Zakres pojęcia i idee społeczeństwa obywatelskiego

R17nDtmUCTlB21

Zdjęcie przedstawia krajobraz. Na rozległej równinie, pośród licznych drzew znajdują się niskie budynki mieszkalne miasta. Wśród nich ruiny starożytnych budowli. W oddali masyw górski.

Pojęcie społeczeństwa obywatelskiego było różnie rozumiane na przestrzeni dziejów. Wywodzi się ono ze starożytnej filozofii europejskiej. W koncepcjach Arystotelesa czy Cycerona utożsamiane było ze wspólnotą polityczną tworzącą polis (w Grecji) lub res publikę (w Rzymie). Do tej tradycji nawiązali kilkanaście stuleci później myśliciele renesansowi, czemu sprzyjała praktyka ustrojowa włoskich miast okresu późnego średniowiecza i wczesnego odrodzenia. Od czasów oświecenia odróżnia się jednak państwo – jako system instytucji politycznych – od społeczeństwa. W takiej sytuacji społeczeństwem obywatelskim określa się niezależną od władzy zbiorowość samoorganizujących się osób. Od tego, jak duża część obywateli angażuje się w tego rodzaju relacje, zależy stopień rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w danym kraju.

Zgodnie z poglądami Alexisa de Tocqueville’aAlexis de TocquevilleAlexisa de Tocqueville’a czynniki takie, jak społeczna aktywność, oddolne inicjatywy czy lokalna prasa, chronią społeczeństwo, a w szczególności wolność i prawo do jego spontanicznego rozwoju, przed wszechwładzą aparatu państwowego. Francuski myśliciel uważał także, że wolne wybory i wolny rynek nie wystarczą do budowy i rozwoju społeczeństwa demokratycznego. Najważniejszym – w jego przekonaniu – czynnikiem warunkującym ten proces jest umiejętność samoorganizacji społecznej oraz wyzwolenie i wykorzystanie zbiorowej energii do działalności na rzecz wspólnego dobra. Swój wkład w koncepcję społeczeństwa obywatelskiego mieli także tacy myśliciele, jak: John Locke, Adam Smith, Jan Jakub Rousseau, Georg Wilhelm Friedrich Hegel.

Aktualnie za obywatelskie uchodzi społeczeństwo charakteryzujące się aktywnością obywateli oraz zdolnością do samoorganizacji, a także określania i osiągania wyznaczonych celów bez impulsu ze strony władzy państwowej. Potrafi więc ono działać autonomicznie w stosunku do instytucji państwowych. Taka aktywność organizacji, związków i stowarzyszeń prowadzi jednocześnie do kształtowania się trwałych relacji społecznych, opartych na solidarności i współpracy.

Podmiotami społeczeństwa obywatelskiego są obywatele związani silnymi relacjami i więziami międzyludzkimi, działający wspólnie i jako całość niezależnie od państwa i jego organów.

R1I9YA1G2b1e1

Ilustracja przedstawiająca godło państwowe. Jest to kompozycja hydroelektrowni u stóp góry Pektu i pięcioramiennej czerwonej gwiazdy, w stronę której lgną ryżowe kłosy. U dołu ułożona czerwona wstęga z żółtym napisem.

Elementy kluczowe społeczeństwa obywatelskiego

Aby możliwe było funkcjonowanie społeczeństwa obywatelskiego, musi istnieć:

• kapitał społeczny;

• zaufanie społeczne.

Istnieją różne koncepcje kapitału społecznego. W rozumieniu Francisa FukuyamyFrancis FukuyamaFrancisa Fukuyamy kapitał społeczny to zestaw nieformalnych wartości i norm etycznych wspólnych dla członków określonej grupy i umożliwiających im skuteczne współdziałanie.

Zaufanie społeczne to jedna z najważniejszych form kapitału społecznego tworzącego sieć powiązań czy relacji. Pomaga stworzyć wspólnotę, której członkowie znają się wzajemnie (swoich sąsiadów, uczestniczą w działaniach stowarzyszeń, przestrzegają i oczekują od innych respektowania określonych norm). Zaufanie jest mechanizmem opartym na założeniu, że wszystkich członków danej społeczności cechuje uczciwe i oparte na współpracy zachowanie mające podstawę we wspólnie wyznawanych wartościach.

Przejawy społeczeństwa obywatelskiego

W przestrzeni między jednostką a państwem istnieje wiele przejawów (obszarów funkcjonowania) społeczeństwa obywatelskiego. Należą do nich m.in.:

Poziomy aktywności obywateli

Obywatele tworzący społeczeństwo obywatelskie, mają możliwość aktywnego działania na różnych poziomach:

• lokalnym (np. przez partycypacjępartycypacjapartycypację w tworzeniu budżetu obywatelskiego);

• regionalnym (np. przez udział w referendum lokalnym, działalność w lokalnych stowarzyszeniach, współpracę z mediami, korzystanie z uprawnienia pisania petycji);

• państwowym (np. dzięki działalności partyjnej, uczestnictwu w wyborach);

• globalnym (np. przez udział w protestach społecznych).

R1VtNxkiPdaqL

Ilustracja przedstawiająca szklaną urnę wyborczą stojącą na blacie. Nad otworem znajduje się karta wyborcza z zaznaczonym krzyżykiem. Z prawej i lewej strony ręce wyciągnięte w kierunku urny. W dłoniach trzymają karty do głosowania.

Rozwój społeczeństwa obywatelskiego w Polsce

Kategoria społeczeństwa obywatelskiego w Polsce nabrała szczególnego znaczenia w drugiej połowie XX w. Ustrój autorytarny, który wówczas funkcjonował w PRL, nie sprzyjał oddolnej aktywności obywatelskiej. Sytuację zmieniło jednak powstanie w 1980 r. NSZZ „Solidarność” – masowego, liczącego ponad 9 milionów członków ruchu społecznego. Od tego czasu pojęcie społeczeństwa obywatelskiego w Polsce bardzo się upowszechniło. Za sprawą „Solidarności” doszło do znaczącego upodmiotowienia obywateli PRL, którzy po raz pierwszy po wojnie uzyskali poczucie wpływu na rzeczywistość wokół siebie.

Społeczeństwo obywatelskie w Polsce obejmuje aktualnie swym zasięgiem dwa obszary, tj.:

• obywatelską aktywność grupową, która mieści w sobie działalność organizacji pozarządowych, wspólnot lokalnych i samorządowych, a także nieformalnych grup i ruchów społecznych;

• świadomość obywatelską.

Jest ono najlepszym podłożem dla rozwoju demokracji oraz samorealizacji pojedynczych obywateli.

Szczególnym wyrazem żywotności społeczeństwa obywatelskiego w Polsce jest działalność trzeciego sektora (obok publicznego – administracji państwowej i samorządowej oraz prywatnego), w ramach którego funkcjonują fundacje, stowarzyszenia i organizacje pożytku publicznego, zbiorowo określane jako organizacje pozarządowe.

RDCkwBcDCg6Q1

Ilustracja przedstawiająca logo WOŚP zawieszone na ścianie zewnętrznej budynku. Wkomponowane jest w czarny okręg z napisem: Fundacja dziękuje wszystkim darczyńcom za pomoc w zakupie sprzętu. Pośrodku znajduje się duże czerwone serce z napisem: wielka orkiestra świątecznej pomocy. Z serca rozchodzą się półkoliste linie w różnych kolorach.

Społeczeństwo obywatelskie na przykładzie demokracji USA

RwoKsJNGgCfFk1

Ilustracja przedstawia rzeźbę stojącą na wysokim ozdobnym cokole. Ukazuje kobietę ubraną w togę, stojącą na pękniętych kajdanach. Na jej głowie spoczywa korona, z której rozchodzi się siedem promieni. W uniesionej prawej ręce trzyma pochodnię, w lewej tablicę z wykutą cyframi rzymskimi.

Społeczeństwo obywatelskie szczególnie rozwinęło się w Stanach Zjednoczonych Ameryki. W decydującym stopniu wynika to z uwarunkowań historycznych tego kraju. Państwo amerykańskie zbudowali od podstaw pionierzy – byli to pochodzący z Europy imigranci, którzy – przybywszy do Ameryki – nie mogli liczyć na żadne instytucje publiczne. Warunkiem ich przetrwania w skrajnie trudnych warunkach była oddolna współpraca. Również ci Amerykanie, którzy w XIX wieku, rozpoczęli wędrówkę na Zachód, zasiedlając nowe terytoria i wchodząc w konflikty z rdzenną ludnością, odnosili swoje sukcesy dzięki samoorganizacji.

Ameryka wciąż bardzo kojarzy się z mitem „amerykańskiego snu” oraz self‑made manaself‑made manself‑made mana. Te dwa konstrukty nie mogłyby zadziałać, gdyby nie głęboko zakorzenione poczucie wpływu na los swój i otoczenia. W mity te uwierzyły również rzesze Europejczyków, którzy chętnie wsiadali na pokłady transatlantyków. W ten sposób zaczynały się tysiące podróży po lepsze życie. Kto decydował się na taki krok? Ludzie pełni marzeń, ale i tacy, którzy chcieli zostawić coś za sobą. W konsekwencji rzesze te utworzyły zupełnie nowe społeczeństwo – niejednorodne, zróżnicowane i, co najważniejsze – skrajnie różne od tego, jakie wciąż dominowało w Europie.

Jedynym sposobem na scalenie tej masy ludzi było wyrównanie szans i statusów wszystkich obywateli. Najlepszym środkiem ku temu wydawała się demokracja.

Jak jednak współcześnie wygląda społeczeństwo obywatelskie w Stanach Zjednoczonych? Obywatele mają do wyboru wiele mechanizmów, które pozwalają im wpływać na działanie władz – odbywają się referenda, można również sięgnąć po procedurę recallprocedura recallprocedurę recall czy założyć stowarzyszenie.

Co jednak wpływa na obywatelską aktywność? Wyróżnić można oczywiście media, kościoły, politykę czy kulturę. Amerykanie nie boją się politycznego zaangażowania – najlepszym przykładem na to jest to, że komiksy – medium na wskroś amerykańskie,  od samego początku przesiąknięte były mniej lub bardziej zawoalowanymi aluzjami politycznymi czy w końcu bardzo otwartymi deklaracjami.

Rblmcm5GJcwFU

Fotografia przedstawiająca liczną grupę młodych ludzi. W rękach trzymają transparenty z napisami: : Science serving the common good, Scientists speaking truth to power, We have the solution, Science pursuing truth saving the world.

Najbardziej spektakularnym przykładem tego, jak działa społeczeństwo obywatelskie w USA są przykłady sytuacji kryzysowych, w czasie których wszyscy się jednoczą. Regularnie zaobserwować to można po klęskach żywiołowych czy atakach terrorystycznych. Zaangażowanie amerykańskich obywateli w kształt polityki ich państwa można również obserwować przy okazji wyborów prezydenckich. Tysiące wolontariuszy uczestniczą wówczas w drużynach swoich kandydatów, agitując na ich rzecz, zarówno w czasie prawyborówprawyboryprawyborów, jak i w trakcie kampanii wyborczej przed wyborami powszechnymi.

Podsumowując, zaletą amerykańskiego społeczeństwa, tak w przeszłości, jak i współcześnie, jest zaangażowanie obywateli w działalność różnych grup i stowarzyszeń oraz dążenie do samoorganizowania się w celu rozwiązywania różnych problemów. Nie jest to jednak społeczeństwo pozbawione problemów. Głęboko zakorzeniony systemowy rasizm, rozwarstwienie społeczne oraz doprowadzony do skrajności kapitalizm i wolny rynek doprowadziły w 2020 r. do wydarzeń, które na długo pozostaną w pamięci obywateli. Ciągnące się tygodniami protesty ruchu Black Lives Matter czy atak na Kapitol (początek 2021 r.) to tylko przykłady tego, na jaką próbę wystawione było społeczeństwo w ostatnim czasie.

Słownik