybór tekstów, Warszawa 1993, s. 33.
RWQmscw5UyMJz
Eksperyment z użyciem komory próżniowej – początek XX w. Pozytywiści stawiali za wzór naukowości metody nauk szczegółowych. Pod wpływem ich myśli w XIX w. przenoszono te metody na pole nauk humanistycznych i społecznych.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Polecenie 1

Zapoznaj się z fragmentem tekstu hiszpańskiego filozofa José Ortegi y Gasseta i określ, jaka jest według niego główna przyczyna kryzysu Europy. Ułatwi ci to odpowiedź na pytania pomocnicze:

  1. Czym jest masa?

  2. Czym jest cywilizacja?

  3. Co pomaga człowiekowi w rozwiązaniu pojawiających się przed nim problemów?

  4. Zdecyduj, czy refleksja Ortegi y Gasseta na temat kryzysu Europy jest aktualna dzisiaj? Podaj przykłady na poparcie swojej tezy.

Zapoznaj się z fragmentem tekstu hiszpańskiego filozofa Ortegi y Gasseta (1883‑1955) Bunt mas (1929) i określ, jaka jest według niego główna przyczyna kryzysu Europy. Ułatwi ci to odpowiedź na pytania pomocnicze:

RprXe82vfz7I6
(Uzupełnij).
José Ortega y Gasset Bunt mas

Jesteśmy obecnie świadkami pewnego zjawiska, które, czy tego chcemy czy nie, stało się najważniejszym faktem współczesnego życia publicznego w Europie. Zjawiskiem tym jest osiągnięcie przez masy pełni władzy społecznej. […] Europa przeżywa obecnie najcięższy kryzys, jaki może spotkać społeczeństwo, naród i kulturękulturakulturę. Historia zna już takie wypadki. Znane są także charakterystyczne rysy i konsekwencja takich kryzysów. Mają one też w historii swoją nazwę. Zwą się: buntem mas.

Aby zrozumieć w całej rozciągłości owo przerażające zjawisko, należy przede wszystkim unikać przypisywania takim słowom jak „bunt”, „masy”, „władza społeczna” znaczenia wyłącznie czy głównie politycznego. Życie publiczne nie ogranicza się jedynie do sfery polityki, należy do niego również działalność intelektualna, moralna, gospodarcza, religijna; obejmuje ono wszelkie sfery życia zbiorowego, włącznie ze sposobem ubierania się czy zabawy. […] Pod słowem „masy” nie należy rozumieć wyłącznie czy przede wszystkim „mas robotniczych”.

Masy to „ludzie przeciętni” […] – zbiór ludzi niewyróżniających się niczym od innych, będących jedynie powtórzeniem typu biologicznego. […] Człowiek przeciętny ma w swojej duszy zestaw gotowych „myśli”, brak mu jednak umiejętności myślenia. Nie ma nawet pojęcia o owym subtelnym żywiole, z którego idee czerpią swe soki żywotne. Chce wydawać sądy, ale nie chce uznawać warunków i założeń koniecznych do ich wydawania. […]

Mieć jakąś ideę to wierzyć, iż posiada ona swe racje, a innymi słowy, wierzyć, iż istnieje jakiś rozum, jakiś świat zrozumiałych prawd. Myśleć, sądzić to tyle, co odwoływać się do owej instancji, uznawać jej nadrzędność, przyjmować jej kodeks i jej wyroki, czyli wierzyć, że wyższą formą współżycia jest dialog między racjami naszych idei. Ale człowiek masowy, podejmując dyskusję, czuje się od razu zagubiony i instynktownie odrzuca konieczność szanowania owej najwyższej instancji będącej poza nim.

Stopnie pośrednie, kurtuazja, obyczaje, sprawiedliwość, rozum! Skąd się to wszystko wzięło, po co stworzono tyle komplikacji? Można to streścić w jednym słowie: „cywilizacjacywilizacjacywilizacja”, które wywodzi się od idei civis, od pojęcia obywatela. Chodzi o to wszystko, co umożliwia istnienie miasta, wspólnoty czy w ogóle jakiegokolwiek współżycia między ludźmi. Dlatego też jeśli na wszystkie te elementy cywilizacji spojrzymy od środka, to stwierdzimy, iż mają one ten sam rdzeń. U podłoża ich wszystkich leży rdzenne i coraz to silniejsze dążenie do tego, by każdy człowiek liczył się z innymi. Cywilizacja jest zatem przede wszystkim wolą współżycia. Im mniej się ktoś liczy z innymi, tym mniej jest cywilizowany i tym bardziej barbarzyński. […]

Świat jest cywilizowany, lecz nie są cywilizowani jego mieszkańcy: nie zdają sobie nawet sprawy z istnienia cywilizacji, po prostu używają jej tak, jak gdyby to była przyroda. Nowy człowiek pożąda samochodu i cieszy się nim, wierząc, iż jest to zwykły owoc jakiegoś rajskiego drzewa. Nie dociera do niego sztuczny charakter cywilizacji, a jego zapał do narzędzi nie obejmuje już zasad, dzięki którym możliwe było ich powstanie. […] Współczesny człowiek masowy jest faktycznie prymitywem, który bocznymi drzwiami wślizgnął się na starą i szacowną scenę cywilizacji. […]

Przyroda jest czymś zastanym. Istnieje sama przez się. […] Inaczej jest w świecie, który jest cywilizacją, jak nasz. Cywilizacja nie jest czymś zastanym, nie istnieje sama przez się. Jest tworem - a zatem wymaga istnienia twórcy czy rzemieślnika. […]

Wszystkie dotychczasowe cywilizacje zginęły na skutek niedostatków zasad, na których zostały zbudowane. Cywilizacji europejskiej grozi coś wręcz przeciwnego. W Grecji i Rzymie nie zawiódł człowiek, lecz jego zasady. Imperium rzymskie upadło na skutek braku odpowiedniej techniki. Świat starożytny osiągnął znaczną liczbę ludności i tak szeroka społeczność wymagała rozwiązania pewnych problemów materialnych, którego dokonać mogła jedynie technika. Jej brak doprowadził do powikłań, regresji i zniszczenia kultury antycznej. Obecnie zawodzi człowiek, nie nadążając za rozwojem własnej cywilizacji. […]

Rozwinięta cywilizacja to nic innego jak nagromadzenie się trudnych i zawiłych problemów. Dlatego też im większy jest jej postęp, w tym większym znajduje się ona niebezpieczeństwie. Życie jest coraz lepsze, ale nie ulega wątpliwości, że jest ono też coraz bardziej skomplikowane. Oczywiście, większemu skomplikowaniu się problemów towarzyszy doskonalenie się środków potrzebnych do ich rozwiązywania. Jest jednak rzeczą konieczną, by każde nowe pokolenie przyswajało sobie umiejętność stosowania tych nowych, udoskonalonych środków. Jednym z nich - przechodząc na chwilę do konkretów – nieodłącznie związanym z postępem cywilizacji, jest świadomość pozostającej za plecami przeszłości, posiadanie wielkiego doświadczenia; krótko mówiąc – historia. Wiedza historyczna jest jedną z pierwszorzędnych technik zachowywania i kontynuowania rozwiniętej cywilizacji. Nie dlatego, że podsuwa gotowe rozwiązanie dla nowo powstających konfliktów życiowych (życie jest zawsze inne, niż było przedtem), ale dlatego, że pozwala uniknąć podstawowych błędów popełnionych w przeszłości. Ale jeśli ktoś, starzejąc się, napotyka coraz większe trudności, a na domiar złego stracił pamięć i nie jest w stanie korzystać z nagromadzonych doświadczeń, wówczas następuje klęska. Taka właśnie jest, moim zdaniem, sytuacja współczesnej Europy.

Ortega Źródło: José Ortega y Gasset, Bunt mas, [w:] Barbara Markiewicz, Od Nietzschego do filozofii współczesnej. Wybór tekstów, Warszawa 1993, s. 72–74.

Słownik

cywilizacja
cywilizacja

(łac. civilis – obywatelski; civis – obywatel) wieloznaczne pojęcie odnoszące się najogólniej do stopnia rozwoju społeczeństwa w określonej epoce historycznej; wyznaczają go przede wszystkim zdobycze materialne umożliwiające opanowanie sił przyrody i bogactw naturalnych; współcześnie cywilizację rozumie się szerzej, określając tym mianem te kultury, które wykształciły złożoną organizację społeczną (posiadają prawo, instytucje itd.), stoją na wysokim poziomie rozwoju materialnego (posiadają wiedzę techniczną) oraz stworzyły rozbudowane systemy ideologiczne (sztukę, literaturę, religię)

kryzys
kryzys

(gr. krisie – wybór, walka, działanie podejmowane pod presją czasu) okres przesilenia systemu społeczno‑politycznego, gospodarki, kultury, cywilizacji, w czasie którego dochodzi do załamania istniejącego porządku, co stwarza możliwość pojawienia się przełomu w jego funkcjonowaniu

kultura
kultura

(łac. cultura – uprawa) pojęcie odnoszące się do ludzkich społeczności; oznacza wszystko to, co w ich życiu stanowi rezultat zbiorowej działalności opierającej się na zachowaniach wyuczonych, w odróżnieniu od działań naturalnych, uwarunkowanych biologicznie; pierwotnie słowo „kultura” odnosiło się do rolnictwa, z czasem zaczęto używać go metaforycznie w odniesieniu do sfery duchowości; współcześnie o kulturze mówi się przede wszystkim jako o pewnym zespole norm, wartości, sposobów zachowania i metod rozwiązywania problemów charakterystycznym dla danego społeczeństwa