Przeczytaj
Edukacja – powszechna i jednolita
Ujednolicenie i upowszechnienie edukacji było istotnym zadaniem stojącym przed II Rzeczpospolitą. Najważniejsze wytyczne w zakresie funkcjonowania oświaty określiła konstytucja marcowa z 1921 r. Wśród jej postanowień znalazły się zapisy o nadzorze władz państwowych nad wszystkimi szkołami, obowiązku uczęszczania do szkoły powszechnejszkoły powszechnej czy bezpłatnym dostępie do edukacji. Pełna realizacja postanowień ustawy zasadniczej nie była jednak możliwa. Po odzyskaniu niepodległości brak lokali szkolnych i wykwalifikowanej kadry stanowił jedną z najistotniejszych przeszkód.
Fragment konstytucji marcowejArtykuł 118.
W zakresie szkoły powszechnej nauka jest obowiązkową dla wszystkich obywateli Państwa. Czas, zakres i sposób pobierania tej nauki określi ustawa.
Artykuł 119.
Nauka w szkołach państwowych i samorządowych jest bezpłatna. Państwo zapewni uczniom, wyjątkowo zdolnym a niezamożnym, stypendia na utrzymanie w zakładach średnich i wyższych.
Źródło: Fragment konstytucji marcowej, dostępny online [w:] Strona główna Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej.
Wśród stronnictw politycznych panowała powszechna zgoda, że konieczne jest wprowadzenie efektywnego systemu edukacji. Jeszcze przed ustanowieniem konstytucji marcowej, 7 lutego 1919 r., Józef Piłsudski podpisał dekret o powszechnym obowiązku nauczania dla dzieci od siódmego do czternastego roku życia. Kwestie oświaty należały do kompetencji Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP), któremu podlegały Kuratoria Okręgów Szkolnych, będące terenowymi organami administracji państwowej. Gminy z kolei miały zapewnić odpowiednie budynki.
W jakich warunkach odbywała się edukacja w czasach II Rzeczypospolitej?
Wpomnienia Stanisławy Pązik, urodzonej w 1922 roku[…] nie było osobnego budynku szkoły, uczyliśmy się w izbach wynajmowanych od gospodarzy, u nich mieszkali też nauczyciele. Wszystkie lekcje prowadziła dwójka nauczycieli, małżeństwo Ślusarczyków […]. W szkole mieliśmy takie przedmioty jak język polski, matematykę, robótki ręczne (wyszywanie itp.), gimnastyka i religia (prowadzona przez nauczyciela, nie przez księdza). […] Wolbórz był oddalony około 5 km od Kuznocina, odległość tę pokonywałam codziennie, z reguły pieszo, a tylko czasami, kiedy były zbyt duże zaspy albo błoto, mój ojciec zawoził mnie wozami lub saniami. […] droga zajmowała mi około półtorej godziny.
Źródło: Wpomnienia Stanisławy Pązik, urodzonej w 1922 roku, [w:] Adam Pązik, dostępny online: dws-xip.pl.
Władze wprowadziły także wspólny program nauczania. Uczniowie uczęszczali na zajęcia z języka polskiego, robótek ręcznych, ćwiczeń cielesnych, rachunków, rysunku oraz religii. Od klasy trzeciej dochodziły takie przedmioty jak historia, geografia oraz przyroda, natomiast od szóstej – chemia i fizyka.
W połowie lat 20. wydano ustawę regulującą szkolnictwo dla mniejszości narodowych, która w miejsce odrębnych szkół dla mniejszości wprowadzała szkoły dwujęzykowe. Miały one na celu integrację mniejszości narodowych z państwem polskim poprzez naukę języka polskiego obok ojczystego.
Jak myślisz, była to szkoła prywatna czy powszechna? Zwróć uwagę na ubiór dzieci.
Reforma jędrzejewiczowska
Szkolnictwo średnie ogólnokształcące w II Rzeczypospolitej, do czasu reformy oświatowej z 1932 r., oparte było na modelu ośmioletniego gimnazjum, do którego przyjmowano po czterech klasach szkoły powszechnej. Od samego początku istnienia II Rzeczypospolitej powstawały projekty reformy oświatowej. Opracować ją i wdrożyć udało się dopiero w 1932 r. Januszowi Jędrzejewiczowi, ówczesnemu Ministrowi Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Celem ustawy szkolnej było ujednolicenie systemu oświatowego, miała ona tworzyć pomost między szkolnictwem powszechnym (podstawowym) a średnim, aby umożliwić uczniom edukację na kolejnych szczeblach.
Takie wytyczne dotyczące ustawy Janusz Jędrzejewicz przekazał swoim wiceministrom:
Ustrój szkolny ma być oparty na zasadzie jednolitości szkolnictwa, przeprowadzonej konsekwentnie przez całość jego budowy.
Również konsekwentnie ma być przeprowadzona zasada wielokrotnej selekcji młodzieży i kierowania jej do odpowiadających jej zdolnościom i zainteresowaniom różnych działów szkolnictwa.
Wielki nacisk ma być położony na szkolnictwo zawodowe wszelkich typów i stopni i podniesienie jego znaczenia w społeczeństwie nazbyt skłonnym do uważania jedynie szkół ogólnokształcących za pełnowartościowe szkoły.
Ma być podniesione ogólne przygotowanie intelektualne kandydatów do szkół akademickich w drodze ustalania specjalnych metod i programów dających się zastosować do odpowiednio wyselekcjonowanej młodzieży.
Rozbudowa programowa ma być dostosowana do ram ustrojowych z tym, że ośrodkiem ku któremu grawitować mają w miarę możliwości programy poszczególnych przedmiotów nauczania - winna być Polska i jej sprawy. Program ma więc objąć język, historię i kulturę, w szczególności zaś wysiłki, jakie naród dokonał za pośrednictwem swych wielkich ludzi, ze specjalnym uwzględnieniem wysiłków zbrojnych łącznie z naszą walką o niepodległość aż do ostatnich czasów.
W związku z tą przebudową programów podkreślone muszą być momenty wychowawcze: religijny, narodowy, społeczny, a szczególnie państwowoobywatelski, najmniej u nas kultywowany w warunkach stuletniej niewoli i uzależnienia od obcej, nienawistnej państwowości.
Źródło: , [w:] J. Jędrzejewicz, W służbie idei. Fragmenty pamiętników i pism, Londyn 1972, s. 140–141.
Fragment przemówienia wygłoszonego w Sejmie 20 stycznia 1932 r. przez ministra Janusza JędrzejewiczaNie jestem przeciwnikiem inicjatywy prywatnej w szkolnictwie, która wprost przeciwnie jest pożądana i potrzebna, ale musi istnieć ktoś odpowiedzialny, kto patrzy, aby system wychowania publicznego był realizowany w życiu istotnie celowo, planowo i konsekwentnie.
Źródło: Fragment przemówienia wygłoszonego w Sejmie 20 stycznia 1932 r. przez ministra Janusza Jędrzejewicza, [w:] Młodzież winna być wychowywana w kulcie wielkich ludzi. Minister Jędrzejewicz o budżecie MWRiOP., „Polska Zachodnia”, t. 7/21, 1932, s. 2.
Mimo wprowadzenia reformy jędrzejewiczowskiej dane statystyczne dotyczące wykształcenia społeczeństwa nie były optymistyczne. Przed wybuchem II wojny światowej szkoły średnie kończyło tylko 4 proc. ludności, natomiast wyższe wykształcenie odebrało 1 proc. Polaków. Wiele się jednak udało, m.in. znacznie ograniczono stopień analfabetyzmu i zmniejszono pod tym względem dysproporcje między wsią a miastem. O ile przed wybuchem wojny na terenie Królestwa Polskiego tylko 20 proc. dzieci było objętych edukacją, o tyle w 1939 r. do szkoły chodziło już 90 proc. dzieci w całej Polsce.
Jak wyglądała szkoła?
Edukacja w II Rzeczypospolitej przedstawiała się zróżnicowanie. Na jednym biegunie znajdowały się elitarne szkoły, w których dbano o noszenie identycznych mundurków oraz odpowiednią postawę, na drugim – przeważnie – funkcjonowały szkoły wiejskie, gdzie nierzadko z powodu biedy dzieci nie miały nawet butów. Frekwencję obniżały także konieczność pomagania rodzicom w pracach polowych i brak nawyku posyłania dziecka do szkoły (zwłaszcza tam, gdzie podczas zaborów nie istniał obowiązek szkolny). Wszędzie jednak starano się wprowadzać drobne elementy identyfikacyjne, takie jak czapki lub naszywki na ubrania w postaci tarcz.
Czy ta szkoła była otwarta na nowoczesne prądy w pedagogice i czy uwzględniała zmiany społeczne, które dokonały się w latach 20. i 30.? Poszukaj w innych źródłach informacji o absolwentkach tej szkoły.
Odmienne były także warunki realizacji nauczania. W miastach budowano przede wszystkim przestronne budynki, znacznie lepiej przystosowane do pracy z uczniami niż te na wsiach oraz małych miasteczkach, gdzie naukę organizowano w wynajmowanych salach, często w domach prywatnych. Szkoły powszechne były koedukacyjne (uczyły się w nich dziewczynki razem z chłopcami), natomiast w gimnazjach i liceach dominowały odrębne szkoły męskie i żeńskie.
Słownik
(gr. analphabetos – nieznający liter), brak umiejętności pisania oraz czytania
egzamin sprawdzający wiedzę z zakresu szkoły średniej, zdawany po jej ukończeniu
w II Rzeczypospolitej egzamin kończący edukację w czteroletnim gimnazjum, wprowadzony po reformie edukacji z 1932 r.
(łac. schola) nazwa szkoły najniższego szczebla w II RP
wychowanie ucznia na osobę służącą dobru państwa, będącego własnością ogółu obywateli
Słowa kluczowe
oświata, edukacja, reforma jędrzejewiczowska, Janusz Jędrzejewicz
Bibliografia
Jędrzejewicz J., W służbie idei. Fragmenty pamiętników i pism, Londyn 1972.
Panennkowa I., Wychowanie państwowe czy narodowe, Kwartalnik Pedagogiczny, t. 4, 1930.
Ekiel‑Jeżewska M.L., Nasi dziadkowie jako uczniowie i nauczyciele, Rocznik Mińsko‑Mazowiecki, t. 21, 2013.