Przeczytaj
O autorce
Wisława Szymborska (1923–2012) to współczesna poetka, w 1996 roku uhonorowana literacką nagrodą Nobla. W swoich utworach poetyckich w charakterystycznym ironicznymironicznym tonie podejmowała zarówno wielkie filozoficzne kwestie dotyczące istoty człowieczeństwa, sensu życia, jak i problemy dnia codziennego oraz relacji międzyludzkich: przyjaźni, miłości, wrogości.
Szymborska podejmowane tematy ubierała w zaskakujące formy i konstrukcje słowne, prowokując i zmuszając do myślenia. Przykładem tego jest utwór Głos w sprawie pornografii pochodzący ze zbioru Ludzie na moście (1986).
Głos w sprawie pornografii
Tytuł wiersza jest zaskakujący, odwołuje się bowiem do problemów społecznych, pozornie zapowiadając zabranie głosu w dyskusji nad moralnością. Dorota Wojda lekturę dzieła nazywa swoistą grą:
Milczenie słowa. O poezji Wisławy SzymborskiejCzytanie Głosu w sprawie pornografii, jeśli można użyć takiego porównania, przypomina rodzaj gry, w której odkrywanie dwukolorowych, nakładających się na siebie klocków doprowadzić ma do uobecnienia w świadomości odbiorcy dwudzielnej, lecz zarazem całościowej, dobrze znanej mu figury. Jak każdej grze, tej także towarzyszy element zabawy. Wynika on przede wszystkim z konfrontacji wzajemnie niejednorodnych dziedzin rzeczywistości zapisanej w ramach błyskotliwego kalamburu. Formę tę można by określić jako rozbudowaną figurę syllepsis, stanowiącą odmianę przemilczenia. Część znaczeń bliskich danemu wyrażeniu jest bowiem obecna w tekście literalnie, część natomiast nie została określona bezpośrednio, ale zasugerowana przez pobliskie konteksty. Zjawisko to dotyczy zarówno poszczególnych konstrukcji, jak i w efekcie całości wiersza.
Źródło: Dorota Wojda, Milczenie słowa. O poezji Wisławy Szymborskiej, Universitas 1996, s. 111.
Badaczka sugeruje zatem, że do pełnego odbioru wiersza Szymborskiej potrzebne są określone kompetencje czytelnicze.
Wojciech Ligęza zwraca z kolei uwagę na ironię oraz humor, czyli cechy właściwe poezji noblistki w ogóle.
Wybór poezji[...] w [...] zbiorze Ludzie na moście (1986) następuje powrót do aktualnych spraw politycznych, choć z innych pozycji światopoglądowych niż w latach pięćdziesiątych i w innej stylistyce. Wówczas - po stalinizmie - Szymborska “odmówiła w swojej poezji miejsca wydarzeniom ze współczesnej historii PRL, długo wytrwała w swoim postanowieniu” (T. Nyczek, 22 x Szymborska, Kraków 2005, s.183). Bezpośrednią jej poetycką reakcją na stan wojenny i zapaść komunizmu w Polsce jest wiersz Głos w sprawie pornografii - majstersztyk demaskującej ironii i humoru słownego [...].
Źródło: Wojciech Ligęza, [w:] Wisława Szymborska, Wybór poezji, red. Wojciech Ligęza, Wrocław 2016, s. 83–84.
Ligęza zwraca uwagę na fakt, że Szymborska odwołuje się do kwestii społecznych i politycznych, w innym jednak sensie, niż czyniła to wcześniej. W okresie stalinowskim bowiem zawierała w swoich utworach treści, które współgrały z linią władzy. Szybko odeszła od tego myślenia i Głos... jest przykładem dzieła, które pozornie krytykując, w rzeczywistości pochwala myślenie, traktując je jako wartość.
W okresie PRL‑u myślenie, intelektualne dysputy, wymiana poglądów – stanowiły wartość, a także były istotnym elementem działalności opozycyjnej. Spotkania tych, którzy nie zgadzali się z decyzjami władz, sprowadzały się do rozmów, podczas których intelektualny aspekt wysuwał się na pierwszy plan.
O poezji Wisławy Szymborskiej. Świat w stanie korektyWielorako oparta na paradoksie poezja Wisławy Szymborskiej, czerpiąc inwencję ze skostnień języka, przekracza tak wytyczone granice.
Źródło: Wojciech Ligęza, O poezji Wisławy Szymborskiej. Świat w stanie korekty, Kraków 2001, s. 153.
Ligęza zwraca uwagę także na język, jakiego używa Szymborska i zabiegi, które stosuje, by przedstawić w określony sposób rzeczywistość.
O poezji Wisławy Szymborskiej. Świat w stanie korektyW odczytywanych wierszach związki frazeologiczne na przekór swej istocie wykazują nieustanną gotowość do zmiany. Tworzą serie niekompletne, niepowtarzalne, modelowane wedle zmieniających się reguł. Przycinane, sklejane, występujące w urozmaiconych stylistycznie kolażach tekstowych odsłaniają nieoczekiwane sensy. Pozostawione w brzmieniu oryginalnym - na zasadzie “naiwnego nieporozumienia” opisują konkretne sytuacje. Burzenie przez żart oraz ironię potocznych bądź literackich (ugruntowanych w kulturze) sekwencji słów odczytywać należy jako pośrednie wyznanie niezależnej postawy twórczej, a także anarchistyczny gest wobec zbiorowych przyzwyczajeń, rutynowych recept na życie, wiary w magię słów. [...]
Źródło: Wojciech Ligęza, O poezji Wisławy Szymborskiej. Świat w stanie korekty, Kraków 2001, s. 153.
Stylistyka stosowana przez Szymborską jest nie tylko bogata, ale też zaskakująca, niekonwencjonalna i urozmaicona.
O poezji Wisławy Szymborskiej. Świat w stanie korektyCzytelnik poezji Wisławy Szymborskiej chętnie poddaje się eksperymentom, które wychodzą od frazeologicznych gier, lecz na językowej rzeczywistości nie poprzestają. Czytelnik z radością bierze udział w dialogu z autorytarnymi prawami.
Źródło: Wojciech Ligęza, O poezji Wisławy Szymborskiej. Świat w stanie korekty, Kraków 2001, s. 153.
Warto jednak zwrócić uwagę na to, że – jak zaznacza Wojciech Ligęza – język nie jest jedynym, co urozmaica utwór Szymborskiej i wyczerpuje liryczny pejzaż.
Głos w sprawie pornografiiNie ma rozpusty gorszej niż myślenie.
Pleni się ta swawola jak wiatropylny chwast
na grządce wytyczonej pod stokrotki.Dla takich, którzy myślą, święte nie jest nic.
Zuchwałe nazywanie rzeczy po imieniu,
rozwiązłe analizy, wszeteczne syntezy,
pogoń za nagim faktem dzika i hulaszcza,
lubieżne obmacywanie drażliwych tematów,
tarło poglądów - w to im właśnie graj.W dzień jasny albo pod osłoną nocy
łączą się w pary, trójkąty i koła.
Dowolna jest tu płeć i wiek partnerów.
Oczy im błyszczą, policzki pałają.
Przyjaciel wykoleja przyjaciela.
Wyrodne córki deprawują ojca.
Brat młodszą siostrę stręczy do nierządu.Inne im w smak owoce
z zakazanego drzewa wiadomości
niż różowe pośladki z pism ilustrowanych,
cała ta prostoduszna w gruncie pornografia.Książki, które ich bawią, nie mają obrazków.
Jedyna rozmaitość to specjalne zdania
paznokciem zakreślone albo kredką.Zgroza, w jakich pozycjach,
z jak wyuzdaną prostotą
umysłowi udaje się zapłodnić umysł!
Nie zna takich pozycji nawet Kamasutra.W czasie tych schadzek parzy się ledwie herbata.
Ludzie siedzą na krzesłach, poruszają ustami.
Nogę na nogę każdy sam sobie zakłada.
Jedna stopa w ten sposób dotyka podłogi,
druga swobodnie kiwa się w powietrzu.
Czasem tylko ktoś wstanie,
zbliży się do okna
i przez szparę w firankach
podgląda ulicę.Źródło: Wisława Szymborska, Głos w sprawie pornografii.
Nie tylko tytuł utworu, ale także jego konstrukcja i słownictwo oraz sformułowania w nim zawarte sugerują odniesienie do treści pornograficznych, związanych z szeroko pojętą erotyką. Już w pierwszym wersie pojawia się bowiem słowo „rozpusta”, w kolejnych zaś „swawola”, „rozwiązłe” czy „lubieżne”.
Zwroty te jednak zestawione zostają z elementami kojarzonymi raczej z wysiłkiem intelektualnym i buntem wobec odgórnie narzuconych zasad. Pozornie kontrowersyjny temat zostaje więc odwrócony, by ukazać, jak według autorytarnie rządzących moralnie naganne jest myślenie.
Słownik
(gr. anarchos – bez władcy) doktryna polityczna i ruch społeczny sprzeciwiające się wszelkiej władzy publicznej, postulujące likwidację państwa i zastąpienie go ustrojem bezpaństwowym, opartym na wolnych od jakiegokolwiek przymusu, samorzutnie powstających związkach producentów i konsumentów
(łac. eironeia - przestawianie, pozorowanie) drwina, złośliwość lub szyderstwo ukryte w wypowiedzi pozornie aprobującej, nadanie wypowiedzi odwrotnego sensu w stosunku do tego, co wynika ze znaczenia użytych słów, na przykład w celu ośmieszenia poglądów czy cech rozmówcy lub pokazania dystansu wobec osób czy zjawisk; wypowiedź zawierająca ironię najczęściej jest krytyką lub naganą, która przyjmuje formę pozornej pochwały; ironia jest narzędziem literackim, w którym wybrane słowa są celowo używane do wskazania znaczenia innego niż dosłowne, można wyróżnić ironię słowną i sytuacyjną
(fr. calembour) dowcipna gra słów o identycznym lub podobnym brzmieniu, lecz o różnym znaczeniu
(fr. collage – naklejanie, oklejanie papierem) w sztukach plastycznych technika artystyczna i wykonane w tej technice dzieło; w literaturze typ techniki opierający się na tworzeniu utworów z istniejących wcześniej elementów, cytatów, dzieł połączonych z częściami wypowiedzi autorskich
(gr. parádoxos – nieoczekiwany, niewiarygodny) rozumowanie, którego każdemu elementowi towarzyszy pozorna oczywistość, a które okazuje się wadliwe, ponieważ prowadzi do takich wniosków, z których każdy z osobna jesteśmy skłonni uznać za prawdziwy, a które są w jawnej sprzeczności ze sobą lub z uprzednio przyjętymi założeniami
(gr. syllēpsis) brak odpowiedniości między logiczną a gramatyczną budową wypowiedzi