Przeczytaj
Chociaż Jądro ciemności (1899) nie zdobyło popularności w momencie publikacji, z czasem stało się jednym z najbardziej rozpoznawalnych dzieł Josepha Conrada (1857–1924), znalazło się w kanonie literatury światowej i do dziś fascynuje kolejne pokolenia czytelników. Pisarz zadał w swoim opowiadaniu fundamentalne pytania o granice człowieczeństwa, o różnicę między geniuszem a szaleństwem, podjął refleksję na temat trwałości zasad moralnych wyznawanych przez społeczeństwo europejskie. Przemysław Czapliński, badacz literatury XX wieku, nazwał tekst Conrada niebezpiecznym arcydziełem
. O ile bowiem większość klasycznych utworów traci z czasem swój pierwotny, buntowniczy wyraz, o tyle Jądro ciemności zachowuje go w stanie prawie nienaruszonym:
Niebezpieczne arcydzieło[fragment]
Istnieją książki, które po wciągnięciu do kanonu osiadają w nim i tracą swoją wywrotową siłę. Istnieją też takie, które nawet wpisane na listę „zabytków klasy zero” pozostają groźne. Takie wydaje mi się Jądro ciemności – wspaniałe, wieloznaczne, mroczne i skandaliczne arcydzieło.
[...].
Znaczenie Jądra ciemności rosło powoli: w 1924 roku Thomas Stearns Eliot, jeden z największych poetów angielskich stulecia, wykorzystał zdanie z opowiadania Conrada jako motto do swojego poematu Wydrążeni ludzie, sygnalizując pokrewieństwo w szukaniu wyrazu dla pustki wewnętrznej jako podstawowej właściwości człowieka XX wieku; w 1939 roku Orson Welles przygotował radiową adaptację Jądra ciemności, planując przy okazji wersję filmową; w 1958 amerykańska sieć telewizyjna CBS nakręciła luźną adaptację powieści. Mocne uderzenie przyszło chyba dopiero w latach 70. – za sprawą dwóch niezwykłych filmów, które z tekstu Conrada czerpały inspiracje: w 1972 roku pojawia się Aguirre, gniew boży Wernera Herzoga, a w 1979 – Czas apokalipsyapokalipsy Francisa Forda Coppoli. Dwa te dzieła świadczyły, że Jądro ciemności jest przenośne: można zmienić realia i czas historyczny, można cofnąć się do okresu podbojów Ameryki Południowej albo wejść w wojnę amerykańsko‑wietnamską, a zarazem, dzięki podsuwanej przez Conrada strukturze wyprawy do piekła, można wyjaśnić konkretne doświadczenia historyczne – potworne, graniczne, przerażające. Tekst Conrada stawał się uniwersalną przypowieścią o przechodzeniu ludzkiego w nie‑ludzkie.
Wynikał stąd ciekawy wniosek: kto chce zrozumieć wiek XX, powinien Jądro ciemności przeczytać, lecz czytając, powinien mieć się na baczności. Nie można za darmo przejść mrocznej inicjacji. Takiego wtajemniczenia nie dostępuje się bezkarnie.Źródło: Przemysław Czapliński, Niebezpieczne arcydzieło, [w:] Joseph Conrad, Jądro ciemności, Poznań 2009, s. 121–123.
Tekst Conrada nie traktował tylko o mrokach imperializmuimperializmu i kolonializmukolonializmu. W Jądrze ciemności pisarz podjął refleksję dotyczącą ludzkiej natury, która pozbawiona zewnętrznych ograniczeń, zasad nadanych przez prawo i etykę, staje się nieprzewidywalna, zdolna do najbardziej przerażających zbrodni. Ta prawda ujawnia się w różnych okresach historycznych. Dzieło Conrada powstało w okresie kolonializmu. Przedstawiało okrucieństwo europejskich przybyszów w Afryce, traktujących tubylców jak zwierzęta i wykorzystujących ich w sposób instrumentalny. Film Francisa Forda Coppoli przeniósł te refleksje w kontekst wojny wietnamskiej, ujawniając, że mechanizmy rozpoznane przez Conrada są uniwersalne.
Zdjęcia do Czasu apokalipsy (1979) rozpoczęły się zaraz po zakończeniu wojny wietnamskiej trwającej w latach 1955–1975. Był to wówczas temat niezwykle dyskusyjny i wzbudzający wiele emocji wynikających przede wszystkich z postępowania amerykańskich żołnierzy. Wojska Stanów Zjednoczonych, według oficjalnych komunikatów, walczyły na Dalekim Wschodzie w obronie demokracji, przeciwstawiając się komunistycznemu reżimowi. Eksterminacja miejscowej ludności cywilnej jawnie przeczyła tym wzniosłym deklaracjom, dlatego też konflikt w Wietnamie spotkał się ze sprzeciwem światowej opinii publicznej, również w USA. Po wycofaniu wojsk amerykańskich z terenów Indochin powstało wiele filmów rozliczających Amerykanów z działań podczas tego konfliktu. Do wojny w Wietnamie nawiązywały popularne produkcje, takie jak Rambo – pierwsza krew (1982), Full Metal Jacket (1987) czy Good Morning, Vietnam (1987). Czas apokalipsy uchodzi za najwybitniejsze dzieło kinowe dotyczące tego tematu.
Film Coppoli nawiązywał do dyskusji dotyczących sensowności konfliktu na Dalekim Wschodzie. Opinia publiczna potępiała władze USA nie tylko za mordowanie Wietnamczyków, lecz także za wysyłanie młodych Amerykanów na niepotrzebną śmierć. W warstwie dźwiękowej Czas apokalipsy wykorzystywał fragmenty utworów muzycznych zespołów The Rolling Stones i The Doors kojarzonych z pacyfistycznympacyfistycznym ruchem hipisówhipisów protestujących przeciwko działaniom zbrojnym. Jednocześnie kulturę Zachodu Coppola ukazał w filmie jako wynaturzoną, egoistyczną i skupioną na bezmyślnej konsumpcji. Jej pustka ujawniła się szczególnie w tych momentach, w których została skontrastowana z cierpieniami mieszkańców Wietnamu.
Fabuła Czasu apokalipsy wykorzystuje wątki Conradowskiego pierwowzoru, lecz rozbudowuje je, przekształca i przenosi w odmienne realia. Niezmienne pozostaje jednak dwuznaczne przesłanie utworu. Szaleństwo filmowego Kurtza wpisuje się w ramy wyznaczone przez wizerunek postaci ukazany w Jądrze ciemności, a sam główny bohater (w Czasie apokalipsy – kapitan Willard, w dziele Conrada – Marlow) podaje w wątpliwość własne człowieczeństwo oraz podwaliny, na których powstała cywilizacja świata Zachodu. Kinowa wizja Coppoli świadczy o tym, że każda epoka ma swoje „jądro ciemności” i musi zmierzyć się z pytaniem o to, czy człowiek pozostanie „ludzki”, jeśli stanie w obliczu absolutnej wolności.
Jądro ciemności oczami Coppoli
Jeśli filmowa adaptacja utworu literackiego zostaje osadzona w innym czasie historycznym niż oryginał, zazwyczaj mamy do czynienia z próbą unowocześnienia i aktualizacji tematyki zawartej w pierwowzorze. Czy tak samo było w przypadku filmu Francisa Forda Coppoli Czas apokalipsy, opartego na motywach opowiadania Josepha Conrada? Czy Jądro ciemności potrzebowało tego rodzaju odświeżenia?
Czas apokalipsy nie jest klasyczną adaptacją literatury. Od Conrada został zaczerpnięty główny motyw – podróż bohatera przez niezbadane, dzikie tereny do odciętej od świata placówki. Zmienione zostało miejsce akcji, jej czas, a także imiona bohaterów. W filmie nie śledzimy losów marynarza na wodach belgijskiego Konga, lecz żołnierza – kapitana Benjamina L. Willarda. Do Jądra ciemności nawiązuje jedynie nazwisko tajemniczego pułkownika Kurtza. Wydarzenia zobrazowane u Coppoli również w istotny sposób różnią się od treści utworu Josepha Conrada; fabuła została rozbudowana, wzbogacona o drugoplanowe wydarzenia, których nie ma w opowiadaniu. Czy zatem Czas apokalipsy to całkowicie odrębne dzieło?
Interpretując Czas apokalipsy, należy najpierw zastanowić się nad cechami jego pierwowzoru. Czy o treści Jądra ciemności stanowi akcja opowiadania, świat przedstawiony lub moment historyczny? Co jest głównym motywem tego utworu? W jaki sposób Conrad skonstruował ten tekst? Jeśli odpowiemy na pytania, dopiero wtedy możliwa będzie analiza fragmentów filmu Coppoli, takich jak surfowanie amerykańskich żołnierzy w czasie przybrzeżnej bitwy z oddziałami wietnamskimi.
Film operuje radykalnie odmienną poetyką niż utwór literacki. O ile opowiadanie opiera się na słownym opisie wydarzeń, z których jedne mogą zostać przedstawione ze szczegółami, a drugie za pomocą lakonicznych wzmianek, o tyle akcja dzieła kinowego musi rozgrywać się w czasie rzeczywistym. Skrócenie filmowej narracji jest dokonywane poprzez stosowanie odpowiednich cięć, lecz poszczególnych ujęć nie można ani przyspieszyć, ani zwolnić (o ile nie ma to zastosowania artystycznego). Reżyser ma jednak do dyspozycji środki ekspresji niedostępne literaturze. Film łączy w sobie elementy tekstowe (słowa wypowiadane przez bohatera, a niekiedy przez narratora), wizualne (to, co widzimy na ekranie), a także dźwiękowe – w tym muzyczne. Pisarz potrzebuje często kilku stron lub nawet kilku rozdziałów do opisania specyficznego nastroju lub realiów świata przedstawionego. W filmie wystarczy niekiedy jedna scena łącząca w sobie odpowiednie obrazy z warstwą dźwiękową.
Jądro ciemności Josepha Conrada postrzegane jest jako opowiadanie niejednoznaczne, zadające pytania, lecz uchylające się od udzielenia na nie odpowiedzi. Jak pisze Przemysław Czapliński, w opowiadaniu narrator rozważa współistnienie ze sobą światła i ciemności.
Niebezpieczne arcydzieło(...) wzajemnego przenikania się, walki obu żywiołów jest za dużo, abyśmy nie mieli zrozumieć, że to sam pisarz zwraca naszą uwagę na pewną właściwość bytu. Mówiąc najogólniej, polega ona na tym, że w ludzkiej rzeczywistości żadne miejsce nie jest wyłącznie jasne ani też wyłącznie ciemne. Spotkanie obu jakości ma charakter dramatycznej walki, dzieje się ciągle i wszędzie.
W świecie pełnej jasności bądź zupełnego mroku człowiek byłby płaski. Dopiero kiedy spokojne trwanie traci świetlistość, spotykając się z ciemnością, świat ⟪nabiera głębi⟫. Głębia nie jest zbiorem znaczeń dających się jasno wyłożyć, nazwać, sprecyzować. Jest tylko wrażeniem przestrzeni, zarysem trzeciego wymiaru, niepewnym dnem (...). Wielkość Conrada na tym właśnie polega, że nigdy nie próbował głębi nazwać. Chciał ją oddać poprzez opisanie tego, co z niej się wydobywa. Dlatego w jego prozie człowiek jest pełnowymiarowy za cenę wieloznaczności.
Źródło: Przemysław Czapliński, Niebezpieczne arcydzieło, [w:] Joseph Conrad, Jądro ciemności, Poznań 2009, s. 126–127.
Czy tę samą właściwość ma film Czas apokalipsy? Zdaniem badacza tak, ponieważ dzieło Coppoli zaświadcza o tym, że Jądro ciemności „jest przenośne: można [...] wejść w wojnę amerykańsko‑wietnamską, a zarazem, dzięki podsuwanej przez Conrada strukturze wyprawy do piekła, można wyjaśnić konkretne doświadczenia historyczne – potworne, graniczne, przerażające”. Opowiadanie to jest „uniwersalną przypowieścią o przechodzeniu ludzkiego w nie‑ludzkieIndeks górny 11 Indeks górny koniec11”.
Słownik
(gr. apokalipsis - objawienie) 1. utwór, którego treścią są wizje dziejów i końca świata; 2. objawienie, wizja końca świata, zjawisko przerażające, tajemnicze; 3. ostatnia z ksiąg Nowego Testamentu
młodzieżowy ruch społeczny, który pojawił się w USA w połowie lat 60. XX w., skupiał nonkonformistyczną, zbuntowaną przeciw wszelkim normom społecznym młodzież. Hipisi odrzucali wzory kultury konsumpcyjnej, wartości materialne, zasady moralne. Na szczycie ich hierarchii wartości znajdowały się wolność rozumiana jako brak ograniczeń narzucanych przez społeczeństwo i system polityczny, miłość pojmowana zarówno w sensie ewangelicznym, jak i erotycznym, jak również skrajny pacyfizm
(łac. imperialis – cesarski < imperium – władza) – działania zmierzające do rozszerzenia wpływów politycznych, militarnych, kulturowych i gospodarczych państw o statusie lub aspiracjach mocarstwowych na obszary do nich nienależące; także okres historyczny, odznaczający się światową dominacją kilku wielkich mocarstw, zapoczątkowany w ostatniej ćwierci XIX w.; w myśli marksistowskiej, najwyższe stadium rozwoju kapitalistycznej formacji społeczno‑ekonomicznej
(łac. colonia – osada rolnicza) – zjawisko historyczne polegające na opanowaniu i utrzymaniu kontroli politycznej i gospodarczej przez jedne kraje nad innymi w celu ich eksploatacji. Z punktu widzenia procesu powstawania systemu światowego, kolonializm stanowił jeden z jego etapów, który przejawiał się w rozciągnięciu dominacji politycznej przez najbardziej rozwinięte gospodarczo ośrodki cywilizacji euroatlantyckiej na obszary gospodarczych peryferiów świata; z kolonializmem nierozerwalnie wiążą się zjawiska: ekspansji i rywalizacji
(łac. pacificus – wprowadzający pokój < pax – pokój, facere – czynić) – zespół poglądów głoszących konieczność usunięcia bądź ograniczenia wojen i zapewnienia ludzkości pokoju. Idea pacyfizmu wyrażająca się w dążeniu do stworzenia świata wolnego od przemocy i wojen występuje w wielu systemach filozoficznych, religijnych, społecznych, zawiera ją m.in. konfucjanizm, buddyzm, w starożytnej Grecji opowiadali się za nią niektórzy stoicy, w nurcie tradycji hebrajskiej — esseńczycy oraz pierwsi chrześcijanie (z czasem stanowisko Kościoła ewoluowało do pacyfizmu umiarkowanego, czego wyrazem była przyjęta w średniowieczu koncepcja wojny sprawiedliwej); głosiły pacyfizm średniowieczne sekty (albigensi, waldensi), później protestantyzm (bracia czescy, bracia polscy, baptyści oraz kwakrzy, reprezentujący stanowisko skrajnie pacyfistyczne). Również ruch społeczno‑polityczny działający na rzecz pokoju, który zaczął się rozwijać na początku XIX w.