Przeczytaj
Zapoznaj się również z drugą częścią materiału:
Świat (poema naiwne) Czesława Miłosza cz. II: Wiara, Nadzieja i MiłośćŚwiat (poema naiwne) Czesława Miłosza cz. II: Wiara, Nadzieja i MiłośćAby dowiedzieć się więcej na temat tomu Ocalenie, zapoznaj się z poniższym materiałem:
Trudny stoicyzm Czesława Miłosza na podstawie tomu OcalenieTrudny stoicyzm Czesława Miłosza na podstawie tomu Ocalenie
Okoliczności powstania cyklu Świat (poema naiwne)
Czesław Miłosz podczas okupacji niemieckiej przebywał m.in. w Warszawie, gdzie przeniósł się z Wilna. W stolicy uczestniczył w podziemnym życiu literackim i właśnie tutaj napisał – w kwietniu 1943 roku - poematpoemat Świat (poema naiwne). Czesław Miłosz podpisał konspiracyjny rękopis cyklu pseudonimem B.B. Kózka. Dziś egzemplarz ten przechowywany jest w Warszawie, w Muzeum im. Adama Mickiewicza. Cykl Świat (poema naiwne) został dołączony w 1945 roku do tomu Ocalenie, jako V część zbioru.
Książka z obrazkami
Czesław Miłosz w swoim cyklu przedstawił świat widziany dziecięcymi, naiwnymi oczami. O jego zasobach opowiada zaabsorbowany lekturami ojciec, a matka z czułością przygotowuje do samodzielności. Jak pisze biograf Czesława Miłosza Andrzej Franaszek, w kontekście koszmaru wojny takie rozwiązanie mogło być dla odbiorców zaskakujące:
Miłosz. BiografiaMiłosz pisze cykl dwudziestu krótkich wierszy Świat. Poema naiwne, który musiał budzić zdumienie ówczesnych słuchaczy. Mając w uszach odgłosy strzałów i krzyki strachu, słyszeli utwory napisane regularnym jedenastozgłoskowcemjedenastozgłoskowcem, konsekwentnie rymowane i ukazujące obraz urągający otaczającej ich piekielnej rzeczywistości, przypominający nieco zapamiętane z dzieciństwa, wieszane nad łóżkiem malunki, na których Anioł Stróż czuwa nad dziecięcymi dróżkami.
Oto więc świat, w którym brat i siostra „przez gaj dębowy” wracają ze szkoły do domu: jest tu furtka z białych sztachet, przy której „żółty jaśmin” miga „latarenką”, a drewniana klamka niesie pamięć tysięcy dotknięć i ganek, z którego rozpościera się widok „na lasy, wody, pola i aleje”. Tu matka nalewa na talerze zupę, tu ojciec zgłębia księgę „myślą z nicości wyjętą”, która przynosi mu darzącą spokojem mądrość, stąd może pokazać swym dzieciom Europę (...).
Wojnę zobaczyć można jedynie na ilustracji do Iliady, śmierć zabierze tylko mola chowającego się w książce, nawet diabli wesoło się śmieją – jak przystało rzeźbie dekorującej jadalnię. Gdy dziecięce serce strwoży na schodach cień wypchanej głowy dzika, lęk przegna matka płomykiem świecy, gdy dziewczynkę i chłopca złapie w lesie noc, ojciec zniknie z oczu, a strach podpowie, że „już zawsze ciemność będzie trwała”, a zaraz mrok ustąpi przed ukochanym głosem (...).
Oto więc świat, odkrywany oczami dziecka i zarazem taki, jakim być powinien – dany człowiekowi na mieszkanie. Świat wypełniony sakralnym ładem, jakby poeta wznosił budowle sensu na przekór otaczającemu go horrorowi, byt przeciwstawiał nicości.
Źródło: Andrzej Franaszek, Miłosz. Biografia, Kraków 2011, s. 348–349.
Motyw książki - poruszony przez profesora Franaszka - jest szczególny, bo jest tu symbolem okna na świat. Jest to książka z obrazkami, elementarz, który w prosty, „ilustrowany” sposób przedstawia dzieje ludzkości. Ma ukazywać świat, takim jakim powinno go widzieć dziecko (i tak np. wojna widziana tylko w Iliadzie to przeszłość dla ludzkości, która nie powinna się powtórzyć). Ponadto perspektywa dziecka jest być może jedyną, która ocala piękno świata.
Inny badacz twórczości Czesława Miłosza profesor Jacek Łukasiewicz także dostrzega znaczenie tego symbolu:
Miłosz. BiografiaKsiążka (zwłaszcza książka w ręku ojca) jest miejscem, w którym zawarta została pełnia wiedzy o przestrzeni kosmosu, jest jakby tą przestrzenią skomprymowanąskomprymowaną, a więc jest zamkniętą całością, samoistną i doskonałą. Ale zawarty w niej obraz przestrzeni jest także funkcjonalny. Bez książki nie byłaby możliwa skuteczna, celowa wędrówka. W księdze zawiera się program poznania przestrzeni pragmatycznej ujętej horyzontalnie: Europy, jej stolic — Warszawy, Pragi, Rzymu, Paryża. Informacje o nich są stereotypowe, ale właśnie powinny być takie; dziecko ma otrzymać jakby idee tych stolic, podstawowe ich obrazy. Będzie je w przyszłości dopełniać i rozszerzać, ale w zasadzie te obrazy wyrażające przekazane dziecku wartości mają dlań na całe życie pozostać niezmienne. Książka z obrazkami to imago mundiimago mundi, pokazuje składnię świata, zawiera jego „słownik”.
Źródło: Andrzej Franaszek, Miłosz. Biografia, Kraków 2011, s. 348–349.
Świat - konstrukcja przestrzeni
Przestrzeń w poemacie Czesława Miłosza jest tak skonstruowna, by odbiorca mógł się poczuć bezpiecznie. Tytuły kolejnych utworów - Droga, Furtka, Ganek, Jadalnia, Schody, Obrazki – wskazują na znaczące punkty tej przestrzeni. Tytuły sugerują także, że jest ona zorganizowana po dziecięcemu: rzeczownikami, które wprost nazywają i porządkują świat oraz są podstawową częścią wczesnej nauki o nim. Warte podkreślenia jest, że centralne miejsce przestrzeni zajmuje Ojciec, który objaśnia ten świat. Badacz Jacek Łukasiewicz zauważył, że przestrzeń ma w poemacie Miłosza dwie formy:
Przestrzeń "świata naiwnego": o poemacie Czesława Miłosza "Świat"Wyraźny dystans do świata przedstawionego uzyskany został (...) przez stylizację, przez wprowadzenie perspektywy szczególnej: najlepiej ją można określić jako perspektywę dziecka (pojętnego ucznia), które zinterioryzowałozinterioryzowało punkt widzenia przekazany mu przez rodzica‑nauczyciela. Oczywiście dystans z jakąś przymieszką ironiiironii występuje w wierszach Miłosza niemal zawsze (...). W Świecie jednak ta stylizacja jest szczególnie wyraźna, rozciąga się na wszystkie warstwy poematu, wszystkie są nią celowo, jakby metodycznie ograniczone. Dotyczy to także przedstawionej przestrzeni.
W tekście Miłosza mamy dwa zasadnicze sposoby jej ujmowania. Jest więc to przestrzeń zamknięta (kulista, „szkatułkowa”) i przestrzeń otwarta potraktowana linearnie. (...)
Opozycje przestrzeni otwartej i zamkniętej, ujęć kulistych i linearnych nie są tu wyrazem opozycji odmiennych postaw filozoficznych czy światopoglądów. Przeciwnie, bywają traktowane jako komplementarnekomplementarne, wchodzą z sobą w różne związki, czasem nawet zaciera się między nimi granica. Tak więc wyraźny szereg: dom, okolica, Europa, świat (w znaczeniu „Ziemia’), może być potraktowany na dwa sposoby: jako układ przestrzeni otwartej i jako układy zamknięte. W tym drugim wypadku stanowi on dla dziecka wprawdzie tylko etapy poznawania, ale każdy etap zawiera obraz całości. Wiedza właściwa danemu wiekowi może być swoiście pełną wiedzą. Ale można też spojrzeć inaczej — wtedy znajdujemy się w przestrzeni otwartej, horyzontalnej: najpierw poznajemy dom, przedłużeniem domu jest ogród, ogrodu — okolica, okolicy — Europa.
Źródło: Jacek Łukasiewicz, Przestrzeń "świata naiwnego": o poemacie Czesława Miłosza "Świat", „Pamiętnik Literacki” 1981, t. 72/4, s. 87.
Wciąż jednak pozostaje do rozstrzygnięcia pytanie o cel zastąpienia wizji dramatu wojny obrazem naiwnego dzieciństwa. Można zapytać, dlaczego Miłosz nie wybrał się w drogę typową dla katastrofistówkatastrofistów? Jedna z możliwych odpowiedzi jest nieskomplikowana: świat jest tu takim, jakim powinien być, ponieważ rzeczywistość wojenna jest nie do przyjęcia. Przedstawienie świata jako domku z ogródkiem jest wizją naiwną, ale jednocześnie rozmyślnie przeciwstawiającą się absurdowi wojny.
Świat (poema naiwne) jako dzieło metafizyczne
Cykl poetycki Miłosza posiada cechy metafizyczne. Mimo, że Bóg nie zostaje wywołany w tych wierszach wprost, można wywnioskować, że autorem tego idyllicznego miejsca jest siła wyższa. Ziemia jest tu przedstawiana jako idealnie zaprojektowane miejsce dla wszystkich istot: bo kwiat jest dany żuczkom na mieszkanie
(Przy piwoniach), a świat ten ma swojego stwórcę: I cała ziemia jest niby poemat, // A słońce nad nią przedstawia artystę
(Słońce). Ale za metafizyczne połączenie z tym boskim tworzywem odpowiedzialni są także ludzie. Jak pisze Krzysztof Stala:
"Święte słowo jest". Miłoszowskie paradoksy byciaPoemat Świat (Poema naiwne) kończy się wymownym ostrzeżeniem; próby dojścia do źródeł metafizyki, do doświadczenia „czystej nagości istnienia” oślepiają podmiot‑poznającego, który powinien się ukontentować „światłem odbitym” - światem, który jest dzięki słońcu (Idei, Bogom, Byciu, Pierwszej Przyczynie). Światem, który pozostaje zorganizowaną i harmonijną - ale jednak reprezentacją.
Kto chce malować świat w barwnej postaci,
Niechaj nie patrzy nigdy prosto w słońce.
Bo pamięć rzeczy, które widział, straci,
Łzy tylko w oczach zostaną piekące.
Niechaj przyklęknie, twarz ku trawie schyli
I patrzy w promień od ziemi odbity.
Tam znajdzie wszystko, cośmy porzucili:
Gwiazdy i róże, i zmierzchy i świty.
(Słońce)Źródło: Krzysztof Stala, "Święte słowo jest". Miłoszowskie paradoksy bycia, „Znak” 1993, t. 5, s. 23.
Słownik
(gr. eironeía – przestawianie, pozorowanie) – drwina, złośliwość lub szyderstwo ukryte w wypowiedzi pozornie aprobującej, nadanie wypowiedzi odwrotnego sensu w stosunku do tego, co wynika ze znaczenia użytych słów, na przykład w celu ośmieszenia poglądów czy cech rozmówcy lub pokazania dystansu wobec osób czy zjawisk; wypowiedź zawierająca ironię najczęściej jest krytyką lub naganą, która przyjmuje formę pozornej pochwały; ironia jest narzędziem literackim, w którym wybrane słowa są celowo używane do wskazania znaczenia innego niż dosłowne, można wyróżnić ironię słowną i sytuacyjną
(gr. katastrophḗ – punkt zwrotny) - nurt refleksji historiozoficznej w literaturze, publicystyce i teorii kultury XX w., będący wyrazem przeświadczenia o nieuchronnej i bliskiej zagładzie zagrażającej współczesnemu światu, a zwłaszcza tradycjom, instytucjom i wartościom kultury europejskiej (na podstawie PWN)
(gr. poíéma – utwór) – dłuższy utwór wierszowany, w którym można wyodrębnić ciąg wydarzeń tworzących fabułę oraz części refleksyjne i opisowe
(ang. hendecasyllabic) – jeden z najczęściej wybieranych przez poetów form wiersza, składającego się z jedenastu sylab, ze stałym akcentem paroksytonicznym, czyli padającym na drugą od końca sylabę
(gr. ta meta ta physika – to, co ponad fizyką) – jedna z głównych dyscyplin filozofii rozważająca ogólne własności bytu i ostateczne przyczyny rzeczy; w potocznym rozumieniu oznacza wszystko to, co wybiega poza możliwość naukowego wyjaśnienia