Piosenki w wojennej Warszawie

Piosenka, utwór liryczny łączący słowa z muzyką, jest zakorzeniona w twórczości ludowej. Pozwala mówić w prosty, łatwy do zapamiętania sposób o sprawach ważnych dla społeczności, wyrażać jej poglądy i emocje. Wojenne piosenki często pisali anonimowi twórcy, ale gatunek ten miał również swoich znanych, wybitych przedstawicieli. W czasach II wojny światowej do najbardziej cenionych autorów należeli Józef Szczepański, Krystyna Krahelska, Stanisław Ryszard Dobrowolski. Wszyscy oni byli żołnierzami Armii Krajowej, ale tylko Dobrowolski pisał wiersze już przed wojną.

R1XHkQzVtH2eJ
Występ ulicznej orkiestry przy ulicy Brackiej 8 w Warszawie, 1940 lub 1941 rok. Autor nieznany
Źródło: dostępny w internecie: Muzeum Powstania Warszawskiego, domena publiczna.

W czasie okupacji na ulicach Warszawy można było spotkać podwórkowe kapele i solistów – śpiewaków i grajków. Ich występy z konieczności były bardzo krótkie; wykonawcy błyskawicznie przenosili się z miejsca na miejsce, zanim zwrócili na siebie uwagę żandarmerii. Takie występy pozwalały zapoznać się warszawiakom z nowymi piosenkami, stanowiły też akt oporu przeciw okupantowi. Fenomen warszawskiej piosenki czasów okupacji spowodował, że tuż po wojnie stała się ona główną bohaterką nakręconego przez Leonarda Buczkowskiego filmu Zakazane piosenki (1946).

Piosenka w powstaniu warszawskim

Piosenki wojenne śpiewano w Warszawie już w 1940 roku, ale szczyt ich popularności przypadł na czas powstania warszawskiego. Pisane często dosłownie na barykadach, w ogniu walki, relacjonowały najnowsze wydarzenia. Pomagały także wyrażać poglądy i emocje, dawały poczucie wspólnoty. Silny związek piosenek powstańczych z bieżącymi wydarzeniami decyduje o ich przynależności do poezji okolicznościowejpoezja okolicznościowapoezji okolicznościowej.

R1UiKCV3oE8pf1
Mały bosy chłopiec, kolporter prasy powstańczej, Autor zdjęcia: Zygmunt Sowiński ps. Ostoja
Źródło: dostępny w internecie: Muzeum Powstania Warszawskiego, domena publiczna.

Nowe piosenki powstańcze zyskiwały popularność w szybkim tempie, co dziś może się nam wydawać niemożliwe z uwagi na trudne warunki życia w ogarniętym walkami mieście. Przekazywano je ustnie, przepisywano ręcznie lub drukowano w formie ulotek. Wiele z nich zachowało się, gdyż drukowano je w prasie powstańczej „Biuletynie Informacyjnym”, „Głosie Starego Miasta” czy „Barykadzie”. Redakcja „Biuletynu Informacyjnego” wraz z Biurem Informacji i Propagandy AK rozpisywała konkursy na najlepsze wiersze i piosenki patriotyczne. Choć tego typu rozrywka wydaje się nie przystawać do realiów wojny, konkursy niosły powiew normalności i cieszyły się dużą popularnością.

R1eIkEqdzZJvt
Kobieta w centrum to Janina Załęska, uwieczniona w piosence sanitariuszka „Małgorzatka”. Pierwszy mężczyzna po prawej to Jan Markowski ps. Krzysztof, współautor piosenki. Wrzesień 1944. Autorka zdjęcia: Sabina Żdżarska ps. Anna
Źródło: dostępny w internecie: Muzeum Powstania Warszawskiego, domena publiczna.

Piosenki powstańcze, zróżnicowane tematycznie i wyrażające skrajne emocje – od radości i nadziei przez gniew po rozpacz – pełniły złożone funkcje. Oprócz wymienionej już funkcji informatywnej – zdawania sprawy z bieżących wydarzeń, oraz emancypacyjnej – stawiania oporu okupantowi i manifestowania nieposłuszeństwa, warto wskazać także ich funkcję propagandowąpropagandapropagandową – piosenki zachęcały do włączenia się w walkę o słuszną sprawę. Odgrywały też rolę terapeutyczną – pozwalały dzielić się trudnymi przeżyciami i znajdować otuchę w poczuciu wspólnoty z innymi.

Słownik

poezja okolicznościowa
poezja okolicznościowa

utwory powstające w bezpośrednim związku z bieżącymi wydarzeniami, np. politycznymi albo kulturalnymi; poezja okolicznościowa służy kształtowaniu opinii odbiorców na temat tych wydarzeń

propaganda
propaganda

(łac. prōpāgāre – rozpowszechniać, krzewić) – działania instytucji (państwa, organizacji) zmierzające do zakorzenienia w światopoglądzie danej grupy pożądanych przez tę instytucję przekonań i postaw; środkami propagandy mogą być np. plakaty, filmy, przemówienia; w drugiej połowie XX wieku, wskutek nadużyć propagandowych reżimów totalitarnych (zwłaszcza komunizmu), słowo zyskało negatywny wydźwięk

tyrteizm
tyrteizm

postawa gotowości do walki zbrojnej i poświęcenia życia za ojczyznę, przekonanie, że walka stanowi najdoskonalszą formę patriotyzmu. Nazwa pochodzi od imienia greckiego poety starożytnego Tyrtajosa (Tyrteusza). Literacką manifestacją tyrteizmu jest tzw. poezja tyrtejska – zagrzewająca do walki w sytuacji zagrożenia ojczyzny