Przeczytaj
Bronisław Malinowski
Funkcjonalizm rozwinął się głównie w antropologiiantropologii brytyjskiej, a umowną datą jego powstania był rok 1922 – czyli rok publikacji pracy Bronisława Malinowskiego Argonauci zachodniego Pacyfiku oraz Alfreda Reginalda Radcliffe’a‑Browna Wyspiarze z Andamanów.
Bronisław Malinowski (1884–1942) urodził się w Krakowie. Studiował filozofię na Uniwersytecie Jagiellońskim, następnie wyjechał do Lipska, gdzie studiował socjologię i etnologięetnologię. Studia podyplomowe ukończył w Londynie. Podjął pracę jako wykładowca socjologii religii i psychologii społecznej w London School of Economics and Political Science. W 1914 r. wyjechał do Australii (gdzie zastała go I wojna światowa), a potem do Nowej Gwinei. W 1915 r. wyruszył na Wyspy Trobrianda w Melanezji. Na podstawie przeprowadzonych badań wydał najsłynniejsze dzieła – kamienie milowe antropologii: Argonautów zachodniego Pacyfiku i Życie seksualne dzikich w północno‑zachodniej Melanezji. W 1920 r. wrócił do Londynu, gdzie podjął pracę w Katedrze Antropologii Społecznej przy Uniwersytecie Londyńskim jako wykładowca. W późniejszych latach prowadził również badania w Afryce oraz pracował w USA na Uniwersytecie Yale. Malinowski był prekursorem metody polegającej na obserwacji uczestniczącejobserwacji uczestniczącej oraz badań terenowych opartych na długotrwałym pobycie w terenie i kontakcie z badaną społecznością. Edmund Leach powiedział o Malinowskim:
Bronisław Malinowski. Twórca nowoczesnej antropologii społecznej(…) żaden Europejczyk nigdy przed nim tego nie robił i etnografia, która z tego powstała, była czymś zupełnie nowym. Stała się antropologią społeczną, tzn. socjologią systemów społecznych małej skali.
Źródło: Edward Leach, [w:] Barbara Olszewska-Dyoniziak, Bronisław Malinowski. Twórca nowoczesnej antropologii społecznej, Zielona Góra 1996, s. 180.
Malinowski zajmował się teorią potrzeb oraz funkcji ujmowanych w ramach systemu, co stało się pewnego rodzaju przełomem w nauce o człowieku. Był przeciwnikiem gabinetowego ewolucjonizmu. Jego słynne monografie dotyczące tubylców z wysp Trobrianda ukazały nowy styl pisarstwa etnograficznego i prowadzonych badań. Postulował długotrwały pobyt w terenie oraz bliski kontakt z informatorami. Tym samym wyznaczył nowe standardy etnograficznej pracy terenowej oraz pisarstwa etnograficznego.
Według Malinowskiego wszelkie zjawiska kulturowe mogą być opisane za pomocą analizy instytucji, takich jak rodzina, ród, lineaż, grupa wieku, ugrupowania lokalne itd. (grupy ludzi realizujących wspólne działania, jak i zorganizowany system działań ludzkich). Instytucje stanowiły więc najmniejsze, powiązane ze sobą części składowe kultury.
Słownik etnologicznyAnaliza powiązań między instytucjami pozwalała na uchwycenie anatomii systemu kulturowego, analiza zaś działania instytucji umożliwia uchwycenie jego fizjologii. (…) Instytucja kulturowa to (…) zestandaryzowany sposób zachowania obejmujący normy i wzory zachowania (…), grupa ludzi podejmujących i realizujących wspólne działania (…), zorganizowany system działań ludzkich (…). W antropologii funkcjonalnej jest to kategoria pojęciowa określająca względnie trwałe, powszechne i niezależne elementy kultury, podstawowe narzędzia opisu i interpretacji rzeczywistości kulturowej.
Źródło: Zofia Staszczak, Słownik etnologiczny, Warszawa – Poznań 1987, s. 161.
AntropologiaTeoria funkcji Malinowskiego uwidacznia się na trzech poziomach abstrakcji. Na pierwszym poziomie „funkcja” jest oddziaływaniem jakiejś instytucji na inną (relacje między instytucjami społecznymi). Drugi poziom każe rozumieć instytucję tak, jak jest definiowana przez członków danej społeczności. Na trzecim poziomie widać sposób, w jaki instytucja zwiększa ogólną spójność społeczną.
Źródło: Alan Barnard, Antropologia, Warszawa 2006, s. 108.
Bronisław Malinowski uważał zatem (w duchu funkcjonalizmu), że kultura jest złożoną całością oraz systemem zintegrowanym, a zależności między elementami kultury mają charakter funkcjonalny. Koncepcje Malinowskiego stanowią ciekawy punkt odniesienia nie tylko w kontekście historycznym, lecz także w świetle nowych badań antropologicznych. Funkcjonalistyczne podejście do magii i religii, rodziny, pokrewieństwa oraz tzw. gospodarki pierwotnej wciąż jest obecne w badaniach nad kulturą. Przykładem może być tu kula, czyli rytuał opisany w znanym dziele Malinowskiego Argonauci zachodniego Pacyfiku. Do dziś jest to element kanonu badań antropologicznych, a także dowód na relewantnośćrelewantność funkcjonalizmu. Bronisław Malinowski był również autorem tzw. etnograficznej teorii języka, która opierała się na związku praktyk językowych z kodem i kontekstem kulturowym. Teoria Malinowskiego dotyczyła pragmatycznej koncepcji znaczenia, a także stanowiła oryginalne podejście do antropologicznego spojrzenia na język.
Funkcjonalizm strukturalny
Funkcjonalizm strukturalny wyrastał z podobnych założeń, co funkcjonalizm uprawiany przez Malinowskiego, jednak badacz ten zbliżył antropologię do socjologii.
Głównym przedstawicielem funkcjonalizmu strukturalnego był brytyjski antropolog Alfred Reginald Radcliffe‑Brown (1881–1955). Prowadził on badania w Andamanach i w Australii. W trakcie I wojny światowej pracował jako inspektor oświaty w Królestwie Tonga. Odbył liczne podróże po świecie. Pracował w katedrach antropologii w Kapsztadzie, Sydney, Chicago i Oksfordzie, uczył również w Chinach, Egipcie, Brazylii i Afryce Południowej. W swoich badaniach zajmował się strukturą społeczną i systemem społecznym. Jego najważniejsze prace to: Struktura i funkcja w społeczeństwie prymitywnym, Wyspiarze z Andamanów, A Natural Science of Society.
Radcliffe‑Brown twierdził, że:
Słownik etnologiczny(…) nie ma istotnych różnic między metodami postępowania naukowego, metoda antropologii jest tak samo „uogólniająca”, jak metoda nauk przyrodniczych. Rozróżnienie poszczególnych dyscyplin jest możliwe tylko dlatego, że w rzeczywistości świata mamy do czynienia z różnymi klasami struktur, co wymaga różnic w technice badań i opisu. Dlatego antropologia społeczna to „przyrodnicza nauka o społeczeństwie”. Antropologia społeczna to także „porównawcza socjologia”. Ustalenie powiązań funkcjonalnych jest możliwe tylko przez systematyczne badania porównawcze i to, co różni antropologię społeczną od socjologii, to właśnie badania porównawcze oraz – ma już to jednak mniejsze znaczenie – koncentracja na analizie prostych społeczeństw tradycyjnych. Antropologia społeczna jako porównawcza socjologia poszukuje ogólnych praw ludzkiego zachowania.
Źródło: Alfred Reginald Radcliffe-Brown, [w:] Zofia Staszczak, Słownik etnologiczny, Warszawa – Poznań 1987, s. 140.
Radcliffe‑Brown uważał, że pojęcie kultury wiąże się z enkulturacjąenkulturacją i socjalizacją (nabywaniem wiedzy dotyczącej życia w społeczeństwie). Koncentrował się zatem na badaniu społeczeństw, a nie jednostek. Sama zaś kultura przestała być naczelnym przedmiotem badań antropologii, była przedkładana przez niego na rzecz badania struktury społecznej (bądź systemu społecznego). Struktura tworzyła więc całość, na którą składały się elementy pełniące określoną funkcję, która z kolei odpowiadała za ciągłość systemu społecznego.
Słownik etnologicznyStruktura obejmuje członków względnie trwałej grupy społecznej powiązanych układem stosunków społecznych, posiada określone atrybuty czasowo‑przestrzenne, jest realna i konkretna, wprost odpowiada empirycznej rzeczywistości.
Źródło: Zofia Staszczak, Słownik etnologiczny, Warszawa – Poznań 1987, s. 140.
Funkcjonalizm strukturalny nie godził się na wyjaśnianie zjawisk społecznych w kategoriach historycznych i psychologicznych. Bardziej interesujący wydawał się sposób, w jaki dane instytucje funkcjonują w obrębie systemu społecznego, niż jak zmieniły się w czasie.
W systemie społecznym Radcliffe‑Brown wyróżniał trzy podstawowe elementy:
strukturę społeczną,
praktyki społeczne,
sposoby (wzory) myślenia i odczuwania.
Socjologia Durkheima
Ważne stanowisko w sprawie funkcjonalizmu zajął Émile DurkheimÉmile Durkheim (1858–1917).
Uważał, że zjawiska są powszechne (niesprowadzalne do życia jednostki, są obiektywnym bytem), funkcjonują niezależnie od jednostek, przynależą do kultury i należy badać je w powiązaniu – jak rzeczy (konieczne, by socjolog nie kierował się emocjami, obserwował zjawiska, a nie był ich uczestnikiem).
Badanie faktów to zatem skupianie się na zewnętrznych cechach zjawiska, które są obserwowalne (np. opisywanie obserwowalnych norm moralnych w różnych społecznościach).
Zasady metody socjologicznejJest faktem społecznym wszelki sposób postępowania, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu; (…) taki, który jest w danym społeczeństwie powszechny, mający jednak własną egzystencję, niezależną od jego jednostkowych manifestacji (…) Rzecz jest przeciwstawna idei jako to, co poznaje się z zewnątrz, temu, co poznaje się od wewnątrz. Rzeczą jest wszelki przedmiot poznania, który nie jest ze swej natury przenikalny dla inteligencji; wszystko, o czym nie możemy wytworzyć sobie adekwatnego pojęcia poprzez zwykłą analizę myślową; wszystko, cokolwiek może być zrozumiałe jedynie pod warunkiem wyjścia poza samego siebie, jedynie na drodze obserwacji i eksperymentów, na drodze stopniowego przechodzenia od cech najbardziej zewnętrznych i bezpośrednio dostępnych do cech mniej widocznych i głębszych.
Źródło: Émile Durkheim, Zasady metody socjologicznej, Warszawa 1968, s. 9–42.
Durkheim zajmował się również genezą samobójstwa. Uważał, że samobójstwo jest wynikiem zakłócenia normalnych związków między ludźmi w grupie (już na poziomie rodziny, następnie w grupie przyjaciół i społeczności lokalnej).
Samobójstwo. Studium z socjologiiPomiędzy różnymi gatunkami śmierci niektóre posiadają tę szczególną właściwość bycia czynem samej ofiary, będąc rezultatem działania, którego autor jest również tego działania ofiarą, z drugiej strony ta sama cecha jest z pewnością fundamentalna dla utartego pojęcia samobójstwa. Chociaż samobójstwo jest zwykle pojmowane jako pozytywne, gwałtowne działanie wymagające pewnej energii mięśni, może się zdarzyć, że czysto negatywna postawa lub samo powstrzymanie się będą miały taki sam skutek. Odmowa przyjmowania pokarmu jest tak samo samobójcza, jak samodestrukcja z użyciem sztyletu lub broni palnej. Działanie podmiotu nie musi nawet bezpośrednio poprzedzać śmierci, aby tę śmierć uważać za jego skutek, relacja przyczynowa może być pośrednia, nie zmieniając natury zjawiska.
Źródło: Émile Durkheim, Samobójstwo. Studium z socjologii, Warszawa 2006, s. 41–42.
AntropologiaDurkheim przytacza źródła archiwalne, z których wynika, że statystyki różnią się wskaźnikiem samobójstw wśród katolików i protestantów, mieszkańców wsi i mieszkańców miast, pozostających w związkach małżeńskich i wolnych, młodzieży i ludzi starych itd. Różnice zachodzą także między krajami i nie zmieniają się w czasie. Zatem nawet ten na pozór najbardziej indywidualny czyn, pozbawianie się życia, ma swoją społeczną podstawę. (…) Durkheim (…) dowodzi, że za pomocą obrzędów ludzie oddają cześć samemu społeczeństwu, ponieważ porządek kosmiczny jest konstruowany na wzór porządku społecznego. Obrzęd pomaga uprawomocnić ten porządek w świadomości jego uczestników.
Źródło: Alan Bernard, Antropologia, Warszawa 2006, s. 103–104.
Durkheim zajmował się również religią. W książce pt. Elementarne formy życia religijnego opisał społeczne podstawy religii. Zwrócił uwagę na fakt rozróżnienia tego, co święte, i tego, co świeckie. Uważał, że życie we wspólnocie religijnej integruje ludzi. Funkcjonalistyczny charakter religii (czyli poszukiwanie funkcji danego zjawiska) wynikał chociażby z takich faktów, jak obrzędy inicjacyjne (np. chrzest), przez które przyjmowano jednostkę do zbiorowości. Zespalały one również więzi zbiorowe, pozwalały na podtrzymywanie tradycji oraz pomagały jednostkom w trudnych chwilach, jak np. przeżywanie żałoby.
Słownik
interdyscyplinarna nauka o człowieku i jego uwarunkowaniach – biologicznych, społecznych i kulturowych
proces wprowadzania jednostki w kulturę danej społeczności
dyscyplina naukowa zajmująca się człowiekiem jako twórcą kultury
metoda etnograficzna polegająca na włączeniu się badacza do badanej zbiorowości i uczestniczeniu w jej funkcjonowaniu w celu naukowego poznania jej życia codziennego
trafność, odpowiedniość, adekwatność