Przeczytaj
Pojęcie idealizmu
Pojęcie idealizmuidealizmu w sensie metafizycznym (ontologicznym) pochodzi od greckiego słowa idea, znaczącego: forma, wzór (od idein – widzieć). Wprowadził je do filozofii Platon, który jako ideeidee określił niematerialne, niepoznawalne zmysłami, za to wieczne i niezmienne wzory wszystkich rzeczy materialnych i występujących w świecie materialnym. Idee miały być według Platona poznawalne rozumem, choć według niego istnieją niezależnie od ludzkiego rozumu. Ta postać idealizmu, ze względu na autonomiczny wobec ludzkiej świadomości charakter bytowy, zyskała miano idealizmu obiektywnegoidealizmu obiektywnego.
Inną postacią idealizmu jest idealizm subiektywnyidealizm subiektywny, który twierdzi, że idee istnieją tylko w ludzkim umyśle. Takie przekonanie sformułował George Berkeley, który uznał, że rzeczy materialne nie istnieją w żadnej obiektywnej rzeczywistości, ponieważ jedyną postacią ich istnienia są ich postrzeżenia w umyśle świadomego podmiotu poznającego. Rzeczy są więc jedynie postrzeżeniami – ich istnienie polega na byciu postrzeganymi. Idee rzeczy to więc postrzeżenia zmysłowe rejestrowane w naszej świadomości.
Niemiecki idealizm XIX‑wieczny
W idealizmie niemieckim, powstałym w wyniku recepcji myśli Immanuela Kanta (1724–1804) w jego ojczyźnie w pierwszej połowie XIX w., idee i idealizm zyskały nową postać. Niemiecki idealizm był wyrazem epoki romantyzmu w kulturze. Przejawiało się to w szczególności w odwróceniu się tej filozofii od świata empirycznego – świata doświadczenia i nauki – i zwróceniu w kierunku metafizyki. Pierwszym z ważnych przedstawicieli tego kierunku był Johann Gottlieb Fichte (1762–1814). Przyjął on tezę Kanta o niemożności dotarcia do rzeczy samych, lecz wyprowadził z niej nie epistemologiczne, ale metafizyczne wnioski: jeśli rzeczywistość jest niepoznawalna, a to, co poznajemy, zależy od naszego umysłu, to myśl jest pierwotna wobec bytu – myśl ustanawia byt. Obiektywne Platońskie idee zostały w tej filozofii zastąpione przez twory ludzkiego umysłu – myśli. RozumRozum ludzki jest wytworem świadomej, podmiotowej, absolutnej ludzkiej jaźni – ludzkiego ja. W ten sposób idealizm Fichtego przybrał postać subiektywno‑obiektywną: idee pochodzą z ludzkiej jaźni – z ludzkiego umysłu, są wzorami rzeczy przedstawionych i dostępnych ludzkiej myśli – tu się obiektywizują, choć poza nimi nie istnieją.
Innym przedstawicielem niemieckiego idealizmu był Friedrich Wilhelm Joseph Schelling (1775–1854). We wczesnej fazie swej twórczości rozwijał on myśli swego mistrza, Fichtego, by później przetransformować je w system bliższy idealizmowi obiektywnemu, który przyznaje rolę pierwotnego bytu absolutowi, ogarniającemu zarówno jaźń, jak i przyrodę. Władysław Tatarkiewicz pisał:
Historia filozofiiNie utożsamiał wszakże [Schelling], jak Fichte, absolutu z jaźnią, lecz szukał, jak Spinoza, absolutu, który przekracza i materię, i jaźń, a z którego można wywieść zarówno materię, jak i jaźń. Ani przyroda, ani jaźń, ani świat realny, ani idealny nie stanowią jeszcze pierwotnej postaci bytu; absolut jest ponad tymi przeciwstawieniami, stanowi „absolutną tożsamość bytu realnego i idealnego”. Przyroda i jaźń są jedynie pochodnymi postaciami bytu. […] Skąd więc się bierze różnorodność rzeczy? Stąd, że pierwsza absolutna tożsamość bytu rozpada się na przeciwieństwa.
Źródło: Władysław Tatarkiewicz, Historia filozofii, s. 209–210.
Idealizm Hegla
Największym niemieckim idealistą XIX w. był Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770‑1831). Podobnie jak Fichte uznał prymat myśli nad bytem – to, że rzeczy są jedynie wytworem myśli. Podobnie jak Schelling uznał istnienie absolutuabsolutu ogarniającego materialną i niematerialną postać bytu. Za Schellingiem uznał też wewnętrzną złożoność absolutu, składającego się według niego z przeciwieństw. Przyjął jednak, że ten wszechogarniający byt ma charakter myślowy, logiczny oraz pojęciowy, zatem ogólny. Jest on także niematerialny (a właściwie ponadmaterialny) – jest duchem. Wszystkie byty konkretne są wtórne wobec niego tak, jak wtórna jest materia wobec idei w systemie Platońskim. Absolut jest całością i jest jeden – tylko on jest właściwym bytem. W odróżnieniu jednak od platońskiej tradycji myślenia o niezmienności idei, Hegel uznał, że ten wieczny i absolutny byt jest dynamiczny, zmienia się i rozwija. Jego zmienność nie jest jednak przypadkowa – podlega on prawom racjonalnej myśli. Zmiany bytu są zatem podporządkowane prawom logiki, przekształcenia absolutu są konieczne, tak jak konieczne są prawa logiki. Za podstawowe prawa rozwoju tego, co istnieje, uważał Hegel prawa dochodzenia do prawdy w dialektyce (starożytnej sztuce dyskusji). Dochodzenie to dokonywało się na drodze konfrontacji tezy z antytezą w celu osiągnięcia syntezy – wzięcia z przeciwstawnych racji tego, co zgodne z rzeczywistością. Duch absolutny rozwija się zatem zgodnie z tym procesem – od tezy poprzez antytezę dochodzi do syntezy. Ponieważ myśl i przyroda stanowią dwie postacie, w których występuje absolut, świat istnieje w dynamicznym napięciu pomiędzy myślą (pojęciem) a przyrodą, a ich syntezę stanowi duch. Wszystkie zjawiska materialne oraz ich zmienność i rozwój w świecie są odzwierciedleniem zmian absolutu pozostającego w dynamicznej równowadze myśli i materii.
Duch w Wykładach z filozofii dziejów Hegla
Tak pisał o absolutnym duchu i jego zmienności Hegel w swych Wykładach z filozofii dziejów:
Wykłady z filozofii dziejówPrzede wszystkim powinniśmy mieć na uwadze, że przedmiot nasz, to jest dzieje powszechne, leży w dziedzinie ducha. […] Filozofia spekulatywna prowadzi do poznania, że jedynym prawdziwym znamieniem ducha jest wolność. Materia jest o tyle ciężka, o ile ciąży ku środkowi […]. W przeciwieństwie do tego duch jest czymś, co posiada ośrodek w sobie samym. Duch odnalazł swą jednię, nie ma jej na zewnątrz siebie; istnieje w sobie samym u samego siebie. Materia ma swą substancję poza sobą: duch jest bytem u samego siebie. Na tym właśnie polega wolność, gdyż skoro jestem zależny, odnoszę siebie do czegoś innego, czym nie jestem, nie mogę istnieć bez czegoś zewnętrznego; jestem zaś wolny, gdy jestem u samego siebie. Ten byt ducha u samego siebie jest samowiedzą, świadomością siebie samego. Dwa momenty odróżnić należy w świadomości: po pierwsze, że ja wiem, po drugie, co wiem. W samowiedzy jedno sprowadza się do drugiego, ponieważ duch wie sam siebie, jest oceną własnej istoty i równocześnie czynnością dochodzenia do siebie i tworzenia w ten sposób samego siebie, czynienia się tym, czym jest w sobie samym.
Źródło: G. W. F. Hegel, Wykłady z filozofii dziejów.
Wykłady z filozofii dziejówZgodnie z tym abstrakcyjnym określeniem powiedzieć można o dziejach powszechnych, że są one przedstawieniem ducha w jego sposobie wypracowania w sobie świadomości tego, czym jest sam w sobie. I jak kiełek kryje w sobie cala naturę drzewa, kształt i smak jego owoców, tak już pierwsze ślady ducha zawiera w sobie virtualiter [potencjalnie] całość dziejów. […]
Źródło: G. W. F. Hegel, Wykłady z filozofii dziejów.
Wykłady z filozofii dziejówTen niezmierzony ogrom aktów woli, interesów i działań – to narzędzia i środki ducha świata, służące do osiągniecia jego celu, do uświadomienia go i urzeczywistnienia, a celem tym jest: odnaleźć siebie, dotrzeć do siebie i oglądać siebie jako rzeczywistość. To wszakże, że żywe jednostki i narody, dążąc do swoich celów i osiągając je, są zarazem narzędziami i środkami celów wyższych i szerszych, o których wcale nie wiedzą i dla których pracują bezwiednie, jest właśnie czymś, co mogło być, i w istocie było, kwestionowane […], czemu wielokrotnie już zaprzeczano, co nawet pogardliwie okrzyczano, nazywając tworem fantazji i filozofią. […]
Źródło: G. W. F. Hegel, Wykłady z filozofii dziejów.
Wykłady z filozofii dziejówInteres szczególny namiętności jest więc nierozerwalnie związany z wprowadzeniem w czyn celu ogólnego; to, co ogólne, wynika bowiem z tego, co szczegółowe i określone, oraz z ich negacji. Interesy szczegółowe zwalczają się wzajemnie i część ich skazana jest na zagładę. Idea ogólna nie wdaje się w te przeciwieństwa i w tę walkę, nie naraża się na niebezpieczeństwo; niezagrożona i nienaruszona trzyma się jakby na dalszym planie. Można to nazwać chytrością rozumu, że każe namiętnościom działać dla siebie, przy czym to, co dzięki temu dochodzi do istnienia, ponosi straty i ofiary.
Źródło: G. W. F. Hegel, Wykłady z filozofii dziejów.
Słownik
(łac. absolutus – bezwzględny, całkowity) byt pierwotny, jedyny i nadrzędny wobec wszelkich innych form bytu
(gr. idea – wzór, forma; od idein – widzieć) według Platona to, co istnieje naprawdę – doskonale, wiecznie i niezmiennie, stanowiąc wzór rzeczy materialnych – niedoskonałych, powstających w czasie i zmiennych; idee według Platona możemy poznać tylko rozumem, podczas gdy przedmioty materialne poznajemy zmysłami; w filozofii nowożytnej idee nabrały znaczenia odpowiedników rzeczy w ludzkim umyśle
pogląd filozoficzny uznający, że prawdziwie istniejącą i pierwotną wobec świata materialnego rzeczywistością jest świat idei
pogląd filozoficzny, według którego prawdziwie istniejącą rzeczywistością jest świat idei niezależnych od ludzi, stanowiących dla rzeczywistości materialnej zbiór trwałych, niezmiennych i wiecznych wzorców
pogląd filozoficzny uznający, że prawdziwie istniejącą rzeczywistością jest jedynie świat idei powstałych w ludzkim umyśle
jedno z podstawowych narzędzi ludzkiego poznania; dzięki rozumowi możemy tworzyć świadomą refleksję oraz formułować myśli